ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТЫ М.Ш.ШӘЙМИЕВНЕҢ ДӘҮЛӘТ СОВЕТЫНА ЮЛЛАМАСЫ

Татарстан Республикасының озак елларга исәпләнгән перспективасында төп максат булып, граждан җәмгыятенә һәм күпсанлы урта класслы, динамикалы үсүче күптармаклы икътисадка нигезләнгән, гомумроссия һәм бөтендөнья икътисад системаларына органик рәвештә интеграцияләнгән, тормыш дәрәҗәсенең югары стандартларына ия булган демократик дәүләт корылышын формалаштыру тора.

Әлеге максатка ирешү өчен безгә көчне түбәндәге төп үсеш факторларына юнәлтү зарур:

- заманча инфраструктура формалаштыру, беренче чиратта - мәгълүмати, транспорт, склад һәм җитештерү логистикасы булдыру, болар иң алдынгы товарларга, хезмәт күрсәтүләргә һәм технологияләргә оператив ирешү, республика продукциясен төп базарларга арзан һәм тиз җиткерүне дә, эшче көчләрнең югары хәрәкәтчәнлеген тәэмин итү өчен дә кирәк;

- талантларга ярдәм итү һәм инвестицияләрне арттыру, беренче чиратта, инновацияле икътисад нигезләрен булдыру өчен яңа белемнәр һәм технологияләр өлкәсендә;

- экологик һәм социаль уңайлыклар тәэмин итү, рухи һәм физик саулыкны ныгыту - Татарстан үз халкы арта баручы төбәк булырга, анда яшәү, эшләү һәм үз идеяләреңне һәм планнарыңны гамәлгә ашыру, татулык, дуслык һәм дини түземлелек шартларында милли-мәдәни, дини һәм башка ихтыяҗларыңны канәгатьләндерү өчен уңай һәм куркынычсыз булырга тиеш.



2007 ел Татарстан өчен сәяси аспектта да, социаль-икътисадый аспектларда да иң уңышлы һәм имин елларның берсе булды.

Илебез һәм республикабыз өчен Россия Федерациясе Федераль Собраниесе Дәүләт Думасы депутатларын сайлаулар төп сәяси вакыйгага әверелде. Алар яңача - партия - форматында, Россия Федерациясендә иҗтимагый-сәяси үсешнең хәзерге этабы характерлы үзенчәлеген тәшкил иткән икътисадый, сәяси һәм рухи күтәрелеш фонында узды. Сайлау кампаниясе үзәгендә фактта җәмгыятебез үсешенең стратегиясе, хакимиятнең дәвамчанлыгы һәм аңа ышаныч турындагы мәсьәлә торды.

Дәүләт Думасының яңа составын сайлаулар татарстанлыларның илебез һәм республикабыз казанышларын Россия Президенты В.В.Путин һәм "Бердәм Россия" партиясе сәясәте белән бәйләп карауларын күрсәтте. Татарстанда әлеге стратегияне дәвам итү өчен, гражданнарның гаять югары катнашуы белән, сайлаучыларның 81 проценттан күбрәге тавыш бирде. Татарстанлыларның, шул исәптән яшьләрнең дә Дәүләт Думасына сайлауларда тавыш бирүдә актив катнашуы - республикада яшәүчеләрнең үзләренең дә илдә барган вакыйгаларда өлешләре булуын ачык тоюларын дәлилли. Татарстан тәҗрибәсе күрсәткәнчә, ил җитәкчелеге һәм "Бердәм Россия" партиясенең сәяси позицияләре икътисад эзлекле рәвештә үсә барган һәм кешеләр үз тормышларының яхшыра баруын ачык тойган җирләрдә бигрәк тә көчле.

Соңгы сигез ел нәтиҗәләре Россия гражданнарының күпчелеген дәүләтебезнең уңышлы үсешен дәвам итүдә уздырылып килүче эчке һәм тышкы сәясәт курсының дәвамлыгын тәэмин итүнең ачкыч булып торуына инандыра.

Думага сайлаулар нәтиҗәләре Россия Федерациясе Президентын сайлаулар буенча кампания үткәрү өчен уңай шартлар тудырды, РФ Президентлыгына кандидат итеп Д.А.Медведевны күрсәтүне, шулай ук яңа шартларда В.В.Путинның сәяси лидерлыгын саклап калуны үз эченә алган яңа хакимият конфигурациясе булдыру процессының уңышлы башлануын билгеләде.

2008 елның 2 мартында без Россиянең хәзерге заман тарихында икенче тапкыр илнең яңа президентына иң югары дәүләт хакимияте күчүе шаһитлары булырбыз. Республикабызда сайлауларга әзерлекнең тыныч социаль-сәяси шартларда, гражданнарның кызыксынып катнашуы һәм мәгълүмати ачыклылык белән узуы бик мөһим.

Татарстанлылар күпчелек россиялеләрнең социаль яктан күтәренке халәтләрен тулысынча уртаклашалар. Президент сайлауларында республика халкы тагын бер тапкыр югары граждан активлыгы күрсәтер дип раслау өчен тулы нигез бар.

Республикабыз өчен узган елда Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында вәкаләтләр һәм эшләр бүлешү турында шартнамәгә кул куелу күренекле, күп яктан язмышларны билгеләүче вакыйга булды. Аңа җиңел генә ирешелмәде. Республика өчен гаять мөһим бу документны әзерләүдә коллизияләр дә, кайнар бәхәсләр дә булды. Ләкин барыбер җаваплылык җиңеп чыкты һәм әлеге Шартнамәнең федератив мөнәсәбәтләрне тагын да үстерүдә, илнең һәм аның халыкларының социаль-икътисадый һәм рухи-мәдәни үсешендә федерация субъектларының ролен һәм җаваплылыгын күтәрүдә мөһим адым булуы торган саен ачыграк күренә бара.

Үз вакытында республиканың статусы турында референдум нигезендә әзерләнгән 1994 елгы "Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр бүлешү һәм үзара вәкаләтләр алмашу турында" Шартнамә Татарстанның икътисадын реформалауның, республиканың эчке сәяси үсешен тотрыклыландыруның, Россия төбәкләре, якын һәм ерак чит илләр белән төрле яклы багланышларын урнаштыруның нигезе булды. Хакимиятнең федераль органнары белән берлектә аның төп нигезләмәләрен гамәлгә ашыру аркасында республика бу елларда Россия Федерациясенең иң тотрыклы һәм нык үскән төбәкләренә әверелде.

Соңгы елларда Татарстанда күп тармаклы инфраструктура булдырыла: газ кертү гамәлдә төгәлләнде диярлек, актив рәвештә телекоммуникация системасы формалаша, күперләр һәм юллар төзелә, транспорт тармагы үсештә. Иҗтимагый үсешнең максатлары һәм бурычларына карата хакимият структурасы, халык, эш бирүчеләр, күпчелек җәмәгать оешмалары арасында үзара тирәнтен аңлашуга, шулай ук этноконфессиональ килешүгә ирешелде. Республика бердәм организм буларак эшли башлады.

Татарстанның интенсив үсеш республикасы булырга тиешле яңа чоры килеп җитте, ул үзенең тупланган потенциалын оптималь тормышка ашырырга сәләтле. Моны икътисадның гына түгел, сәясәтнең, мәгарифнең, фәннең һәм тышкы багланышларның, шәһәрләрне һәм авылларны төзекләндерүнең дә инновацион характерда баруы, дип аңларга кирәк. Бу югары җитештерүчән, югары капитал салулы, социаль юнәлешле икътисадка акча салуларны арттыруны күздә тота. Республика уңышы критерийларының берсе булып территорияләрнең үсеш дәрәҗәсен тигез күтәрү, бөтен Татарстан буенча тормыш дәрәҗәсен үстерү торырга тиеш. Мәгарифне күтәрү белән беррәттән, лидерлык һәм иҗадилык психологиясе, шулай ук республика өчен горурлык тәрбияләү кагыйдәгә әверелергә тиеш. Менә шул чакта инде безнең барлык планнарыбыз тормышка ашачак. Без булдырабыз!

Беренче Шартнамә үзенең тарихи миссиясен үтәде. Аның күпчелек нигезләмәләре закон актларына керде һәм тормышыбызның бер өлешенә әверелде. Ул республиканың статусын билгеләп кенә калмады, Россия Федерациясе дәүләтчелеген формалаштыруның яңа тарихи этабында федератив мөнәсәбәтләрне үстерүгә сизелерлек өлеш кертте.

2003 елда шартнамәләр кабул итү процедурасының үзгәрүе белән бәйле рәвештә, яңа Шартнамә проектын әзерләү башланды. 2007 елның июлендә ул Дәүләт Думасы тарафыннан ратификацияләнде, Федерация Советы тарафыннан хупланды һәм аңа Россия Федерациясе Президенты кул куйды.

Әлеге Шартнамә Татарстанның сәяси тормышында яңа этапны билгеләде. Ул, Татарстан Конституциясен республика дәүләтчелеге нигезе сыйфатында танып, республиканың гамәлдәге статусын беркетте. Шартнамәдә Татарстан Президенты вазыйфасына дәгъва кылучы кандидат өчен республиканың ике дәүләт телен дә белү буенча өстәмә (квалификацион) таләбе каралган. Анда республиканың халыкара багланышлары дәрәҗәсе, милләттәшләр белән эшләү зарурлыгы раслана, әлегәчә Россия Федерациясе Эчке эшләр министрлыгы карары базасында гына булган Татарстан паспортының үзенчәлекләре беркетелде, Татарстанның тулы вәкаләтле вәкиллеге статусы билгеләнде. 2007 ел Шартнамәсе - Россия Федерациясе дәүләт хакимиятенең барлык органнары тарафыннан үтәү өчен мәҗбүри федераль закон ул.

Татарстан Республикасы территориясендә җирләрдән, җир асты байлыкларыннан, су, урман һәм башка табигать ресурсларыннан файдалану һәм аларны саклауның аның күпмилләтле халкы тормышының һәм эшчәнлегенең нигезен тәшкил итүен исәпкә алып, Шартнамә Россия Федерациясе Хөкүмәте һәм Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты тарафыннан Татарстан Республикасының икътисадый, экологик (углеводородлар чыгаруның тау-геологик шартларын исәпкә алып, нефть ятмаларыннан озак вакытлар файдалану нәтиҗәсендә), мәдәни һәм башка үзенчәлекләре белән бәйле мәсьәләләрне уртак хәл итүне күздә тотучы килешүләр төзүне күздә тота. Моннан тыш Россия Федерациясе Хөкүмәте һәм Татарстан Республикасы Дәүләт Советы күтәрелгән проблемалар буенча Россия Федерациясе Федераль Собраниесе Дәүләт Думасына тиешле закон проектлары кертә, дип билгеләнгән.

2007 елның ахырында Татарстан Республикасы Президенты тарафыннан Шартнамә нигезләмәләрен гамәлгә ашыру планы расланды. Шуңа бәйле рәвештә Дәүләт Советына һәм Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына, дәүләт хакимиятенең башкарма органнарына федераль законнар һәм Татарстан Республикасы законнары проектларын, Россия Федерациясе Хөкүмәте һәм Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты арасында килешүләр проектларын, шулай ук республиканың икътисадый, экологик, мәдәни һәм башка үзенчәлекләре белән бәйле мәсьәләләрне бергәләшеп хәл итүне күздә тотучы тармак килешүләрен эшләүгә актив керешергә кирәк.

Дәүләт Думасы һәм Федерация Советы эш органнары, Россия Федерациясе Хөкүмәте, федераль министрлыклар һәм хезмәтләр белән Татарстан Республикасының социаль-икътисадый үсешенә кагылышлы мәсьәләләр буенча тагын да тыгыз хезмәттәшлек итү, бу эшкә депутатларны һәм Россия Федераль Собраниесендә Татарстан вәкилләрен даими җәлеп итү зарур.

Федераль дәүләт хакимияте органнары тарафыннан булдырылган илне үстерү институтларыннан: Үсеш банкыннан, Россия Федерациясе инвестиция фондыннан һәм башка структуралардан нәтиҗәле файдалануны тәэмин итү мөһим. Әлеге институтлар белән үзара мөнәсәбәтләрнең төгәл системасы төзелергә, әлеге эшне оештыру өчен җаваплылык үзәкләре билгеләнергә тиеш. Инициатива тәртибендә Татарстан Республикасы территориясендә җитештерү көчләрен урнаштыру һәм бу вакытта хәзерге планлаштыруның озак сроклы булуын исәпкә алып, ахыргы продуктның өстәлмә бәясе югары булган производстволарны һәм технологияләрне үстерү буенча билгеле бер өстенлекләр нигезендә инвестиция проектлары тәкъдим итәргә кирәк.

Бер сүз белән әйткәндә, яңа Шартнамә Татарстанның динамикалы үсеше өчен җитди алшартлар ача. Алда аны анык эчтәлек белән тулыландыру буенча зур иҗади эш тора. Бу эшнең нәтиҗәлелеге республиканың барлык дәүләт хакимияте органнарының килештерелгән һәм нәтиҗәле эшләвенә бәйле.

Демократия шартларында Россия һичшиксез федерация булып калачак. Илнең территориясе гаять зур һәм анда төбәк үзенчәлекләре: табигый, социаль, тарихи, этник үзенчәлекләрне унификацияләргә мөмкин түгел. 2007 елдан башлап Россия Федерациясе субъектларына байтак федераль вәкаләтләр, шул исәптән мәгариф, сәламәтлек саклау, мәдәни мирас объектларын саклау һәм башка өлкәләрдә рөхсәт бирү-лицензия һәм контроль-күзәтчелек эшчәнлеген тормышка ашыру белән бәйле вәкаләтләр тапшырылып килә. Бу республиканың барлык башкарма хакимият системасына өстәмә җаваплылык йөкли. Шуны да әйтергә кирәк, әлеге вәкаләтләрнең байтагы безнең өчен яңалык түгел, без аларны үзәкләштерүгә кадәр булган этапта да уңышлы башкардык.

Федерация субъектларының үз-үзләрен тәэмин итү дәрәҗәсен күтәрү социаль-сәяси тотрыклылыкның җитди факторы булып тора. Алар бик мөһим мәдәни, мәгариф һәм мәгълүмати функцияләр башкара. Шул ук вакытта локоматив-төбәкләрнең роле дә һичшиксез артачак. Федераль төбәк сәясәтенең нәтиҗәлелеге төрле субъектларның өстенлекләрен эшкә җиккәндә, шулай ук төбәкләрнең ролен күтәрә барган нык үскән илләрнең территориаль идарә итү тәҗрибәсен кулланганда сизелерлек үсәргә мөмкин. Төбәк сәясәтен федерация субъектлары белән бергәләп эшләгәндә Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары дәүләтнең тулаем көчәюендә зуррак нәтиҗәлелеккә ирешерләр иде.


Халыкара багланышлар республикабыз өчен торган саен мөһимрәк була бара. Тышкы ресурсларны файдаланмый һәм дөньядагы тенденцияләрне исәпкә алмый торып, икътисадның конкуренция сәләтен күтәрү һәм җәмгыятьне модернизацияләү бурычларын хәл итәргә мөмкин түгел. Федераль үзәк белән, беренче чиратта Россия Федерациясе Тышкы эшләр министрлыгы белән конструктив хезмәттәшлек Россиянең тышкы сәясәте гомуми контекстында чит ил партнерлары белән хезмәттәшлекне актив үстерергә мөмкинлек бирә.

Узган елда иң югары дәрәҗәдәге багланышларның югары интенсивлыгы, шулай ук чит ил делегацияләре катнашында зур чаралар уздыру Татарстанның халыкара хезмәттәшлегендә аерым бер урын алды. Россия Федерациясенә рәсми визит кысаларында Татарстанга Кытай Халык Республикасы Рәисе Ху Цзиньтаоның килүе һәм берничә килешүгә кул куелу мөһим вакыйга булды. Тулаем алганда безнең республика өчен бик тиз үсеп килүче Азия-Тын океан төбәге белән хезмәттәшлек зур мәгънәгә ия. Япония, Көньяк Корея һәм Сингапур тәҗрибәсен куллану, шулай ук тиешле инвестицияләрдән нәтиҗәле файдалану Татарстан предприятиеләрен модернизацияләү өчен бик мөһим.

Республиканың тышкы элемтәләрен үстерүдә төп принцип булып Көнчыгыш һәм Көнбатышның мәнфәгатьләрен бергә алып бару кала, бу икътисадый планда гына түгел, мәдәниятне үстерү күзлегеннән дә, шулай ук төрле диннәрнең аралашуы ягыннан да бик дөрес. Республикага Чехия Республикасы Президенты Вацлав Клаусның килүе әлеге карашларның дөреслеген дәлилли.

Дөньяда зур йогынтыга ия Ислам Конференциясе Оешмасы (ОИК) белән хезмәттәшлек, шулай ук Россия Федерациясе Тышкы эшләр министрлыгы каршындагы "Россия - Ислам дөньясы" стратетик караш төркеме белән хезмәттәшлек сыйфат ягыннан яңа баскычка күтәрелде. Татарстан делегацияләренең Төркиягә, Согуд Гарәбстанына, Катарга һәм Иорданиягә визитлары моңа этәргеч бирде. Ирешелгән килешүләрне үстерә бару өчен Казанда ОИКның "Сөйләшүләр һәм хезмәттәшлек өчен" яшьләр форумы һәм Ислам фәннәр академиясе утырышы оештырылды, Ислам үсеш банкы белән конструктив багланышлар җайга салынды. Быел Татарстанда Россия-Гарәп эшлекле советы утырышы, шулай ук ОИК һәм Россия Федерациясе Тышкы эшләр министрлыгы ярдәмендә Ислам үсеш банкы белән берлектә оештырылучы Халыкара инвестиция конференциясе уздырылачак. Безнең карашка Казанда Иранның Генераль консуллыгын ачу да Татарстан һәм Иран эшкуарлары арасында элемтәләрне үстерүгә булышлык итәр.

Казанда Европа Реконструкция һәм Үсеш Банкы идарәчеләре Советы Еллык утырышының уңышлы узуы республиканың тышкы эшчәнлегендә күренекле вакыйга булды, ул Татарстанның чит ил партнерлары белән уртак проектларын гамәлгә ашыруда яңа этәргеч бирде.

Европа Төбәкләре Ассамблеясе (АРЕ) белән эш нәтиҗәләре, шулай ук сентябрьдә республикада булган АРЕның икътисад һәм төбәк үсеше комитеты утырышы йомгаклары әлеге оешма белән хезмәттәшлек тагын да югарырак дәрәҗәсенә күчү зарурлыгы турында сөйли, анда Европаның берничә иле вәкилләре катнашты.

Европа Советының җирле һәм төбәк хакимиятләре конгрессы (КМРВЕ) белән уртак эш дәвам итә. Узган елда Европа Советы министрлар комитеты конгрессның яңа Хартиясен кабул итте, анда җирле һәм төбәк хакимиятләре оешмаларының һәм вәкилләренең Европа Советындагы роле сизелерлек киңәйтелә. 2007 елның мартында Конгрессның Төбәкләр Палатасы утырышында КМРВЕның Мәдәният һәм мәгариф комитеты җитәкчесе, Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Рәисе Ф.Х.Мөхәммәтшинның "Төбәкләрнең мәдәни үсешендә университетларның роле" темасы буенча доклад проекты тыңланды һәм кабул ителде. 2008 елның апрелендә Казанда Комитетның күчмә утырышын һәм "Университетлар, мәдәни үсеш һәм төбәк үзенчәлекләре" темасына семинар үткәрү турында карар кабул ителде, бу һичшиксез халыкара багланышлар урнаштыру өлешендә дә, Европа университетлары белән тәҗрибә уртаклашу күзлегеннән караганда да бик мөһим.

Бәйсез Дәүләтләр Бердәмлеге илләрендәге партнерлар белән, шул исәптән Евразия икътисадый җәмгыяте кысаларында да, хезмәттәшлек итүне киңәйтү Татарстан икътисады өчен зур әһәмияткә ия. Узган елда республикада ЕврАзЭС чаралары уңышлы үтте, алар арасында җәмгыятьләрнең финанс-икътисадый сәясәте буенча Советы утырышы аерым урын тота. Евразия үсеш банкы белән хезмәттәшлек яңа юнәлеш булып тора.

Республика чит илләр һәм аларның компанияләре белән, шулай ук Россия Федерациясе субъектлары белән байтак икътисадый килешүләр төзи. Ләкин кайчагында алар безнең яктан җитәрлек кадәр төгәл үтәлми. Монда контрольне көчәйтү таләп ителә.

Республика вәкиллекләре статусын төгәлрәк билгеләү зарур. Алар ничек кенә аталмасын - тулы вәкаләтле, даими, яисә сәүдәме, мөстәкыйль яки Россия Федерациясе сәүдә вәкиллекләре каршындамы - аларны Татарстанның йөзе буларак кабул итәләр. Республиканың абруе үсә бару белән бер үк вакытта аларның статусына һәм эшчәнлегенә күбрәк игътибар бирергә кирәк. Алар Татарстан мәнфәгатьләрен чагылдыручы чын форпостлар булып әверелергә тиеш. Вәкиллекләрдә тулы кыйммәтле, үз тирәсенә ватандашларыбызны берләштергән, республиканың гуманитар һәм мәдәни катнашуын тәэмин иткән мәдәни үзәкләр булдыру мөһим. Россия Федерациясе Тышкы эшләр министрлыгы каршындагы "Росзарубежцентр" эш тәҗрибәсеннән файдалану максатка ярашлы. Президентның Тышкы багланышлар департаментына Татарстан Хөкүмәте белән бергәләп тиешле тәкъдимнәр әзерләргә һәм кертергә кирәк.

Казан Евразия хезмәттәшлеге үзәгенә әверелә бара. Соңгы елларда Татарстан башкаласы дини толерантлык һәм этникара татулык шәһәре буларак, бөтен дөньяга танылды. Монда халыкара оешмалар - Бөтендөнья берләштерелгән шәһәрләр һәм җирле хакимиятләр оешмасы һәм Бөтендөнья мирасы шәһәрләре оешмасы штаб-фатирлары уңышлы эшләп килә.

Республиканың башка шәһәрләре һәм районнарының, аерым предприятиеләрнең һәм оешмаларның да чит ил партнерлары белән хезмәттәшлеге көч туплый, шуңа бәйле рәвештә әлеге эшчәнлектә, Татарстанда тупланган тәҗрибәгә таянып, цивилизацияле илләр стандартларына җавап бирүче протоколның бердәй нормаларын куллану мөһим.

Рәсми очрашулар һәм чаралар урыны буларак, Казан Кремленең роле арта. Дәүләт Эрмитажы директоры М.Б.Пиотровский ярдәме белән "Эрмитаж - Казан" күргәзмә үзәге Кремльнең йөзек кашына әверелде. Казан Кремле комплексын саклап калу һәм реконструкцияләү буенча киң колачлы эш аңа ЮНЕСКО Бөтендөнья мирасының иң зур һәйкәлләре сафында лаеклы урынын алырга мөмкинлек бирде.


Татарстанның сәяси тормышында Республика Дәүләт Советы мөһим роль уйный. Социаль-икътисадый һәм иҗтимагый-сәяси процессларны законнар белән нәтиҗәле тәэмин итү Татарстанга үзенең үсешендә сизелерлек уңай нәтиҗәләргә ирешергә, Россия Федерациясе субъектлары арасында әйдәүче урыннарны биләргә мөмкинлек бирә. Бүген республиканың 770тән артык закон актлары гамәлдә, аларның өчтән бере чамасын база законнары тәшкил итә.

Федераль Собрание белән үзара хезмәттәшлек үсә. Республика Парламенты Дәүләт Думасы каравына берничә федераль закон проекты кертте, ил җитәкчелегенә халыкны дарулар белән өстенлекле тәэмин итүне оптимальләштерү һәм дәүләтнең мәгариф стандартларында милли-төбәк компонентын саклап калу мәсьәләләре буенча мөрәҗәгатьләр кабул итте.

Татарстан Дәүләт Советының Россия закон чыгаручылар Советы, Россия Федерациясе Федераль Собраниесе Федерация Советы каршындагы милли сәясәт һәм дәүләтнең дини берләшмәләр белән үзара мөнәсәбәтләре берләштерелгән комиссиясе, Европа җирле һәм төбәк хакимияте конгрессы кебек абруйлы төбәкара һәм халыкара оешмалар эшендә актив катнашуы хуплауга лаек. Бу тәҗрибә уртаклашырга, законнар иҗат итүдә алдынгы алымнарны үзләштерергә мөмкинлек бирә. Дәүләт Советы парламентара хезмәттәшлек турында 27 килешү төзеде. Россия һәм чит ил закон чыгаручылары белән эшлекле багланышларны киләчәктә дә максатчан дәвам итәргә, әлеге оештыру-сәяси потенциалны киңрәк файдаланырга, аны Татарстан абруена республиканың инвестицион күркәмлеген күтәрүгә эшләүче конкрет чараларга әверелдерергә кирәк.

Татарстан Дәүләт Советы эшчәнлегендә мөһим юнәлеш булып һәрвакытта да, даими үзгәреп торучы социаль-икътисадый вәзгыятькә үз вакытында һәм тиешенчә җавап бирүгә, дәүләт сәясәтен эшләгәндә һәм тормышка ашырганда җәмәгатьчелек фикерен исәпкә алырга этәргеч бирәчәк.

Шуның белән бергә законнар бик күп булганга байтак кына артык, үзара каршылыклы элементлар барлыкка килде. Шуңа бәйле рәвештә республика законнарының гамәли нәтиҗәлелеген бәяләү комиссиясе эшчәнлеген активлаштыру зарур, иң кыска вакытта Татарстан Республикасының барлык законнар базасын тулысынча анализларга, аларның нәтиҗәлелеген бәяләргә, хокук куллану практикасын системалы мониторинглауны җайга салырга кирәк. Шулай ук Россия Федерациясе Конституциясе биргән закон чыгару инициативасы хокукыннан активрак файдалану, Федераль Собрание депутат фракцияләре һәм төркемнәре белән якыннан эшләү максатка ярашлы.

Республика законнары Татарстанның иҗтимагый үсешенә алдан барып, инициативалы рәвештә булышлык итүче, әлеге рольнең Россия Федератив мөнәсәбәтләре системасында нәтиҗәле гамәлгә ашырылуы факторы булырга тиеш.

Республикада муниципаль сайлаулар уздырылганнан соң һәм җирле үзидарә вәкаләтле органнарын реформалауга ике елдан артык вакыт узды. Муниципаль хакимиятнең күпкырлы һәм әһәмиятле эш тәҗрибәсе тупланды.

Узган елда муниципаль берәмлекләрнең символларын булдыру буенча зур эш тәмамланды. Хәзер Татарстанның барлык районнары үз гербларына һәм флагларына ия. Яңа символика тарихи дәвамлылыкны торгыза, күпмилләтле республикабыз мәдәниятенең бердәмлеген һәм байлыгын чагылдыра, җирле патриотизм, үзеңнең кече Ватаныңа мәхәббәт тәрбияләүнең мөһим факторына әверелә. Герблар һәм флаглар булдыруда республика геральдика советының һәм Россия Федерациясе дәүләт герольдмейстерының өлеше зур.

Муниципаль берәмлекләрнең аларга тапшырыган һәм үз вәкаләтләрен тормышка ашыру өчен закон базасы булдырылды. Аларның эшчәнлеген координацияләүгә, муниципаль хакимиятне үстерүнең иң мөһим бурычларын билгеләүдә Муниципаль районнар һәм шәһәр округлары башлыклары советы, шулай ук Муниципаль берәмлекләр советы мөһим роль уйный. Шуның белән бергә, практика күрсәткәнчә, башкарма хакимият органнары тарафыннан муниципалитетларга бирелгән дәүләт вәкаләтләрен гамәлгә ашыруга контрольне көчәйтү зарур. Муниципаль хокукый актлар регистрын оештыру һәм алып бару нигезләрен законнар белән беркетү таләп ителә.

Җирле үзидарәнең финанс-икътисадый нигезләре эзлекле рәвештә ныгытыла. Әмма федераль хөкүмәт стратегиясе элеккечә үк федерация субъектлары акчалары хисабына җирле бюджетларны тигезләүгә юнәлтелгән. 2008 елга Татарстан бюджетында "бюджетара трансфертлар" статьясы иң зурлардан - 13,7 млрд. сум. Бюджетара каршылыкларны хәл итү өстендә Татарстан Дәүләт Советына да, Федераль Собраниегә республикадан сайланган депутатларга да эшләргә кирәк әле.

2007 елда "Муниципаль хезмәт турында" Федераль закон үз көченә керде, ул муниципаль хезмәтнең оештыру-хокукый һәм финанс принципларын һәм шартларын сизелерлек яңартты. Ләкин кайбер мәсьәләләр, шул исәптән пенсияләр белән тәэмин итү мәсьәләләре хәл ителмичә калды. Федераль законда муниципаль хезмәткәрләрне пенсия белән тәэмин итү шартларының муниципаль берәмлекләр тарафыннан мөстәкыйль билгеләнүе күздә тотыла. Шуның белән бергә, республика дәүләт хезмәткәрләренә карата дәүләт пенсия тәэминаты системасы инде берничә елдан бирле уңышлы гамәлгә ашырыла. Республика Дәүләт Советы әлеге проблеманы җайга салу өчен төбәк дәрәҗәсендә кабул ителүче бердәй законнар нигезендә муниципаль хезмәткәрләрне пенсия белән тәэмин итүне тормышка ашыру турында Россия Федераль Собраниесенә закон чыгару инициативасы кертсә, дөрес булыр иде.

Шул ук вакытта муниципаль хезмәт норматив-хокукый базаны ныгытуга гына түгел, мәгълүмати, фәнни-методик ярдәмгә, югары һөнәри кадрлар әзерләүгә дә мохтаҗ. Татарстан Республикасы Президенты каршындагы Дәүләт һәм муниципаль идарә академиясе республикада дәүләт һәм муниципаль хезмәткәрләрне укытуда, яңадан әзерләүдә һәм аларның квалификациясен күтәрүдә төп звено булырга чакырылган. Кадрлар әзерләү өлкәсендә Академиядә билгеле бер тәҗрибә тупланды, министрлар, республика ведомстволары җитәкчеләре, муниципаль берәмлекләр башлыклары өчен махсус семинарлар эшли, кадрлар әзерләүнең шартнамәчел системасы, урыннарда укулар үткәрү мөмкинлеге яшәп килә. Боларның барысыннан да активрак файдаланырга кирәк. Академия кадрлар әзерләүнең дистанцияле рәвешләрен кертергә, Татарстан Республикасы Президенты Указы нигезендә дәүләт һәм муниципаль хезмәтнең укыту-методик һәм фәнни-тикшеренү үзәге функцияләрен тулырак тормышка ашырырга тиеш, дип саныйм.

Бүгенге иҗтимагый-сәяси вәзгыять илдә һәм республикада парламент сайлаулары нәтиҗәләре белән билгеләнә. Тулаем алганда алар илебездәге күппартиялелек моделенең нәтиҗәлелеген күрсәтте.

Иң мөһиме шунда ки, яңа шартларда партияләрнең эшчәнлеге алардан җәмгыять һәм сайлаучылар алдында аеруча җаваплылыкны таләп итә. Анык идеология платформасы, нәтиҗәле оештыру структурасы, чын лидерлар, халык белән җентекле эшләү булмый торып, сәяси хакимияткә, сайлауларда уңышка ирешүгә исәп тоту кыен. Россиянең күпчелек гражданнары үзләрен парламент эшчәнлегендә инде таныткан партияләрне хуплады.

"Бердәм Россия" партиясе җиңүләренең колачы яңа сәяси менталитетка - идарәче партия менталитетына күчү зарурлыгы хакында сөйли. Татарстан өчен ул инде соңгы берничә ел дәвамында типик булып кала.

Җәмгыятьтә сул оппозициянең мәгълүм бер йогынтысы саклап калыначагы, ә традицион уң көчләрнең үз системалы кризисларын җиңә алмаячагы турындагы фаразлар расланды. Партияләр арасында конкуренция сизелерлек артты. Партия төзелешендә кечкенә фиркаләр язмышы проблема булып кала бирә. Чыннан да, парламент сайлауларында катнашучы партияләрнең байтагы хәтта сайлаучыларның 1-2 проценты тавышын да җыя алмадылар. Әлеге тенденция киләчәктә дә чагылыш табар, мөгаен. Шуңа күрә төбәкләрдә даими партия эшенең әһәмияте үсә барачак. Урыннарда партия инициативасын үстерми торып, депутат мандатлары алырга маташу күз буяу гына ул.

Сайлау кампаниясе барышында халык белән бик күп очрашулар булып узды, аларның нәтиҗәләре буенча шактый гына социаль әһәмияткә ия карарлар кабул ителде. Шуның белән бергә дәүләт һәм муниципаль хакимият органнары адресына тормыш дәрәҗәсен яхшырту буенча бик күп искәрмәләр һәм тәкъдимнәр керде һәм керә. Әлеге мәсьәләләр барлык дәрәҗәдә һәм хакимият тармаклары эшендә һичшиксез исәпкә алынырга тиеш. Бу - сәяси көрәш кагыйдәсе һәм ул җиңүче партиянең үз өстенә аңлы рәвештә алган җаваплылыгы.

Татарстанда парламент сайлауларына әзерлек чоры булачак бу яңа елда партия төзелеше, иҗтимагый-сәяси берләшмәләр белән үзара хезмәттәшлек мәсьәләләре аеруча актуальлек ала һәм барлык хакимият структураларының игътибар үзәгендә булырга тиеш.

Сәяси булмаган иҗтимагый берләшмәләр граждан җәмгыятенең иң күпсанлы һәм динамикалы үсүче институты булып тора. Татарстан Республикасы Иҗтимагый палатасы аларның йогынтысын үстерүдә мөһим каналга әверелде. Аның эшчәнлеге Татарстанда җәмәгать берләшмәләренең җитлеккәнлеге турында сөйли. Иҗтимагый палата оешып җитте дип курыкмыйча расларга мөмкин. "Татарстан Республикасы Иҗтимагый палатасы турында" үзгәртелгән закон нигезендә аның әгъзаларының өчтән бере беренче тапкыр буларак палатаның үзе тарафыннан билгеләп куелуы очраклы хәл түгел. Яңа составта Татарстанның иң мәгълүм һәм уңышлы берләшмәләре, вәкилләре эшкә җигелде. Иҗтимагый палата эшенең нәтиҗәлелеге тагын да үсәчәгенә, аның зур социаль активлыгына, дәүләт һәм граждан җәмгыяте хезмәттәшлеген үстерү буенча файдалы инициативалар тәкъдим итәчәгенә исәп тоту өчен тулы нигез бар.

Бик тиз үсә баручы мәгълүмати-коммуникация технологияләренең һәм, димәк - массакүләм мәгълүмат чараларының иҗтимагый процессларга йогынтысы закончалыклы төстә киңәя бара. Глобализация шартларында массакүләм мәгълүмат чараларының барлык илләргә үтеп керүе иҗтимагый күренешләрне ничек кабул итүгә йогынты ясаучы төп факторларның берсенә әверелә.

Татарстан массакүләм мәгълүмат чараларының мәгълүматый байлыгы һәм киң спектры бүген республикада бара торган иҗтимагый әһәмиятле вакыйгаларны тулы чагылдырырга мөмкинлек бирә, аларны татарстанлыларның гына түгел, республикадан читтә дә зур аудитория игътибары үзәгенә әверелдерә. Граждан җәмгыятен үстерүдә Татарстан массакүләм мәгълүмат чараларының җитди ролен Валдай дискуссия клубы Казан семинарында катнашкан дөньяның байтак илләре әйдәп баручы политологлары, журналистлары, экспертлары таныды.

Шәһәр һәм район массакүләм мәгълүмат чараларында бара торган сыйфат үзгәрешләрен дә билгеләп үтәргә кирәк, алар "Татмедиа" порталында электрон вариантта да чыга башлады. Җирле матбугатның мәгълүмати тулылыгы "Татаринформ" агентлыгы кушымтасы аркасында да сизелерлек артты. "Звезда" федераль каналы белән бергәләп Казан, Лениногорск, Әлмәт шәһәр телепрограммаларын эфирда тапшыру башланды. "Татаринформ" агентлыгының һәм "Яңа гасыр" телерадиокомпаниясенең корреспондентлык челтәре актив рәвештә үсә бара.

"Яңа гасыр" спутник телеканалын тагын да үстерү өчен яңа телевидение комплексы төзүне, җиһазларны модернизацияләүне, җитештерүче программаларның сыйфатын күтәрүне күздә тоту зарур. ТНВ спутник каналы татарлар арасында гына түгел, руслар, шулай ук башка милләт кешеләре арасында да популярлаша бара. Шуңа бәйле рәвештә 2007 елның ноябрендә Санкт-Петербургның "Канал-5" программасының гомумфедеральгә әверелүе игътибарга лаек. ТНВ телеканалына, күздә тотылган модернизацияләү белән беррәттән, шундый ук статус бирү аның ролен сизелерлек күтәрү мөмкинлеге тудырыр иде. Республика Хөкүмәтенә, ТНВ акционерлары белән бергәләп әлеге мәсьәләне җентекләп өйрәнергә кирәк.

2003 елда төзелгән "Татмедиа" массакүләм коммуникацияләр агентлыгы массакүләм мәгълүмат чараларын үстерүдә һәм аларга ярдәм күрсәтүдә үз бурычларын уңышлы үтәде. Без уникаль мәгълүмати ресурс -район һәм шәһәр телерадиокампанияләрен һәм дәүләт ярдәме белән рус, татар, чуаш, удмурт һәм мари телләрендә чыгып килүче басмаларны саклап кына калмадык, аларны сыйфат ягыннан яңа баскычка күтәрдек.

2007 елда Татарстан массакүләм мәгълүмат чараларын үстерүдә яңа этап булган вакыйга - составына район басма һәм электрон массакүләм мәгълүмат чаралары филиаллар хокукында кергән "Татмедиа" агентлыгын акцияләштерү булды. Әлеге форма басмаларга базар механизмнарына күчәргә мөмкинлек бирә, шуның ярдәмендә массакүләм мәгълүмат чаралары, барыннан да элек, икътисадый бәйсезлекнең югарырак баскычына ирештеләр.

Татарстандагы 1100дән күбрәк массакүләм мәгълүмат чарасыннан фәкать икесе рәсми басма булып тора - "Республика Татарстан" һәм "Ватаным Татарстан" газеталарын гамәлгә дәүләт куйды. Массакүләм мәгълүмат чараларына дәүләт ярдәме сакланып калды һәм грантлар, конкурс нигезендә дәүләт заказлары рәвешендә тормышка ашырыла, медиабазарның барлык катнашучылары өчен тигез шартлар тәэмин итә. Бу вакытта Татарстан Республикасы Конституциясендә беркетелгән ике дәүләт теленең дә тигез хокуклылыгын саклау, шулай ук социаль әһәмияткә ия массакүләм мәгълүмат чаралары - милли, балалар, мәдәни-агарту һәм махсус чараларга ярдәм өстенлекле бурычка әверелергә тиеш. Милли китап басуны сыйфат ягыннан тагын да югары дәрәҗәгә күтәрү зарур.

Безнең массакүләм мәгълүмат чараларына гомумфедераль вакыйгаларны Татарстан позициясеннән торып яктыртуга зуррак игътибар бирергә кирәк. Күп кенә нәрсәләргә безнең үз карашыбыз бар, үзәк массакүләм мәгълүмат чаралары һәм чит ил журналистларының республикага булган игътибары да шул хакта сөйли. Сүз арасында, дәүләт хакимияте органнарына да, массакүләм мәгълүмат чаралары белән хезмәттәшлекне арттыра барып, әлеге мәсьәлә өстендә эшләү зарур.

Мәгълүмати партнерлар даирәсен киңәйтә барып, республика бүген Интерфакс, РИА-Новости, ИТАР-ТАСС, Евроньюс кебек әйдәп баручы агентлыклар белән актив хезмәттәшлек итә. Киләчәктә дә эштәге бу юнәлешне үстерә барырга һәм шуның белән Татарстан Республикасының күркәмлеген һәм инвестиция йөзен, аның халыкара дәрәҗәдә танылуын арттыруга ярдәм итәргә кирәк.

Диннәр арасындагы дөньяда булган киеренкелек һәм туктаусыз этникара конфликтлар фонында әйдәп баручы дөнья державалары һәм халыкара оешмалар тарафыннан иҗтимагый мөнәсәбәтләрнең әлеге өлкәсен килештерү буенча тырышлыкларны координацияләргә омтылыш ясала. БМО Генераль Ассамблеясе 2008 елны Халыкара телләр елы дип игълан итте. Аның максаты - дөньяда күптеллелеккә ярдәм итү - безнең республикада эзлекле рәвештә гамәлгә ашырылучы милләтара татулык сәясәтенең асылын бик төгәл чагылдыра.

Республиканың күпмилләтле халкы бердәмлеген Татарстан халыклары съезды һәм Бөтендөнья татар конгрессының IV съезды тагын бер кат дәлилләде. Әлеге форумнар республикабызда милләтара һәм диннәр арасындагы диалогның, дәүләт милли сәясәтенең камилләшүендә сыйфат ягыннан яңа этабын чагылдырды. Аларда кабул ителгән карарлар милләтара мөнәсәбәтләр өлкәсендә дәүләтнең һәм җәмгыятьнең хәрәкәт итү программасына әверелде.

Республика халыклары съезды Татарстанда милли сәясәт дәүләт концепциясе проектын хуплады, Милли-мәдәни берләшмәләр ассоциациясенең Татарстан халыклары ассамблеясе итеп үзгәрүен яклады, бу, һичшиксез, республика күпмилләтле хәрәкәтен үстерүдә мөһим адым булды.

Бер үк вакытта түбәндәге актуаль мәсьәләләрнең: дәүләт миграция сәясәтен гамәлгә ашыруда катнашу, милли мәгариф системасын камилләштерү, традицион рухи кыйммәтләрне саклап калу һәм үстерү эшендә этномәдәни оешмаларның үз инициативаларын хуплау бик мөһим. Татарстан халыклары ассамблеясенең статусын күтәрү һәм эшчәнлек даирәсен киңәйтү иң якын киләчәктә әлеге эшне шактый көчәйтергә мөмкинлек бирер дип ышанырга нигез бар.

Татар милли хәрәкәтен үстерүдә Бөтендөнья татар конгрессының (ВКТ) IV съезды күренекле адым булды. Конгрессның унбиш еллык эшчәнлегендә татар халкының абруен ныгыту, милли телләрне, мәгарифне, мәдәниятне һәм гореф-гадәтләрне торгызу һәм саклау өчен күп нәрсәләр эшләнде. Съезд бөтен дөньядагы татарларның берләшүгә һәм рухи яңарышка омтылуын күрсәтте. Бу федераль һәм региональ хакимият органнары, шулай ук милләттәшләребез яшәгән илләр белән конструктив мөнәсәбәтләр урнаштыру аркасында мөмкин булды.

ВКТ Башкарма комитетының яңартылган составы алдында Федераль татар милли-мәдәни автономиясе белән бергәләп байтак актуаль мәсьәләләрне хәл итү бурычы тора. Элегрәк билгеләп үтелгәнчә, конгрессны хөкүмәтнеке булмаган оешмалар сыйфатында БМО, ЮНЕСКО һәм Европа советы структураларында тәкъдим итү эшен көчәйтергә кирәк. Татар этносының бердәм милли-мәдәни мәгълүмат киңлекләрен формалаштыруга юнәлтелгән мөһим бурычларының берсе булып, татарлар һәм Татарстан мәдәнияте буенча җыелма мәгълүмати ресурсларны җыю, саклау, популярлаштыру һәм кулланучыларга бирү үзәге буларак, электрон китапханә булдыру торырга тиеш.

Республикада чит илдәге милләттәшләребез белән эшләүнең бай тәҗрибәсе тупланды. Бу хакта Санкт-Петербургта булып узган Бөтендөнья Россия ватандашларының II конгрессында да әйтеп үтелде. ВКТ Башкарма комитеты Россия Федерациясе Тышкы эшләр министрлыгы һәм Россия Федерациясе ватандашлары эшләре буенча хөкүмәт комиссиясе белән уңышлы хезмәттәшлек итә. Татар общиналары халыкара аренада киңрәк танылу мөмкинлеге, шулай ук үз эшчәнлеге өчен мәгълүмати һәм матди булышлык алдылар. Бүгенге бурычлар әлеге эшнең нәтиҗәлелеген күтәрүне таләп итә, шуның белән бәйле рәвештә Татарстан Президенты каршында ватандашлар эшләре буенча координация советы төзү актуальләшә. Бер үк вакытта Татарстан югары уку йортларында белем алу өчен чит ил яшьләре вәкилләрен тартуда, шул исәптән дистанцияле белем бирү аша шартлар булдыру, республикабызга милләттәшләребезне ирекле рәвештә кайтаруны тәэмин итү буенча тырышлыкны арттырырга кирәк.

Республиканың һәм илебезнең этномәдәни тормышында Рус теле елы тулаем уңай йогынты ясады. Безнең республикада рус мәдәниятенә һәм рус теленә һәрвакыт җитди игътибар бирелеп килде, һәм бу рус халкының әхлакый кыйммәтләрен һәм мәдәни мирасын саклаучы, Татарстан һәм Россия күпмилләтле халыкларын берләштерү чарасы буларак, рус телен саклап калуга һәм үстерергә мөмкинлек бирә, республикада үзара ышаныч һәм татулык климаты булдыруга булышлык итә.

Шуның белән бергә, чит телләрне дә актив рәвештә өйрәнергә кирәк, чөнки бу шәхеснең конкуренциягә сәләтен формалаштыруның һәм нәтиҗәле мәдәни үзара хезмәттәшлекне җайга салуның иң мөһим факторларының берсе булып тора. Рус, татар, инглиз һәм башка телләрне белү республикада гадәти хәлгә әверелергә тиеш.

Үсә барган глобальләштерү шартларында күп кенә илләрдә милли үзенчәлекләрне, милли мәдәниятне һәм телләрне югалту куркынычы алдында шөбһәләнү арта бара. Ә бит шуларның күп гасырлар дәвамындагы үзара йогынтысы белән кешелек цивилизациясенең күптөрлелеге барлыкка килде. "Үзара алмашу, новаторлык һәм иҗат чыганагы буларак, мәдәни төрлелек кешелек өчен биотөрлелекнең тере табигать өчен кебек үк мөһим, - дип билгеләп үтелә "ЮНЕСКОның мәдәни төрлелек турында гомуми Декларациясе"ндә. - Бу мәгънәдә ул кешелекнең уртак казанышы булып тора һәм хәзерге һәм киләчәк буыннар мәнфәгатьләрендә танылырга һәм беркетелергә тиеш".

Татарстан - Россиядәге мәдәни-рухи мирасны саклауга аеруча игътибар биргән шундый төбәкләрнең берсе. Узган елда республикада 2007 - 2009 елларга "Мирас - Наследие" мәдәни мирасны саклап калу максатчан комплекслы программасын кабул итү шул хакта сөйли. Әлеге программаны гамәлгә ашыру мәдәни мирасның өстенлекле объектларына һәм аеруча әһәмиятле предметларына ресурслар юнәлтергә мөмкинлек бирәчәк.

Этник сәясәт өлкәсе - бик четерекле даирә, анда проблемаларны хәл итү халык санына бәйле түгел. Төбәк-мәгариф стандартлары турында федераль закон проектын тикшерү моны тагын бер кат ачып күрсәтте. Ул этномәдәни, дини оешмалар һәм педагогик берләшмәләр ягыннан нигезле каршылыклар китереп чыгарды. Шуңа бәйле рәвештә Татарстан Республикасы Дәүләт Советына кабул ителгән законга тиешле үзгәрешләр кертү буенча инициатива белән чыгарга кирәк.

Христианнар, иудейлар һәм мөселманнарның кайбер илләрдә килеп чыккан катлаулы мөнәсәбәтләре фонында Татарстан Республикасында бергәләшеп озак еллар яшәүгә корылган ныклы, ышанычлы нигезе булган конфессияара мөнәсәбәтләргә игътибар нык артты.

Республикада рухи яңарыш һәм традицион дини кыйммәтләрне торгызу процессы киң колач алды. Ватаныбыз тарихы белән кызыксыну арта, дини белем бирү камилләштерелә, яңа мәчетләр һәм храмнар төзелә, дини оешмалар социаль хезмәт итү мәсьәләләрендә, наркомания, балаларның сукбайлыгы кебек чирләргә каршы көрәштә актив позиция билиләр, республикада диннәр арасындагы һәм милләтара тынычлыкны һәм татулыкны һәръяклап ныгытуга өлеш кертәләр.

Экстремизмга һәм ксенофобиягә каршы тору эшендә ирешелгән уңышларны ныгыту - мөһим бурыч. Әлеге процесста, көч куллану структуралары эшчәнлегеннән башка, белем бирү-агарту эшчәнлеге сизелерлек профилактик роль уйный. "Дөнья диннәре тарихы" яңа уку дәреслеген әзерләү нәкъ менә шушы максатларга хезмәт итә, әлеге дәреслек буенча республиканың байтак мәктәпләрендә укыту башланды инде.

Дини белем бирү буенча законнарга кертелгән үзгәрешләр һөнәри, дини белем бирү учреждениеләрендә дәүләт мәгариф программалары буенча белгечләр әзерләүне тормышка ашырырга мөмкинлек бирә, бу аларның мөмкинлекләрен сизелерлек киңәйтәчәк, шул ук вакытта зур җаваплылык өстәячәк. Россия Федерациясендә ислам мәгарифен үстерү мәсьәләләре буенча Россия Ислам университетында Д.А.Медведев үткәргән киңәшмә алга таба да аны камилләштерүнең юлларын билгеләде. Шуңа бәйле рәвештә Россия Ислам университетының үзенең дә роле үсә, ул мөһим гомумроссия методик һәм фәнни үзәк булып әверелергә мөмкин.

Татарстанда Хәйрия елы чаралары программасын гамәлгә ашыру социаль хезмәт итү һәм меценатлыкның иң яхшы традицияләрен яңартуга китерде. Игелеклелек һәм шәфкатьлелекнең гомуми атмосферасына республикада яшәүче бик күп кешеләрне тарта алдык, алар мохтаҗларга ярдәм итәләр. Дәүләт һәм муниципаль хакимият органнарының, бизнес- җәмәгатьчелеге, республика гражданнарының уртак тырышлыгы белән меңләгән гражданнарга булышлык күрсәтү мөмкинлеге туды. Турыдан-туры хәйрия ярдәме генә дә өч миллиард сумнан күбрәк булды. Шул ук вакытта матди ярдәм генә түгел, кешеләр язмышына сизгер караш барлыкка килү мөһим. Битарафлар саны кими, игелекле эшләр нормага әверелә һәм көндәлек тормышыбызга үтеп керә.

2008 елда игелек һәм иҗат итү эстафетасын Хәйрия елыннан Гаилә елы кабул итте. Без аңа җитәрлек кадәр белемнәр һәм осталык, зур теләкләр, идеяләр, хәйрия эшендә тупланган мөмкинлекләр белән кердек.

Әлеге эшчәнлектә гаиләне һәм аның әхлакый нигезләрен ныгытуга, аны күпләгән социаль авырулардан савыктыруга кызыксынган барлык институтларның тырышлыгы таләп ителәчәк. Бу елда демографик сәясәтне камилләштерүгә, ана булуны һәм балалыкны яклауга, гаиләнең социаль якланганлыгын күтәрүгә, күп балалы гаиләләргә сизелерлек ярдәм итүгә, яшь һәм аз керемле, шулай ук өлкән яшьтәге гражданнарга ярдәмне арттыруга, гаилә традицияләрен торгызуга юнәлтелгән чаралар уздырылырга тиеш. Республика программалары белән гаиләләрнең тормыш сыйфатын яхшырту өчен яхшы нигез салынды инде. Авылларның социаль йөзе үзгәрә, шәһәрләр һәм районнарның уңайлы инфраструктурасы булдырыла, гаилә медицинасы үсештә, социаль торак төзелә, сәламәт яшәү рәвешен актив рәвештә пропагандалау бара, гражданнар тормышын яхшыртуга юнәлтелгән башка чаралар күрелә.

Республика дәүләт хакимияте органнары һәм җәмәгатьчелек һәр гаиләнең тулы, бәхетле һәм уңышлы булуына омтыла, димәк, һәркем үзе теләгән һөнәрне һәм белемне алачагына, үз балаларының бәхетен һәм киләчәген тәэмин итәчәгенә ышанып яшәсен һәм эшләсен өчен барысын да эшләргә тиешләр. "Ныклы гаилә - ныклы держава", ди мәкаль, димәк, ахыр килеп, җәмгыятебезнең иминлеге дә гаиләнең ныклыгына бәйле.


2007 елда Татарстан Республикасының үсеше тенденциясе, аннан алдагы еллардагы кебек үк, гаять югары темп алды. 2007 елда тулаем региональ продукт (ВРП) 8,7 процентка артты (чагыштыру өчен: РФдә - 7,6 процент).

2007 елда социаль өлкәгә бюджет чыгымнары (капитал салуларны исәпкә алмыйча) 48,9 млрд.сум тәшкил итте, аларның 43,7 проценты - мәгарифкә, 24,9 проценты - сәламәтлек саклау һәм спортка, 23,7 проценты - социаль яклауга һәм 7,7 проценты культурага туры килә. 2008 елда социаль өлкәгә бюджет чыгымнары 50,8 млрд. сум күләмендә планлаштырыла.

Мондый шартларда социаль сфераның да икътисадый үсешкә пропорциональ рәвештә, үз вакытында трансформацияләнүе бик мөһим. Югары керемле тармакларда эшләүчеләр генә түгел, һәр граждан әлеге үзгәрешләрнең уңай нәтиҗәләрен бөтен тулылыгы белән, чын-чынлап тойсын иде.


2007 елда тормыш сыйфатының интеграль күрсәткече 5 процентка (0,792дән 0,832гә) үсте. Бу безнең фаразларга туры килә, ләкин шул ук вакытта куелган бурычларны үтәү өчен 2008-2010 елларда ук инде тормыш сыйфатының уртача үсеш темпларының зуррак булуы - ел саен 6,5 процент дәрәҗәсенә җитүе зарурлыгын игътибарга алырга кирәк.

Безнең өчен әлеге күрсәткечне саннар нигезендә генә түгел, халыкның төрле төркемнәре фикерләрен анализлау аша да күзәтү бик мөһим. Шуңа күрә даими рәвештә, бәйсез, дәүләтнеке булмаган структураларны җәлеп итеп, барлык муниципаль берәмлекләр буенча тормыш сыйфатын социологик тикшерүләр үткәрелә. Алар шулай ук уңай үзгәрешләрне раслый. Сораштырылганнарның 30 проценты диярлек социаль-икътисадый вәзгыятьне яхшы, дип бәяли, ә моннан өч ел элек әлеге күрсәткеч 16 процент иде. Сораштырылганнарның тагын 38 проценты ул яхшы якка үзгәрә, дип саный. Гражданнарның матди тәэмин ителешендә дә уңай үзгәрешләр күзәтелә, шул ук вакытта үз хезмәт шартларын яхшыртырга теләүче гражданнар күп әле - моңа сораштырылганнарның 43 проценты игътибар бирә. Медицина хезмәте күрсәтүнең сыйфаты (23 процент чамасы), экологиянең начар булуы (22 процент чамасы) проблемалары һаман да кискен булып кала әле.

Кешеләр иҗтимагый тормышның сыйфат ягына күбрәк игътибар бирә башладылар. Аларны күрсәтелүче хезмәтләрнең сыйфаты, дәүләт учреждениеләре хезмәткәрләренең квалификация дәрәҗәсе, гади кеше хокукларына һәм мәнфәгатьләренә хөрмәт күбрәк кызыксындыра башлады. Агымдагы елда республика Хөкүмәте төп игътибарны нәкъ менә шуңа юнәлтергә һәм социаль хезмәт күрсәтүнең сыйфатын күтәрү буенча уртача вакытлы чаралар комплексы эшләргә тиеш.

Җәмәгатьчелек фикеренең үзгәрүе нәтиҗәләре буенча дәүләт планлаштыруының гамәлдәге системасы, тормыш дәрәҗәсен һәм дәүләт, муниципаль берәмлекләр идарә органнарының эшчәнлеге нәтиҗәлелеген бәяләү индикаторлары җыелмасы да җитди яңартылды.

Тормыш сыйфаты кешеләр эшчәнлегенең кыйммәтләре комплексы характеристикасы, шулай ук аны тормышка ашыруның шартларын һәм процессларын яңарту буларак карала. Ул кешенең туклануга, куркынычсызлыкка, белем алуга төп ихтыяҗларын канәгатьләндерү белән генә түгел, үзен хезмәттә, рухи тормышта, ирекле үсештә, тормыш белән канәгатьләнүдә, социаль мөнәсәбәтләрдә һәм әйләнә-тирә мохит белән аралашудагы мөмкинлекләрен гамәлгә ашыру белән дә бәйле.

Күрсәткечләрнең яңа системасы 12 төп төркемнән формалаштырыла: тормыш дәрәҗәсе, сәламәтлек саклауның торышы, физкультураны һәм спортны үстерү дәрәҗәсе, мәгарифнең сыйфаты, торак алу мөмкинлеге, мәдәният өлкәсенең үсеш дәрәҗәсе, экологик куркынычсызлык дәрәҗәсе, хокук саклау системасының торышы, муниципаль идарәнең нәтиҗәлелеге, транспорт инфраструктурасын үстерү дәрәҗәсе, торак-коммуналь хуҗалык өлкәсенең торышы, мәгълүматлаштырү дәрәҗәсе. Элек әлеге система 7 критерийне генә эченә ала иде. Быелдан башлап барлык күрсәткечләр территориаль кисештә дә күзәтеләчәк һәм республиканың һәр кешесе барлык төп элементлар һәм тормыш сыйфатының динамикасы буенча үзенең яшәү урыны белән бәйле рәвештә киңәйтелгән мәгълүмат алачак.

2007 елда ук һәр министрлык, ведомство, муниципаль район, шәһәр округы өчен аларның спецификасын исәпкә алып, өч ел вакытка 2010 елга кадәр аңлаешлы, үтә күренмәле күрсәткечләр системасы эшләнде, алар тормыш дәрәҗәсен яхшырту буенча эшләрнең нинди юнәлештә барачагын һәм республика территориясендә дәүләт һәм муниципаль идарәнең нәтиҗәлелеге никадәр югары булуын бәяләргә мөмкинлек бирәчәк.


2007 елда республиканың динамикалы үсеше һәм хезмәт хакын күтәрү буенча уздырылучы чаралар нәтиҗәсендә республикада уртача саналган хезмәт хакы 27,1 процентка артты һәм 11334 сум тәшкил итте. Узган елдагыча ук хезмәт хакының үсеш темплары Россия Федерациясе буенча уртача булганнан югарырак (26,1 процент) һәм Идел буе федераль округы төбәкләре арасында иң югарылардан.

Җан башына акча керемнәре 11520 сум тәшкил итте һәм алдагы ел белән чагыштырганда 23 процентка артты (Россия Федерациясе буенча уртача 22,2 процент).

Алдагы ике елда булган кебек үк кече һәм урта эшкуарлыкта хезмәт хакының үсеше эре эшкуарлыктагы шундый күрсәткечтән алда баруы уңай тенденциясе сакланып килә. 2007 елда ул ике тапкыр артты. Икътисадның бу секторында яшәү минимумының акчалата зурлыгыннан түбәнрәк хезмәт хакы алучы хезмәткәрләр саны ике тапкыр диярлек кимеде (2007 елның башындагы 15,2 процент белән чагыштырганда 8,2 процент). Тулаем хезмәт хакын күтәрү һәм исәпкә алу белән бәйле эштә Республикада тормыш дәрәҗәсен күтәрү һәм керемнәрне легальләштерү буенча ведомствоара комиссиясенең һәм аның территориаль комиссияләренең ролен билгеләп үтү зарур. Бүген эре һәм уртача предприятиеләрендә гамәлдә яшәү минимумыннан түбән хезмәт хакы түләмәүче муниципаль берәмлекләрнең тотрыклы төркеме барлыкка килде. Болар - Чаллы, Казан шәһәрләре, Азнакай, Әлмәт, Лениногорск, Түбән Кама, Саба, Тукай, Чирмешән һәм Чистай районнары.

Нәтиҗәдә 2007 елда республикада реаль хезмәт хакының үсеше 117,8 процент тәшкил итте (РФ буенча уртача 116,0 процент), халыкның чынбарлыктагы акча керемнәре үсеше 113,9 процент булды (РФ буенча уртача 110 процент).

Гражданнарның барлык категориясе өчен керемнәрне үстерү сәясәте белән бәйле рәвештә инфляциягә каршы стратегия аеруча зур әһәмият ала. Татарстан Республикасында бүген Россиядә иң арзанлы куллану кәрҗине булдырылды. Шуңа бәйле рәвештә кайбер төбәкләр белән чагыштырганда халыкның чагыштырмача югары булмаган уртача хезмәт хакына сатып алу мөмкинлеге дәрәҗәсе буенча Татарстан Республикасы Россия Федерациясендә 4 нче урынны били (Мәскәү, Санкт-Петербург шәһәрләреннән һәм Төмән өлкәсеннән соң). Әлеге мөһим өстенлекне без киләчәктә дә саклап калырга тиешбез. Тормышның сыйфатын күтәрү өлкәсендә төп бурыч булып, куллану бәяләре үсеше белән чагыштырганда хезмәт хакы үсешенең тизрәк баруы нигезендә халыкның сатып алу мөмкинлеген күтәрү тора. Ил буенча тулаем аерым товарларга һәм хезмәт күрсәтүләргә бәяләрнең беркадәр үсешеннән котылып булмаячагын исәпкә алып, Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына гражданнарны адреслы социаль ярдәмгә мохтаҗ аерым категорияләренә ярдәм программасын гамәлгә ашыруга үз вакытында аныклаулар кертү зарур. Статистика органнары, керемнәренең дәрәҗәләре төрлечә булган халык катламнарына йөз тотып, бәяләрнең үзгәрешен даими мониторинглау уздырырга тиеш.

Тулаем алганда 2007 елда республика халкының акчалата керемнәренең сатып алу сәләте 3,7 булды (алдагы елда - 3,4).

2007 елда уртача айлык хезмәт хакының сатып алу сәләте 3,3 булды (алдагы елда - 2,9). Әлеге күрсәткеч буенча республика Идел буе федераль округы төбәкләре арасында беренче урында тора.

Билгеләнгән пенсияләрнең уртача күләменә сатып алу сәләте буенча (билгеләнгән пенсиянең уртача күләме һәм пенсионерның яшәү минимумы зурлыгы чагыштырмасы - 142,4 процент) Россия Федерациясе төбәкләре арасында өченче урында бара. Бүгенге көнгә билгеләнгән пенсиянең уртача күләме һәм саналган эш хакының уртача күләме чагыштырмасы республикада 28 процент чамасы тәшкил итә (Россия Федерациясе буенча уртача - 24 процент чамасы).

Шул ук вакытта бюджет өлкәсе хезмәткәрләре керемнәренең сатып алу сәләтен җитәрлек дәрәҗәдә тәэмин итү өлкәсендә проблемалар да бар әле. Тулаем алганда бюджет өлкәсе хезмәткәрләренең керемнәрен күтәрү максатларында Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты тарафыннан 2007 ел дәвамында берничә тапкыр бюджет хезмәткәрләре тариф ставкаларын күтәрү турында карар кабул ителде. Мәсәлән, май аеннан мәгариф учреждениеләре педагогларына тариф ставкалары 10 процентка күтәрелде. 2007 елның 1 сентябреннән мәктәпкәчә яшьтәге мәгариф учреждениеләренең педагогларына тариф ставкалары 25 процентка һәм республиканың башка бюджет хезмәткәрләренә 15 процентка күтәрелде, шулай ук бердәм тариф челтәренең 1дән алып 6га кадәр разрядлары компенсация түләүләре күләме арттырылды. 2007 елның 1 октябреннән бюджет учреждениеләре хезмәткәрләре өчен, бюджет учреждениеләрен хезмәткә түләүнең тармак системасына күчергәнгә кадәр, һәр разряд буенча шәхсиләштерелгән адаптация түләүләре 771 сум күләмендә билгеләнде.

Шул максатларда Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына 2008 елның июленә кадәр барлык әзерлек процедураларын үз вакытында тормышка ашыру зарур. Автономияле учреждениеләргә килгәндә, аларның икътисадый һәм хуҗалык эшчәнлегендәге мөстәкыйльлеген көчәйтүгә аерым игътибар бирергә кирәк. Автономияле учреждениеләр өчен аларның исәп-хисап счетларына хезмәт күрсәтүнең, шулай ук үз ихтыяҗлары өчен товарлар сатып алу һәм хезмәт күрсәтүләргә түләүнең гадиләштерелгән тәртибе тәэмин ителергә тиеш. Бу чараларны гамәлгә ашыру бюджет акчаларын нәтиҗәле файдаланырга, шулай ук өстәмә чыганакларны, шул исәптән үз хезмәткәрләренә эш хакын күтәрергә дә, активрак җәлеп итәргә мөмкинлек бирәчәк.

Күрелгән чаралар нәтиҗәсендә республика бюджет оешмалары хезмәткәрләренең уртача эш хакы узган ел белән чагыштырганда 28 процентка артты.

Хезмәт хакы буенча минималь гарантияләр дәрәҗәсен тагын да күтәрү һәм шул нигездә хезмәт хакы дәрәҗәсенең хезмәт хакының гомуми дәрәҗәсен күтәрү максатларында 2007 елның 1 ноябреннән Татарстан Республикасында минималь хезмәт хакы күләме 3 мең сум итеп билгеләнде, бу хезмәт өчен түләүнең гомумфедераль күләменнән 30 процентка югарырак.

Шунысы куанычлы, әлеге юнәлешләрдә Татарстан Республикасы Хөкүмәте алып бара торган эш билгеле бер уңай нәтиҗәләргә китерде. Яшәү минимумыннан түбән керем алучы халык өлеше кимеде, шулай ук теркәлә торган эшсезлек дәрәҗәсе дә төште.

Ләкин, дөнья тәҗрибәсе һәм үзебезнең тәҗрибә күрсәткәнчә, икътисадта һәм социаль өлкәдә үткәрелүче реформалар фәкать аерым бер кешегә юнәлтелгәндә һәм урта классны тәшкил иткән халыкның күпчелек өлеше тарафыннан хупланганда гына кабатланмас характер ала һәм уңышлы була. Шуңа бәйле рәвештә, акчалата керемнәр турында әйткәндә, халыкны керемнәрнең дәрәҗәсе буенча дифференциацияләү белән килеп туган вәзгыятьне күз уңыннан төшерергә ярамый. Кызганычка, төрле чикләрдәге төркемнәр арасындагы аерма бүгенгә кимеми әле. Иң югары керем алучы халык төркеменә туры килгән уртак керемнәр күләме соңгы өч елда якынча 46,0 процент тәшкил итте.

Республиканың тормыш дәрәҗәсен күтәрү өлкәсендәге иң якын елларга төп бурычлары түбәндәгеләрдән гыйбарәт:

1.Бюджет өлкәсе хезмәткәрләре керемнәрен арттыра бару. Агымдагы елның 1 февраленнән бюджет өлкәсе хезмәткәрләренең эш хакын 14 процентка арттыру планлаштырыла. 2008 елның 1 июленнән республикада хезмәт өчен түләүнең тармак рәвешләренә күчәргә. Министрлыклар бу чараларны эшләгәндә инде быелгы елның ахырына ук уртача республика эш хакыннан үзләре буйсынган ведомство даирәсендә аны 80 процент дәрәҗәсендә тәэмин итәргә тиешләр. Шул ук вакытта хезмәт хакының үсүе әлеге бюджет өлкәсендә аерым хезмәткәрнең дә, учреждениенең тулаем эш сыйфатында да шуңа охшашлы уңай үзгәрешләр белән үрелеп баруы бик мөһим. Икътисад министрлыгы инде быелның башында ук министрлыклар эшчәнлегенең нәтиҗәлелеген бәяләү системасында тиешле критерийлар кертү буенча тәкъдимнәр әзерләргә тиеш.

2.Авыл хуҗалыгында хезмәт хакының артуы. Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгына ике ел дәвамында үз секторларында хезмәт хакын уртача республика хезмәт хакыннан 60 процент дәрәҗәсенә җиткерергә кирәк (хәзер бу күрсәткеч - 45 процент).

3. Пенсияләрне арттыру. Бүген пенсияләр күләмен арттыру проблемасы гаять кискен булып кала бирә. Соңгы елларда хезмәт хаклары уртача пенсияләрне индексацияләүдән тизрәк үсә. Нәтиҗәдә югалтылган эш хакын пенсияләр белән каплау коэффициенты даими төшә бара һәм өстәмә социаль түләмәләрдән тыш 30 процент чамасын тәшкил итә, ә аларны исәпкә алганда - 40 проценттан чак кына югарырак.

Хезмәт һәм социаль яклау министрлыгына, федераль органнарның пенсияләрне күтәрү буенча күрә торган чараларын исәпкә алып, ел дәвамында пенсионерларның керемнәрен өстәмә ирекле пенсия иминләштерүен үстерү һәм ихтыяри рәвештә пенсиягә соңрак чыгуны кызыксындыру аша, сизелерлек арттыру өчен тәкъдимнәр комплексы эшләү зарур.

4. "Соры" базар күләмнәрен киметү. Күрелгән чараларга да карамастан, "соры" базарның күләме һәм структурасы җитди үзгәрми. 2007 елның башында кече һәм урта эшкуарлыкта мәшгуль булган кешеләрнең саны 22,3 меңгә, ә эре һәм урта предприятиеләрдә эшләүчеләрнең саны - 13 мең кешегә артса да, күрсәткечләр үзгәрмәде. Хезмәт мөнәсәбәтләрен рәсмиләштермичә бүген республикада 380 меңнән күбрәк кеше эшли. Берничә эштә эшләүчеләрне исәпкә алып, еллык "соры" хезмәт хакының күләме исәпләү буенча 90 млрд. сум чамасы тәшкил итә. Физик затлар кереме салым рәвешендә генә дә безнең бюджет 10 млрд. сумнан күбрәк акча алып бетермәде, ә бит ул әлеге категориядәге гражданнарны социаль тәэмин итү буенча йөкләмәләрен тулысынча үти. Республика тормыш дәрәҗәсен күтәрү һәм керемнәрне легальләштерү ведомствоара комиссиясенең эшчәнлеге нәкъ менә шуңа юнәлтелергә тиеш. Хокук саклау, контроль һәм күзәтчелек органнары белән бергәләп, әлеге юнәлештә эшне активлаштыру зарур. Хокук бозучы предприятиеләргә карата иң катгый чаралар күрергә, әлеге мәгълүматның халыкка җиткерелүен тәэмин итәргә кирәк. Хезмәт хакын күтәрү һәм "соры" базар күләмнәрен киметү буенча муниципаль хакимиятнең кызыксынуын көчәйтү өчен, Финанс министрлыгы Икътисад министрлыгы белән бергәләп, физик затлардан салым керемнәрен өстәмә рәвештә бер өлешен территорияләр файдасына бүлешү буенча тәкъдимнәр әзерләргә тиеш. "Татмедиа" ААҖгә "соры" хезмәт базары проблемаларын һәм кайбер предприятиеләр җитәкчеләренең социаль җавапсызлыгын нәтиҗәле итеп яктыртуны тәэмин итәргә кирәк.

Планлаштырылучы чаралар нәтиҗәсендә республикада уртача хезмәт хакы 2008 елда 13,5 мең сумга, 2009 елда - 16 мең сумга, 2010 елда - 18,5 мең сумга җиткерелергә тиеш. Шул ук вакытта товарларның һәм предприятиеләрнең конкуренциягә сәләтлелегенә булышу максатларында хезмәт хакын арттыру җитештерү күләмнәрен, хезмәт җитештерүчәнлеген үстерү һәм тулаем эшнең нәтиҗәлелелеген күтәрү белән тыгыз бәйләп алып барылырга тиеш. Икътисад министрлыгына беренче кварталда барлык тармаклар һәм эшчәнлек төрләре өчен хезмәт җитештерүчәнлеге индикаторларын эшләргә һәм барлык министрлыкларга, эре оешмаларга җиткерергә кирәк.

Социаль партнерлык. Бүген безнең республикада гына түгел, тулаем ил буенча социаль партнерлык системасын реализацияләүгә якын килүне яңадан карау зарурлыгы килеп туды. Хәзерге вакытта барлык авырлык пропорциональ булмаган төстә дәүләткә йөкләнде, ә бит ул бу мәсьәләдә арбитр ролен генә башкарырга тиеш. Ахыр килеп, социаль партнерлыкның нәтиҗәлелеге югары түгел (гәрчә ул хәзер хезмәт мөнәсәбәтләренең төп җайга салучысы булып торса да) һәм яңа проблемаларга, беренче чиратта хезмәт өчен түләүгә яңа проблемаларның туплануына алып бара.

Республиканың өч яклы комиссиясе эшен тамырдан үзгәртергә вакыт җитте дип саныйм. Хезмәт, эш белән тәэмин итү һәм социаль яклау министрлыгына, Һөнәри берлекләр федерациясенә, Предприятиеләр һәм эшкуарлар ассоциациясенә, Сәүдә-сәнәгать палатасына Генераль килешү белән түбәндәгеләрне күздә тоту зарур:

- хезмәт мөнәсәбәтләренең барлык яклары өчен тигез күләмле йөкләмәләрнең булуы;

- якларның барлык йөкләмәләренең аныклыгы һәм саны ягыннан үлчәнерлеге.

Татарстан Республикасы Икътисад министрлыгына социаль партнерлыкның гомуми нәтиҗәсен бәяләрлек индикаторлар системасы гына түгел, куелган бурычларны хәл итүдә якларның һәркайсы эшчәнлеге нәтиҗәлелеген дә бәяләрлек индикаторлар эшләргә кирәк. Хезмәт, эш белән тәэмин итү һәм социаль яклау министрлыгына, Татарстан Республикасы Һөнәр берлекләре федерациясе белән бергәләп, әлеге таләпләрне территориаль һәм тармак килешүләренә, шулай ук коллектив һәм индивидуаль шартнамәләргә кертүне тәэмин итәргә.

Татарстан Республикасы сәнәгать предприятиеләре һәм эшкуарлар ассоциациясенә керүче предприятиеләр һәм оешмалар Генераль килешүләрнең шартларын кайбер чакта тулысынча үтәмиләр. Сәнәгать предприятиеләре һәм эшкуарлар ассоциациясенә, Сәүдә-сәнәгать палатасына, Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгының коллектив шартнамә мөнәсәбәтләрендә эш бирүчеләрнең мәнфәгатьләрен тулы чагылдыруны тәэмин итү механизмнарын эшләргә кирәк.

Инфляциягә каршы көрәш чаралары. Гомумроссия һәм Татарстан икътисадын үсә барган глобальләштерү аны конъюнктураның һәм тышкы базарларда бәяләрнең үзгәрүенә шактый сизгер булырга мәҗбүр итә. 2007 елның ахыры әлеге йогынтының хәзерге вакытта никадәр сизелерлек булуын күрсәтте.

Шул ук вакытта азык-төлек товарларына бәяләрнең кискен артуына авыл хуҗалыгы продукциясенең үзкыйммәте үсешендә һәм, димәк, азык-төлекнең бәясендә чагылыш тапкан эчке факторлар да этәргеч бирде. Барыннан да элек бу ягулык-майлау материалларының (соңгы ярты елда 35 процентка диярлек) һәм минераль ашламаларның (якынча 1,5 тапкыр) сизелерлек үсеше.

Шуңа күрә, хезмәт хакын һәм халыкның акчалата керемен мөмкин булган инфляция чагылышларыннан яклау өчен, без алдан ук республика масштабларында берничә инициатива күрсәтергә тиешбез. Сәүдә һәм сәнәгать министрлыгына һәм Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгына, Федераль монополиягә каршы хезмәтнең Татарстан Республикасы буенча идарәсенә агымдагы елда түбәндәгеләрне тәэмин итү зарур:

- сәүдә челтәрләрендә өстәлмә бәяләрне күтәрүгә һәм намуссыз арадашчы-алыпсатарлар килеп чыгуга юл куймау максатларында монополиягә каршы катгый сәясәт уздыру;

- республика товар җитештерүчеләренә булышлык күрсәтү аша, авыл хуҗалыгы җитештерүчеләренә аерым игътибар биреп, икътисадның барлык тармакларында конкуренция мохите формалаштыру;

- продукцияне ташуны, саклауны, күчерүне һәм төргәкләүне нәтиҗәле тәэмин итүгә мөмкинлек бирүче логистиканы үстерү.



Өстенлекле милли проектлар Россия Федерациясе тормышында, һич тә арттырусыз, мөһим күренешкә әверелә. Бүген аларны гамәлгә ашыруга федераль, региональ, җирле хакимият институтлары гына түгел, җәмгыятьнең байтак өлеше дә кереште.

2007 ел дәвамында республикада өстенлекле милли проектларны системалы рәвештә гамәлгә ашыру башкарылып килде. Бу бюджет һәм административ ресурсларны гражданнарның тормыш сыйфатын яхшыртуга концентралияләүне тәэмин итәргә мөмкинлек бирде, республиканың икътисадый һәм социаль үсешендә үзебез сайлаган курсның зарури һәм мантыйкка сыешлы дәвамы булды. Әлеге проектлар аркасында республикага 10,4 млрд. сум акча, шул исәптән федераль бюджеттан 6 млрд. сум акча җәлеп ителде.


Милли проектларның иң мөһимнәреннән берсе булып мәгариф өлкәсендәге проект тора. Нәкъ менә ул тормыш сыйфатының һәм милли икътисадның конкуренциягә сәләтлелеген тәшкил итүче иң мөһим өлеш. Барлык халыкара рейтингларның да, акча керемнәре һәм сәламәтлек торышы белән беррәттән, әлеге күрсәткечне исәпкә алулары һич тә очраклы түгел. Мәгариф киләчәк икътисадының - белемнәр икътисадының, постиндустриаль, мәгълүмати җәмгыятьнең нигезе булып тора.

2007 елда "Мәгариф" өстенлек милли проектының икенче этабы тормышка ашты. Федераль, республика һәм муниципаль бюджетлардан финанслау күләме узган ел белән чагыштырганда 45 процентка артты.

2008 елга республика берләштерелгән бюджетыннан мәгариф өлкәсенә 23,3 млрд. сум (капитал салуларны исәпкә алмыйча) юнәлтеләчәк, бу алдагы ел белән чагыштырганда 9 процентка күбрәк.

Белем бирү лидерлары - иң яхшы мәктәпләр һәм укытучылар, сәләтле яшьләр ачыкланды һәм аларга ярдәм күрсәтелә. Класс җитәкчеләре хезмәте өчен түләүнең яңа системасын кертү мөһим институциональ үзгәреш булып тора. Ул мәгариф өлкәсендә җан башыннан финанслауны үстерүгә этәргеч бирә. Учреждениеләрнең матди-техник базаларын модернизацияләү башланды. Яңа укыту һәм укыту-күргәзмә җиһазлары, өстәмә рәвештә мәктәп автобуслары сатып алынды. Гомуми белем учреждениеләрен киң полосалы нигездә Интернет челтәренә тоташтыру сыйфатлы белем бирүгә, аеруча авыл җирләрендә, мөмкинлекләр артуга ирешергә мөмкинлек бирелә. Һөнәри белем бирүнең сыйфатын күтәрүгә, аның республика икътисады белән үзара бәйләнешенә юнәлтелгән яңа технологияләр кертелә башлады. Идарә итүгә дәүләт заказына беренче тапкыр буларак, гомуми белем мәктәпләрендә белем бирүнең сыйфатын күтәрү индикаторлары кертелде.

Мәгариф һәм фән министрлыгы эшчәнлегенә бәя биргәндә, белемнәрнең сыйфатын күтәрү хәлиткеч булырга тиеш. Әлегә бердәм дәүләт имтиханы (ЕГЭ) нәтиҗәләре буенча "яхшы" һәм "бик яхшы" билгеләре алучы укучылар саны республикада ЕГЭ тапшыручы барлык укучылар саныннан нибары 48 процент тәшкил итә һәм бу безне борчымый кала алмый.

Бүген инновация югары белеменә төп басым ясалуы һаман саен ачыграк күренә, лидерлык итүче федераль инновация вузлары челтәре эзлекле формалаша. Югары белем өлкәсендә Татарстан Республикасы күрше төбәкләр белән генә түгел, башка эре фәнни-мәгариф үзәкләре белән дә көндәшлек итә. Чыннан да, без Россия Федерациясендә һәр ун мең кешегә студентлар саны буенча (606 кеше), Идел буе федераль округының барлык төбәкләрен сизелерлек артта калдырып, 6 нчы урында барабыз. Татарстанның шундый фәнни-мәгариф үзәк формалаштыруга төп кандидат булуы үзеннән-үзе аңлашыла кебек. Ләкин "Мәгариф" милли проекты кысаларында югары уку йортлары конкурсында безнең нәтиҗәләрне уңышлы дип булмый әле. Казанның фәкать бер югары уку йорты (Казан техник университеты) инновация мәгариф программасын гамәлгә ашыруга грант алды. Шул ук вакытта Новосибирскида, Томсқ, Пермь, Екатеринбургта андый вузлар икешәр яисә өчәр, ә Санкт-Петербургта - алты.

Шул ук вакытта безнең югары уку йортларында якланган диссертацияләр саны, басылган монографияләр башкалардан һич тә ким түгел. Кызганычка каршы, республика өчен әлегә без горурлана алмаган башка күрсәткечләр дә: төбәк икътисады өчен үтәлгән тикшеренүләр һәм эшләнмәләр өлеше, мәгариф хезмәтләрен экспортлау масштабы, чит ил журналларында публикацияләр саны, әйдәп баручы Россия һәм дөнья университетлары белән бергә гамәлгә ашырылучы программалар саны, эш бирүчеләрнең белгечләр әзерләү сыйфаты белән канәгатьләнүе бик мөһим.

Безнең югары уку йортларының конкуренциягә сәләтлелегенә нәрсә комачаулый соң? Барыннан да элек бу - стратегик планлаштыруның йомшак булуы. Кайчандыр көчле саналган техник вузларда күпләп икътисадчылар, юристлар, мәдәният белгечләре, психологлар әзерләү дәвам итә. Бүген йөзең ачык булмаса, көчле маркасыз конкуренциядә җиңү мөмкин түгел. Югары уку йортлары шактый дәрәҗәдә җәмгыятьтән ябык, үз студентларыннан, төбәк хакимиятеннән яшертен булып кала бирәләр.

Белем бирүнең сыйфаты һәм чыгарылучы белгечләрнең саны әлегә кадәр икътисад таләпләренә туры килми. Алар өчен беренче дәрәҗәдәге бурычларның берсе булып инженер-техник, эшче белгечлекләре бирү тора. Республиканың хезмәт базарында әлеге кадрлар бигрәк тә автомобиль төзелешендә, машина төзелешендә, төзелеш индустриясендә һәм инфраструктра комплексында кискен сизелә. Училищелар, лицейлар, колледжлар һәм техникумнарны тәмамлаучылар предприятиеләрнең хәзерге заман таләпләрен бөтен тулылыгы белән канәгатьләндермиләр әле. Һөнәри белем бирү учреждениеләрендә эшче һөнәрләре буенча белгечләр һәм кадрлар әзерләүгә республика заказы механизмы йогынтылы регулятор булып әверелмәде әле. Укуга максатчан алу белән мавыгу коррупцияне генә арттырды һәм керемнәре аз булган гаиләләрдән чыккан сәләтле яшьләр өчен югары белем алу мөмкинлеген киметте.

Мәгариф һәм фән министрлыгына, Икътисад министрлыгы, Хезмәт һәм социаль яклау министрлыгы белән бергәләп, килеп туган вәзгыятьне җентекләп анализларга һәм һәр уку йорты буенча үсеш перспективасының төгәл стратегиясен эшләргә кирәк. Аны вуз ректорларының хезмәт шартнамәләренә кертелергә тиешле индикаторлар системасы белән бәйләү зарур. Ул гына да түгел, югары уку йортлары администрациясе хезмәте өчен түләү белгечләр әзерләүнең сыйфатына һәм вузларның гомумроссия рейтингына турыдан-туры бәйләп каралырга тиеш.

Мәгариф һәм фән министрлыгына вузларның беренче курсларына студентлар җыю системасында килеп туган тискәре тенденцияләргә игътибар юнәлтергә кирәк. Илнең башка төбәкләрендәге югары уку йортлары, беренче чиратта, Санкт-Петербург һәм Мәскәү шәһәрләре вузларының актив эшчәнлеге масштабы киңәя бара, алар моның өчен бөтен ысулларны, Интернет технологияләрне дә кертеп, гомуми белем учреждениеләренең иң яхшы укучыларын җәлеп итәләр. Студентларны болай җыйнауның уңайлылыгы шунда ки, башкала вузларының рейтинглары югары һәм алар абитуриентлар белән актив эшлиләр. Һичшиксез, иң сәләтле абитуриентларны эзләргә һәм җәлеп итәргә кирәк, ләкин безнең ВУЗлардагы өстәмә иләүнең ЕГЭның ялган югары нәтиҗәләреннән, бигрәк тә башка төбәкләрдән агылучы шундый абитуриентлардан яклау өчен кирәклеген аңлау да шарт.

Яңа уку елы башына ук сәләтле яшь кешеләрне түбәндәге чылбыр буенча һөнәри озата бару системасын эшләү зарур: мәктәп-ВУЗ-аспирантура-докторантура. Монда олимпиадалар һәм конкурсларда җиңүчеләргә аеруча зур игътибар бирелергә тиеш.

Агымдагы елда шулай ук вузлар арасындагы багланышларны административ структуралар аша гына түгел, горизонталь элемтәләр аша да, уртак фәнни һәм белем бирү программалары аша да ныгыту буенча тырышлыкларны арттыру зарур. Мәгариф һәм фән министрлыгы һәм Югары уку йортлары Советы байтак кына вузара проектларга башлангыч сала алыр иде. Мәсәлән, гомуми электрон библиотека булдыру буенча, хезмәт базарын уртак өйрәнү буенча, укытучылар һәм студентлар өчен башка уртак сервислар буенча.

Республика Хөкүмәте, Мәгариф һәм фән министрлыгы алдында төп бурыч булып югары белем бирү системасын үзебезнең республиканың да, аннан читтәге иң яхшы галимнәрен, укытучыларын һәм талантлы студентларын да тарту үзәге итү тора. Бу безнең икътисадыбызның һәм инде гамәлгә ашырылучы зур күләмле проектларның катгый таләбе.


__________________________________________________________________

Сәламәтлек саклау өлкәсендә 2006 елда старт алган өстенлекле милли проектның стратегик бурычы булып халыкны сыйфатлы һәм арзанлы медицина ярдәме, шул исәптән дәвалауның югары технологияле төрләре белән тәэмин итү тора.

2008 елда сәламәтлак саклауга һәм спортка Татарстан Республикасының берләштерелгән бюджетыннан 13,3 млрд. сум акча (капиталь салуларны исәпкә алмыйча) юнәлтеләчәк, бу 2007 ел дәрәҗәсеннән 16 процентка күбрәк. Әлеге тармакка чыгымнарның чагыштырмача авырлыгы социаль өлкәгә чыгымнарның барлык күләмендә 28 процентка кадәр артырга тиеш.

2006-2007 елларда "Сәламәтлек" милли проектын гамәлгә ашыру барышында 7 млрд. сум чамасы акча вакциналар, медикаментлар, чыгым материаллары, медицина җиһазлары, санитар автотранспорт алуга һәм өстәмә рәвештә хезмәт хакы түләүгә тотылды.

Бу башлангыч звеноның кадрлар потенциалын, поликлиникаларның һәм табиблык амбулаторияләренең диагностик базасын сизелерлек ныгытырга һәм табиблык участоклары эшен оештыруның яңа рәвешенә - гомуми практика табибы принцибы буенча - әзерләнергә мөмкинлек бирелә. Башлангыч звенога эшкә 1,5 мең табиб һәм урта медицина хезмәткәре килде. Аларның саны өчтән бергә артты, ә гомуми практика табиблары 3 тапкыр артты. 2006-2007 еллар дәвамында поликлиникаларда федераль программалар исәбеннән 400 дән күбрәк берәмлек яңа җиһаз урнаштырылды һәм дәвалау-диагностика процессында эшләтеп җибәрелде. Бу эшне медицина ярдәме күрсәтү стандартлары нигезендә оештырырга мөмкинлек бирә. Республикада региональ компонент сыйфатында Амбулатор-поликлиника ярдәмен модернизацияләү программасы кабул ителде.

Сәламәтлек саклау дәүләт махсуслаштырылган учреждениеләрен модернизацияләү программасы турында карар кабул итеп, без "Сәламәтлек" милли проектының ресурслары башлангыч медицина ярдәме күрсәтүне үстерүгә, ә республика акчаларын югары медицина технологияләрен үстерүгә юнәлтүнең максатка ярашлыгыннан чыгып эш иттек. Һәм без ялгышмадык. Әйдәп баручы үзәкләр - Республика клиник хастаханәсен, Балалар республика клиник хастаханәсен, Клиник онкология диспансерын, Республика клиник офтальмология хастаханәсен, 2 нче республика клиник хастаханәсен, Төбәкара клиник-диагностик үзәген модернизацияләүгә юнәлтелгән акчаларның 2,6 млрд. сумнан күбрәге үзләштерелде. Травматология һәм ортопедия үзәген төзү тәмамланды. Мондый киң колачлы инвестицияләр нәтиҗәсендә санап үтелгән барлык әйдәүче клиникалар үзләренең мөмкинлекләре буенча илнең алдынгы медицина үзәкләре белән конкуренциягә сәләтле. Болар барысы да республикабыз халкы һәм күрше төбәктә яшәүчеләр өчен 664 миллион сумлык югары технологияле кыйммәтле медицина ярдәме күрсәтергә мөмкинлек бирде. 2007 ел ахырында Россия Федерациясе Сәламәтлек сәламәтлек саклау һәм социаль үсеш министрлыгы тарафыннан Казан шәһәрендә, Россиядә беренче буларак, югары медицина технологияләре буенча федераль укыту үзәге ачу турындагы карарын республика сәламәтлек саклау системасының эшен югары бәяләү, дип санарга кирәк.

Муниципаль берәмлекләрдә гомуми табиблык практикасы хезмәтен һәм тулаем сәламәтлек саклауның башлангыч звеносын үстерүнең мөһимлеген аңлый башладылар. Аларның күбесендә халыкка медицина ярдәме күрсәтүнең матди-техник базасын ныгытуга, аны оештыруга яңача якын килү буенча актив инициативалы эш алып барыла. Киләчәктә мондый эш даими һәм планлы характерда булырга һәм муниципаль бюджеттан тотрыклы финансланырга тиеш. Бүген муниципаль сәламәтлек саклау алдында һәр кешенең саулыгын даими күзәтүне оештыру бурычы куела.

2000 елдан башлап сәламәтлек саклауга чыгымнар 3,2 тапкыр үсте. 2008 елда республика бюджеты һәм мәҗбүри медицина иминләштерүе акчалары буенча, түләүле медицина хезмәте күрсәтүдән тыш, сәламәтлек саклауга 16,3 млрд. сум юнәлтү күздә тотыла, бу 2007 елгы дәрәҗәдән 18 процентка күбрәк. Гражданнарга түләүсез медицина ярдәме күрсәтүгә дәүләт гарантияләре программасын тулы күләмдә үтәргә мөмкинлек бирә ул.

Нәтиҗәдә узган ике елда халык арасында үлем-китем 5,9 процентка кимеде, ә балалар туу 9,2 процентка артты.

Йөрәк-кан тамырлары авырулары, травмалар, агуланулар һәм бәхетсезлек очраклары, онкология авыруларыннан үлү очраклары кимеде, яңа туган балаларның үлү очраклары дәрәҗәсе Россия Федерациясе субъектлары арасында иң түбән күрсәткечләр дәрәҗәсендә тукталып калды. 2010 елга кадәр республика исәпкә алуның яңа критерийларына күчәргә тиеш, бу вакытыннан алда бала тапканда тере баланы 500 граммнан һәм көмәнлекнең 22 атнасыннан теркәүне күздә тота. Шуңа бәйле рәвештә бала тапканда ярдәм күрсәтү һәм күкрәк балаларын үстерешү хезмәтләре яңа эш шартларына әзерләү мәсьәләсе актуальләшә. Моның өчен Сәламәтлек саклау министрлыгына вакыты җитмичә туган һәм авырлыклары җитмәгән балаларны карап тәрбияләүнең яңа технологияләрен кертүне тәэмин итү зарур.

Ләкин әлегә поликлиникалардагы чиратларның, медицина персоналының игътибарсызлыгына шикаять белдерүләрнең сизелерлек кимемәвен танырга кирәк. Медицина ярдәменең сыйфатына ведомстводан тыш экспертиза ачкан дефектларның саны югары булып кала. Халыктан сорап белешү күрсәткәнчә, ришвәтләр һәм акча каеру очраклары да аз түгел әле.

Республикада хәзерге заман медицина технологияләрен кертү буенча эшнең икенче этабы башлана. Муниципальара дәрәҗәдә медицина ярдәменең махсуслаштырылган төрләрен ишәйтү программасын һәм моделен хупларга кирәк, дип саныйм. Йөрәк-кан тамырлары авыруларыннан үлүләрне сизелерлек кыскарту өчен эре муниципаль медицина үчреждениеләре составында кан тамырлары үзәкләре булдыру зарур. Мондый үзәкләрне оештыру безгә инсультлардан үлем-китемне киметергә һәм эшкә сәләтле халыкны инвалидлыкка чыгаруны азайтырга мөмкинлек бирәчәк.

Сәламәтлек саклау министрлыгы тарафыннан әлеге схема буенча инфарктлар һәм юл травмалары булганда медицина ярдәме күрсәтүне оештыру планлаштырыла.

Сәламәтлек саклауда югары медицина технологияләрен алга таба да үстерү чыгым материалларының, медицина билгеләнешендәге әйберләрнең, протезларның һәм дару препаратларының күп чыгымнарын таләп итә. Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгына һәм Сәламәтлек саклау министрлыгына әлеге материалларның бер өлешен Татарстан Республикасы территориясендә җитештерү буенча тәкъдимнәр әзерләргә кирәк.

Медицина ярдәменең сыйфатын күтәрүдә бу тармакта идарә итүнең икътисадый ысулларына күчү мөһим роль уйный. Иң якын елларда асылда сәламәтлек саклауның яңа икътисадый моделе булдырылырга тиеш. 2008 елда сәламәтлек саклау учреждениеләрен бер каналлы финанслауга күчерүне тәмамларга кирәк. Сәламәтлек саклауны финанслауның 90 проценты чамасы "акчалар пациент артыннан бара" схемасы буенча мәҗбүри медицина иминияте системасы аша узачак. Беренче нәтиҗәләр күрсәткәнчә, әлеге чаралар тармакта хезмәт хакын сизелерлек арттырырга мөмкинлек бирә. Ул вакытта Сәламәтлек саклау министрлыгына нәтиҗәләр буенча индикатив идарә итү системасына күчүне тәэмин итү зарур. Һәр дәүләт һәм муниципаль сәламәтлек саклау учреждениесе өчен идарәгә заказ формалаштырылырга тиеш, ә учреждение җитәкчеләре контракт төзү шартларында эшләячәк, аларның хезмәт хакы һәм карьера үсеше эшчәнлекләре нәтиҗәләренә турыдан-туры бәйле булырга тиеш.

Профилактика эше өстенлекле бурыч булып кала. Әгәр кеше үз сәламәтлеге турында кайгыртмаса, сәламәтлек саклауда уңышка ирешү бик кыен. Җәмгыятьтә саулыкның әһәмиятен һәм кыйммәтен тирәнтен аңлау атмосферасы тудыру шарт. Балачактан ук табибны тормышта төп киңәшче буларак кабул итүгә өйрәтү бик мөһим. Шул ук вакытта табиблар да халыкка карата мөнәсәбәтләрен үзгәртергә, төп өстенлек итеп авыруларны кисәтүне санарга тиешләр.


Торак төзелеше өлкәсендә без беренче буларак 2 миллион квадрат метр торакны файдалануга кертү чиген уздык. Бу күренекле нәтиҗә, ләкин әле һич тә җитәрлек түгел. Европада торак белән тәэмин итү стандарты бер кешегә 30 кв.метрлы билгене узды. Ә без 2008 ел йомгаклары буенча да 22 кв. метр дәрәҗәсенә якынлашабыз гына.

"Россия гражданнарына - арзанлы һәм уңайлы торак" милли проекты нигезендә 2008 елда Татарстан Республикасында 2165 мең кв. метр торакны файдалануга кертү күздә тотыла.

Безгә 2015 елга гражданнарның мул тормышы күрсәткечләренең берсе буларак - республиканың бер кешесенә 1 кв.метр күләмендә торакны файдалануга бирү халыкара индикаторына күчүне тәэмин итәргә кирәк. Ә торакка сорау күптән инде тәкъдимнән артып киткән эре шәһәрләрдә әлеге дәрәҗә 2010 елда ук ирешелергә тиеш. Моның өчен торак төзелеше күләмнәрен ел саен 10 процентка арттыра бару зарур. Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгыннан, муниципалитетлардан торакның бәясен түбәнәйтүгә йогынты ясау процессына актив керешү, беренче чиратта, җир кишәрлекләре базарында тәкъдимне сораудан арттыру, административ барьерларны бетерү, инвесторларның төзелешкә рөхсәт алганда, шулай ук торакны эксплуатациягә тапшырганда финанс авырлыкларын киметү юлы белән, төзелеш күләмнәрен арттыруны тәэмин итү таләп ителә.

Торак төзелеше күләмнәрен арттыру өлкәсендә "Россия гражданнарына - арзанлы һәм уңайлы торак" өстенлекле милли проекты иң мөһим терәккә әверелде. Без федераль конкурста территорияләрне комплекслы үзләштерүнең 23 проекты буенча отуга һәм федераль бюджеттан 2007 елда әлеге проектларны инженерлык инфраструктурасы белән тәэмин итүгә 1,1 млрд. сум һәм аларга бару юллары төзүгә - 550 млн. сум чамасы финанслау алуга ирештек. "Казан - Зеленодольск" автомагистраленә якын территорияләрне аз этажлы корылмаларның сынау проектлары исә Россия Федерациясе Президенты каршындагы өстенлекле милли проектларны һәм демография сәясәтен гамәлгә ашыру буенча арзанлы торак базарын үстерү комиссиясе советы тикшереп торган проектлар санына кертелде. 2008 елда без бу максатларга моңардан ким булмаган күләмдә капитал салуларга ирешергә тиеш.

Халыкның торакка мохтаҗ булган катлауларына булышлык итү өчен алдагы өч елда республиканың Социаль ипотека программасы буенча безгә елга 1 млн. кв.метр торакны файдалануга бирү күләменә чыгарга кирәк. Бюджетта эшләүчеләр дә, программада катнашучы предприятиеләр хезмәткәрләре дә торак сатып алу өчен җитәрлек кадәр киң сайлау мөмкинлегенә ирешсен. Икенче фактор - яшьләрне торак белән тәэмин итү һәм торакны үз милекләренә сатып алу мөмкинлеге булмаган мохтаҗ гражданнарга булышлык. Социаль ипотеканың иң мөһим өченче факторы - торак базарында бәяләр күтәрүне тоткарлау.

Татарстан социаль ипотекасы арзанлы торак белән чынбарлыкта тәэмин итүдә хәлиткеч роль уйный. 2007 елда барлыгы 611 мең кв. метр шундый торак файдалануга бирелде, шуларның 140 кв. метры Казан шәһәре буенча. Аның буенча 2007 елда 8897 фатир тапшырылды, бу планлаштырылганнан бер меңгә күбрәк.

Республика программасына федераль торак программалары да (торак сертификатлары, яшь гаиләләр һәм авылда яшь белгечләр) интеграцияләнде һәм уңышлы гамәлгә ашырыла. Ирешелгән уңышлар финанс акчаларын җәлеп итү һәм торак төзелешен оештыру буенча Хөкүмәтнең һәм дәүләт торак фондының нәтиҗәле эшчәнлеге белән бәйле.

2007 ел башына 28 меңнән күбрәк гаилә социаль ипотека шартнамәләре төзеде. Узган елгы нәтиҗәләрне исәпкә алып, социаль ипотекада катнашучыларны торак белән өч ел дәвамында тәэмин итү мөмкинлеге бар.

Шуның белән бергә базар бәяләре һәм социаль ипотека буенча бәяләр арасында аерма, үсә баручы ихтыяҗ факторы коррупция чагылышларының активлашуына китерергә мөмкин. Республика хөкүмәтенә һәм коррупциягә каршы сәясәтне гамәлгә ашыру бүлегенә әлеге мәсьәләне даими контрольдә тотарга кирәк. Программа буенча торак фәкать Попечительләр советы тарафыннан билгеләнгән тәртиптә мохтаҗларга гына бирелергә тиеш.

Торак төзелешен үстерүнең мөһим инструменты булып коммерция ипотекасы да тора. Коммерция кредитларын бирү күләмнәре федераль органнар билгеләгәннән югарырак. "Татарстан Республикасы ипотека агентлыгы" аша гына да, аларны соңрак рефинанслап, 2 млрд. сумнан күбрәк акча бирелде, ләкин җәлеп ителүче акчаларны иң беренче итеп торак төзелешенә салу катгый механизмы һәрвакытта да эшләми әле. Моның өчен эксплуатациягә бирү вакытлары 6-7 айдан артмаган, тиз корылучы технологияләр буенча сыйфатлы торакны күбрәк төзү таләп ителә. Ягъни аз этажлы йортлар төзелеше күләмен арттыру сорала. Торак тизрәк төзелгән саен акча әйләнеше югарырак, ә төзелешнең бәясе түбәнрәк. Бу - төзелеш процессының иң мөһим индикаторы. Төзелешкә әзерлек - җир бүлеп бирү, рөхсәт документларын бирү шулай ук билгеләнгән вакытларда башкарылырга тиеш, чөнки алар күпчелек очракларда акчаларны торак бизнесына салу чорында "тозлап кую" вакытын билгелиләр.

Әлеге индикаторлар яңа "алданган өлешчеләр" барлыкка килү мөмкинлеген булдырмаска мөмкинлек бирер. Төзүчеләр белән бергә торакны эксплуатациягә кертү вакытын кыскарту өчен җаваплылыкны муниципаль берәмлекләр дә уртаклашырга тиеш.

2007 елның башында Казан шәһәрендә булып узган Россия Федерациясе Дәүләт советы президиумында тикшергәннән соң кабул ителгән "Торак-коммуналь хуҗалыгын реформалауга ярдәм итү фонды турында" федераль закон торак-коммуналь хезмәтләр күрсәтүнең сыйфатын күтәрүне тоткарлаучы төп сәбәпләрнең берсен - күпфатирлы торак йортларны һәм авария хәлендәге торакны төзекләндереп бетермәүне ликвидацияләргә мөмкинлек бирә. Федераль бюджет иң якын киләчәктәге 4 елга ил буенча тулаем әлеге максатларга 240 млрд. сум бүлеп бирә. Татарстан Республикасы, әлеге процессның инициаторларының берсе буларак, республика дәүләт хакимияте органнарының һәм муниципалитетларның бердәм гамәлләре аркасында федерация төбәкләре арасында беренчеләрдән булып федераль акчаларны алуга һәм үзләштерүгә әзерләнде. Яңа киң колачлы капиталь төзекләндерү программасын гамәлгә ашыру барган дүрт елга шундый 6,5 млрд. сум акча керәчәк.

Әлеге программаны гамәлгә ашырганда бүлеп бирелгән акчаларны иң югары нәтиҗәлелек белән сарыф итәргә кирәк, кешеләр киләчәктә коммуналь хезмәтләрне куллануда акчаларын янга калдыра алсын. Һәр җирдә энергия ресурсларын исәпкә алу приборлары кертелсен, йортлар җылытылсын, шуның белән аннан соңгы ремонт эшләренә чыгымнар кимесен.

Төзелеш тармагында да, торак-коммуналь өлкәсендә дә эшчәнлекнең мөһим юнәлеше булып инфраструктураны үстерүгә инвестицияләрне җәлеп итү кала.

Куелган бурычларны гамәлгә ашыра барып, дөньяда кулланылучы принципны саклау зарур - яңа инженер челтәрләре һәм юллар объектлардан алдарак барлыкка килергә тиеш, шуңа күрә муниципалитетларга, барыннан да элек, генераль планнарны һәм шәһәр төзү документациясенең гамәлдәге законнар буенча таләп ителгән барлык пакетын тәэмин итү зарур. 2008 елда республика бюджеты катнашында муниципаль берәмлекләрнең яртысыннан күбрәгендә шәһәрләр һәм торак пунктларның генераль планнарын эшләүне тәэмин итәргә кирәк, ә 2010 елга алар барлык муниципаль берәмлекләрдә булырга тиеш.

Торак-коммуналь хезмәт күрсәтүгә тарифлар. Бүген торак-коммуналь хезмәтләрнең бәясенә йогынты ясаучы хәлиткеч фактор булып республика сатып ала торган газның бәясе тора, дип әйтергә мөмкин. Әлеге ресурс республика электр һәм җылылык энергиясе, су белән тәэмин итү предприятиеләре-җитештерүчеләре өчен ягулыкның төп компоненты булып тора. Федераль үзәк планнары нигезендә киләсе елларда да аларны дөнья бәяләре дәрәҗәсенә җиткергәнгә кадәр газның бәясе үсә барачак. Моннан тыш шулай ук федераль законнар нигезендә электр энергиясен сату-алу күмәртәле базарда тормышта ашырылачак. Бу хәлләр коммуналь һәм торак хезмәтләргә тарифларның үзгәрүендә хәлиткеч булыр. Республикада торак-коммуналь хуҗалыгына тарифларның ил буенча тулаем булганнан 30 процентка кимрәк булуына да карамастан, аларның артуы халыкның, барыннан да элек аз мөлкәтле категориядәге гражданнарның керемнәренә сизелерлек йогынты ясый.

2008 елда торак-коммуналь хезмәт күрсәтүләрнең Тарифлар буенча федераль хезмәт билгеләгән үсеше республика буенча торак хезмәтләренә -111 процент, коммуналь хезмәтләр буенча - 118 процент, ә торак-коммуналь хезмәт күрсәтүләр буенча уртача 116 процент тәшкил итәчәк.

Тулаем алганда торак-коммуналь хезмәтләр өчен түләү дәрәҗәсе республикада гражданнар кеременең 21 процентын алып тора, бу федераль стандарттан түбәнрәк. Моннан тыш, айга керемнәре 7 мең сумга кадәр булган гражданнарга өстәмә социаль ярдәм күрсәтү чаралары гамәлгә ашырылды. Гражданнарның аерым категорияләренең нормадан тыш мәйданнарын җылыту өчен өстәмә компенсация түләүләре кертелде. Шуның белән бергә, байтак районнарда бүген суга һәм җылылыкка тарифларның югары булуы күзәтелә. Алар буенча түләүләр бюджетка һәм әлеге ресурсларны кулланылучы предприятиеләр икътисадына авыр йөк булып ята. Коммуналь предприятиеләрнең һәрвакытта да нәтиҗәле булмаган икътисады аеруча зур борчу тудыра, алар лизинг схемалары белән йөкләнәләр. Шулар арасында "ялган лизинг" дип аталган, лизинг предметы булып җиһазлар түгел, ә үлчәргә мөмкин булмаган хезмәт күрсәтүләр саналган лизинг схемасын еш очратырга мөмкин. Шуңа бәйле рәвештә республика Хөкүмәтенә, җирле үзидарә органнарына коммуналь предприятиеләр икътисадына җентекле анализ ясарга һәм тарифлар күләмен киметү буенча тәкъдимнәр әзерләргә кирәк.

Республика Хөкүмәтенә шулай ук энергия һәм җылылык белән тәэмин итү системаларында кара-каршы субсидияләүдән котылу планын эшләү һәм 2011 елга тиешле чаралар күрү зарур.

Торак-коммуналь хуҗалык хезмәтенең сыйфаты да җитди борчу тудыра. Халыктан сорап белешү нәтиҗәләре күрсәткәнчә, республикабызда яшәүчеләрнең чиреге генә алардан канәгать. Торак-коммуналь хуҗалыгы хезмәтләренең сыйфатын күтәрүне тәэмин итү максатларында Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгына, җирле үзидарә органнары белән бергәләп, торак-коммуналь хезмәтләрне кулланучылар белән дәгъвалау эшен җайга салу, аның төгәл регламентын билгеләү зарур.


Республика агросәнәгать комплексында авыл хуҗалыгы продукциясе җитештерү һәм реализацияләүне тотрыклы рәвештә үсә баруы дәвам итте. Хуҗалыкларның барлык категорияләрендә тулай продукциянең бәясе 95 млрд. сумнан артып китте, яисә чагыштырма бәяләрдә аграр проектны гамәлгә ашыру башланган 2005 елга карата 12,4 процентка үсте.

Россиянең 4 төбәге арасында Татарстан Республикасы авыл хуҗалыгы продукциясен җитештерүне торгызып кына калмады, 1990 елдагы күләмнәрдән 21процентка арттыруга иреште.

Биш миллион тоннадан күбрәк бөртек җыеп алынды. Ел саен тотрыклы рәвештә 2 миллион тонна шикәр чөгендере җитештерелә.

Шулай ук бәрәңге һәм яшелчәгә булган ихтыяҗ үзебезнең производство исәбеннән тулысынча канәгатьләндерелә. Рапсның май орлыклары тулаем җыемы 115 мең тонна тәшкил итте. Россиядә беренче буларак, рапс эшкәртүгә көйләнгән май-экстракт заводы эксплуатациягә бирелде.

Милли аграр проектны гамәлгә ашыру буенча барлык чаралар уңышлы үтәлә. Мәсәлән, хуҗалыкларның барлык категорияләрендә 1728 мең тонна сөт җитештерелде, 2005 ел дәрәҗәсенә карата үсеш 195 мең тонна яисә 12,7 процент тәшкил итте. Бу милли проектта билгеләнгәннән 2,7 тапкыр югарырак. Татарстан Россия буенча сөт җитештерү артуның 15 процентын тәэмин итте һәм бүген Россиядәге товарлыклы сөтнең 8 проценттан күбрәген сата. Республика тарихында беренче тапкыр буларак, сыерларның продуктлылыгы елга 4146 килограмм тәшкил итте.

356 мең тонна терлек һәм кош ите җитештерелде - үсеш 49 мең тонна яисә 16 процент булды (проект буенча 10,9 процент). Шул ук вакытта кошчылык фабрикаларында кош ите җитештерү өчтән бер тапкыр артты һәм 63,1 тоннага җитте.

Терлекчелектә капитал салулар 25 млрд. сум күләменә җиткән 200дән күбрәк объект төзү һәм реконструкцияләү тәмамлана, аларны тулы куәтенә җибәрү иң якын елларда терлекчелек продукциясен сизелерлек арттырырга мөмкинлек бирәчәк.

Милли проектны гамәлгә ашыру кысаларында эшкуарлыкның кече формалары 3,6 млрд. сумнан күбрәк субсидияләнүче 22 мең кредит алдылар, шуңа уннарча мең баш терлек, техника һәм механизмнар сатып алынды,10 меңнән артык төрле йорт яны объектлары төзелде. Авылга җан керде, ул үзенә карата лаеклы мөнәсәбәт тойды. Республикабызда болай да барлык реформа елларында авылны үстерү өстенлекле бурыч буларак каралып килде.

Республика агросәнәгать комплексы җитәкчелеге куллану базарында узган елның көзендәге бәяләрне тотрыкландыру буенча урынлы чаралар күрде, барлык эре агрохолдинглар, эшкәртү предприятиеләре белән килешүләр төзү аша бәяләр сакланып кына калмады, байтак продуктлар буенча киметелде дә. Бу халкыбызны нигездә үзебезнең продукция белән тәэмин итү аркасында мөмкин булды, без хәзер азык-төлек продуктларының иң арзанлы минималь җыелмасына ия (РТ буенча - 1499 сум, РФ буенча - 1802 сум).

Яшь гаиләләрне һәм белгечләрне арзанлы торак белән тәэмин итү буенча да авылда уңай үзәрешләр бара. Соңгы ике елда әлеге программа буенча 3 млрд. сум диярлек акча үзләштерелде, 3,6 мең кеше торак алды.

Агымдагы елдан милли аграр проект органик рәвештә федераль дәүләт программасы статусына күчә, ә бездә ул "2008-2012 елларга Татарстан Республикасы авыл хуҗалыгын үстерү" республика максатчан программасы булачак.

Анда агросәнәгать производствосын үстерүнең максатлары һәм бурычлары билгеләнеп кенә калмаячак, алдагы еллар программасыннан аермалы буларак, финанслауның анык күләмнәре һәм чыганаклары күрсәтеләчәк. Беренче квартал дәвамында шундый ук программалар районнар буенча да кабул ителергә тиеш, аларда җирле бюджетлар катнашуы һәм аларны тиешле җирле үзидарә органнары раславы шарт.

Әлеге программаны гамәлгә ашыру нәтиҗәсендә тулай продукциянең күләме тагын 25,1 процентка үсәчәк, җитештерүнең рентабельлелеге 2,6 тапкыр артып 17 процентка җитәчәк, уртача хезмәт хакы 2,5 тапкыр үсеп, айга 13 мең сум тәшкил итәчәк.

Авылга эре эшкуарлык һәм банк структуралары, аларның агрохолдинглары килде, аларда заманча технология нечкәлекләрен бик яхшы белгән, үз эшләрендә дөнья тәҗрибәсенең һәм фәнни казанышларның бөтен арсеналын кулланучы базар менеджерлары эшли.

Мәсәлән, Зеленодольск районы нибары дүрт ел эчендә артта калудан чыгып, авыл хуҗалыгы продукциясе җитештерү буенча лидерга әверелде, монда мөгезле эре терлекнең бик зур баш саны тупланган. Районда "Красный Восток Агро" компаниясе иң зур әһәмияткә ия, ул районның 60 процент чәчү җирләрен эшкәртеп, 93 процент товарлыклы бөртек һәм 89 процент сөт җитештерә.

"Красный Восток Агро" компаниясе илдә югары сыйфатлы сөт җитештерүчеләрнең иң зурысына әверелде. Әлки районы гына да көн саен 180 тонна сөт сата, аның хуҗалыклары 2007 елда бер сыердан 7275 литр сөт савып алдылар. Югары Ослан районында савым 7250 литр тәшкил итте, ә Зеленодольск районында бу сан 6444 литр булды. Әлеге нәтиҗәләр Көнбатыш Европа илләрендәгедән югарырак инде. "Агросила Групп" ябык акционер җәмгыяте кош ите җитештерүнең республика күләменең яртылашын тәэмин итә, "ХК "Алтын Башак" акционер җәмгыяте шикәр чөгендеренең 45 процентын җитештерә. Шулай ук "Вамин" агрохолдингы киң колач ала. Без киләчәктә дә инвесторларны хуплаячакбыз. Сүз дә юк, тышкы инвесторлары булмаган авыл хуҗалыгы берләшмәләре дә безнең даими игътибарда булачак.

Бигрәк тә Бөтендөнья сәүдә оешмасына (ВТО) керү шартларында аграр сәнәгать комплексының икътисадын динамикалы, конкуренциягә сәләтле итү беркайчан булмаганча активлык ала. Авыл хуҗалыгы продукциясе, азык-төлек товарларының сыйфаты, авыл хуҗалыгы товарлары җитештерүчеләрнең эше, идарә итү менеджменты, базар инфраструктурасы - барысы да тиешле дәрәҗәдә булырга тиеш. 2008 ел авыл хуҗалыгы товар җитештерүчеләре өчен ресурсларны саклаучы технологияләрне тагын да интенсив кертү елы булырга тиеш. Аграр бизнесның базар икътисады мантыйгы шундый.

Агымдагы елда 5 миллион тонна бөртек, 2,2 млн тонна шикәр чөгендере, 1,8 млн тонна бәрәңге, 160 мең тонна рапс алу планлаштырыла.

Хуҗалыкларның барлык категорияләрендә сөт җитештерү 1770 мең тонна, терлек һәм кош ите җитештерү 380 мең тонна, йомырка - 1,1 млрд. данә тәшкил итәчәк, ә 2012 елга кош һәм дуңгыз ите җитештерү ике тапкыр артачак - һәр төр буенча 150 мең тоннага җитәчәк.

2008-2012 елларга Авыл хуҗалыгын үстерү һәм авыл хуҗалыгы продукциясе, чимал һәм азык-төлек базарын җайга салу дәүләт федераль программасы нигезендә субсидияләләнүче кредит ресурсларыннан файдалану диапазоны киңәйтелә, аларның күләмнәре арттырыла, аларның кайтару вакытлары 10 елга кадәр озайтыла, залог әйләнешенә булачак уңыш та, җир дә кертелә. Шуңа күрә авыл хуҗалыгы билгеләнешендәге җирләрне теркәүне тәмамлау актуаль мәсьәләгә әверелә.

Авыл хуҗалыгы товар җитештерүчеләренә ярдәм рәвешләре принципиаль төстә үзгәрергә тиеш. Киләчәктә аны түбәндәге юнәлешләрдә алып бару максатка ярашлы: процент ставкаларын субсидияләү, бер гектар сөрү җиренә һәм шартлыча баш санына чыгымнарның бер өлешен компенсацияләү.

Федераль органнар катнашында хәл итүне таләп итүче проблема булып дизель ягулыгына һәм минераль ашламаларга бәяләрнең чамасыз артуын компенсацияләүнең төрле рәвешләрен эшләү зарурлыгы тора.

Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгының аерым игътибарын әзер продукцияне нәтиҗәле сатуны оештыруга ярдәм мәсьәләләренә юнәлтү зарур. Барлык җитештерелгән продукцияне сыйфатлы итеп әзерли һәм базарда файдалы итеп сата белергә кирәк. Соңгы 15 елда беренче тапкыр буларак бөртеккә һәм сөткә бүгенге бәяләр керемле эшләргә һәм хезмәт хакын үз вакытында түләргә мөмкинлек бирә. Рентабельлекне һәм хезмәт хакы дәрәҗәсен арттыру 2008 елда республика авыл хуҗалыгы җитештерүчеләре эшчәнлегендә хәлиткеч фактор булырга тиеш. Муниципаль берәмлекләр башлыклары, аларның башкарма комитетлары эшчәнлегенә бәя АПКның торышыннан чыгып бирелергә тиеш.


2007 елда халыкка күрсәтелүче хезмәтләрнең адреслылыгын көчәйтү һәм бюджет акчаларын турыдан-туры республиканың аз мөлкәтле кешеләренә җибәрү өлешендә социаль ярдәм чаралары системасын камилләштерү эше дәвам итте.

2008 елда социаль яклауга республика бюджетыннан (капитал салулардан тыш) 10,3 млрд. сум яисә бер ярдәм алучыга исәпләгәндә 8,1 мең сум акча юнәлтеләчәк.

Торак өчен һәм коммуналь хезмәтләргә түләүгә субсидияләр алучылар санын тотрыклы рәвештә: 2005 елга 320 мең йорт хуҗалыгыннан 2006 елда 135 мең йорт хуҗалыгына һәм 2007 елда - 115 мең йорт хуҗалыгына кадәр кыскарту бара. Бу тормыш дәрәҗәсен күтәрүнең закончалыклы нәтиҗәсе һәм керемнәрне легальләштерү эше йомгагы булып тора.

Яшәү минимумыннан түбәнрәк керемле гражданнар санын кыскарту тенденциясе 2008-2010 елларда да иң ярлы халык катламын социаль яклауны көчәйтүгә булышлык итүче, республикада "соры" базар масштабларын мөмкин кадәр кыскартуга этәргеч бирүче чараларны камилләштерү исәбенә дәвам иттереләчәк. Хезмәт, эш белән тәэмин итү һәм социаль яклау министрлыгына, Бөтендөнья банкы тикшеренүләре нәтиҗәләре буенча, беренче яртыеллыкта халыкка адреслы социаль ярдәмнең гамәлдәге системасына, объектив һәм алардан бәйле булмаган сәбәпләр буенча авыр тормыш вәзгыятенә эләккән гражданнар белән эшләүне көчәйтү өлешендә, аныклаулар кертү зарур.

2007 елда стационар учреждениеләр - гомуми психоневрологик профильдәге интернат йортлары, акыл ягыннан зәгыйфь балалар йортлары, ярдәмгә мохтаҗ балигъ булмаган балалар өчен махсус учреждениеләр, билгеле яшәү урыны булмаган затлар өчен социаль адаптацияләү үзәкләре - тарафыннан күрсәтелүче социаль хезмәт күрсәтүләр стандартлаштырылды.

Күрсәтелүче хезмәтләрнең күләменә һәм сыйфатына таләпләрне регламентлау ел дәвамында стационар учреждениеләрнең куәтләрен тиешле нормаларга китерергә, ахыр чиктә күрсәтелүче хезмәтләрнең сыйфатын яхшыртырга мөмкинлек бирде.

Социаль хезмәтләрне стандартлаштыру юлында аннан соңгы адым булып гамәлдә күрсәтелүче хезмәтләрнең сыйфаты билгеләнгән стандартларга туры килүен бәяләү тәртибен, шул исәптән - әлеге хезмәтләрне кулланучылардан сорашып белештерү, анкеталар алу һ.б.ш. нигезендә - мәгълүмат җыю юлы белән дә раслау булырга тиеш.

Социаль хезмәт күрсәтүләрне стандартлаштыру 2007 елда 71 социаль хезмәт күрсәтү учреждениесенә карата норматив-җан башына финанслау принцибын кертергә мөмкинлек бирде. Нәтиҗәдә хезмәтләрнең 42 проценты

бюджет акчалары исәбеннән күрсәтелүче социаль хезмәтләр һәм эшчәнлек нәтиҗәләрен бәяләүнең конкрет индикаторлары сыйфат стандартларына туры килде.

Иң якын киләчәктә Халыкка социаль хезмәт күрсәтү үзәген, Инвалидларны реабилитацияләү үзәген, Мөмкинлекләре чикләнгән балалар һәм яшүсмерләр өчен реабилитация үзәкләрен, гаиләгә һәм балаларга ярдәм итү үзәкләрен, халыкка социаль-психология ярдәм күрсәтү үзәкләрен әлеге принципка күчерергә кирәк. Финанслауның норматив-җан башыннан финанслау принципларын кертү 19 бюджет учреждениесен автоном учреждениегә күчерү эшен системалы оештырырга мөмкинлек бирде, бу барлык шундый учреждениеләрнең гомуми күләменнән 12 процент тәшкил итә. Автономияле учреждениеләр күрсәтә торган социаль хезмәтләрне финанслауга чыгымнар өлеше барлык социаль хезмәт күрсәтү учреждениеләре тотуга чыгымнарның гомуми суммасыннан 17 процент тәшкил итә. 2008 елда тагын 45 учреждение шундый принципка күчереләчәк.

Учреждениеләрне автономияле режимга күчерүнең төп максатларының берсе булып халыкка хезмәт күрсәтүненең сыйфатын, социаль хезмәт күрсәтү учреждениеләренең эшчәнлеге нәтиҗәлелеген, шул исәптән аның хезмәткәрләренең эш хакын күтәрү булып тора. Бу учреждениеләрдә хезмәт хакы социаль яклау бюджет учреждениеләрендәге хезмәт хакы белән чагыштырганда 20 процентка артты.

Социаль хезмәт күрсәтүнең гамәлдәге автономияле учреждениеләре уңышлы эшләгәндә, дәүләт учреждениеләрен автономиялегә күчерү процессы "Татарстан Республикасы җитештерү көчләрен 2020 елга кадәр һәм 2030 елга кадәр чорга кластер якын килүе нигезендә үстерү һәм урнаштыру" программасы концепциясе кысаларында дәвам итәргә тиеш һәм ул гамәлдә барлык социаль тармак учреждениеләренә кагылачак.

Социаль хезмәтләр күрсәтүгә адреслы якын килү, мохтаҗлар дәрәҗәсен исәпкә алып хезмәт күрсәтүләр тәртибен раслау социаль хезмәтләргә ихтыяҗларның сан ягын билгеләргә генә түгел, теге яки бу хезмәтләрдән файдаланучылар төркемен төгәл билгеләргә мөмкинлек бирде. Мисал өчен, өйләренә барып хезмәт күрсәтелүгә кабул итү чираты 2007 елның башына караганда 30 процентка кимеде һәм 876 кешегә калды. Хезмәт күрсәтүнең махсус күнекмәләрен таләп итмәгән өйдә хезмәт күрсәтүләр вакытында волонтерларның яшьләр отрядларының һәм җирле халыкның иҗтимагый ресурслары актив файдаланыла.

Агымдагы елда Хезмәт, эш белән тәэмин итү һәм социаль яклау министрлыгына, Татарстан Республикасы Сәламәтлек саклау һәм Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыклары белән бергәләп, инвалидларга, балалары булган студентлар һәм аспирантлар гаиләләренә, үсешеннән тайпылган балалары булган гаиләләргә, шулай ук социаль яктан куркыныч хәлдә булган гаиләләргә һәм балаларга һәръяклап ярдәм күрсәтүнең төгәл системасын булдырырга кирәк.

Уллыкка һәм кызлыкка балалар алган гаиләләр тәҗрибәсен камилләштерү һәм аларны кызыксындыру, балалар йортларында тәрбияләнүчеләр санын эзлекле рәвештә кыскарта бару буенча ата-аналар каравыннан мәхрүм калган балаларны гаиләдә урнаштыруның инновация модельләрен үстерү хисабына эшне киләчәктә дә активлаштыру зарур.

Өлкән буын каршында социаль җаваплылык. Татарстан Республикасы халкының гомуми санында өлкән буынның өлеше, Россия Федерациясендәге кебек үк, ел саен арта бара һәм хәзер 20 процент чамасы тәшкил итә. Өлкән кешеләрнең төп проблемалары - саулыкларының канәгатьләнмәслек булуы, начар тәэмин ителү, ялгызлык.

Өлкән кешеләрнең социаль иминлегенә һәм муллыгына ирешү административ характердагы каршылыкларга юлыга, монда төрле өлкәләрдә өлкән кешеләрнең тормыш эшчәнлеген тәэмин итүнең гомуми концепциясе булмавы да керә. Социаль структураларның өлкән кешеләргә җитәрлек кадәр игътибар итмәве дә сизелә. Сәламәтлек саклау, мәгариф, социаль, социаль-мәдәни, сәүдә, көнкүреш хезмәте күрсәтү өлкәләрендә, физкультура, савыктыру эше һәм туризм өлкәләрендә өлкән кешеләрнең ихтыяҗларына һәм сорауларына игътибар җитмәү аларның проблемалары эзлекле төстә хәл ителмәвенә китерә, ә социаль кайгыртучанлык гамәлдә өстенлеккә ирешмәде әле.

Хезмәт, эш белән тәэмин итү һәм социаль яклау министрлыгына өлкән яшьтәге кешеләргә ярдәм күрсәтү чараларын гамәлгә ашыру, өлкән яшьтәге кешеләрнең социаль-икътисадый, юридик, шәхси хокукларын һәм ирекләрен яклау буенча, шулай ук аларның эш белән тәэмин ителешенә, шул исәптән, җәмәгать эшендә катнашуына булышлык буенча тырышлыкларны арттырырга кирәк. Шулай ук пенсионерлар өчен үзара аралашу клублары челтәре булдыру буенча шартлар тәэмин итү, өлкән яшьтәге кешеләрнең ятим балалар һәм социаль хезмәт күрсәтү учреждениеләре системасында яшәүче балалар белән уртак эшен балаларда социаль депривация синдромын кисәтү максатында оештыру буенча проектны тормышка ашыру, аларны гаиләгә, ахыр чиктә - җәмгыятькә уңышлы интеграцияләүгә әзерләү дөрес булыр иде.


Мәдәни мирас милли казаныш кына түгел, ул бөтендөнья мәдәни байлыклар хәзинәсенә дә керә, дөнья җәмәгатьчелеге алдында республиканың йөзен билгели. Дәүләтнең мәдәни идеологиясендә тирән үзгәрешләр өлгереп җитте. Мәдәни продуктны формалаштыруга булган карашны үзгәртү зарур. Предприятиеләрнең традицион челтәрен киңәйтүне генә бу тармакны үстерүдә нәтиҗәле алым дип санарга ярамый.

2008 елда мәдәнияткә республиканың берләштерелгән бюджетыннан, капитал салуларны исәпкә алмыйча 3,7 млрд. сум акча җибәреләчәк.

Мәдәният өлкәсендәге процессларның җәмгыятьтә барган процесслар белән үзара тыгыз бәйләнеше Мәдәниятне үстерү программасын эшләүне таләп итә, ул финанс ресурсларын беренче чираттагы бурычларны хәл итүгә туплау мөмкинлеге бирер иде. Программа тармакны үстерүдә республиканың иҗат потенциалын торгызу, Татарстанның халыкара абруен күтәрү өчен мәдәни казанышлардан файдалану, мәдәни хезмәт күрсәтү өлкәсендә социаль тигезлек, заманыбыз кешесенең кыйммәтләре системасында социаль өстенлек буларак сәнгать иҗатына ярдәм, кадрлар потенциалын үстерү һәм яңа икътисадый шартларда аның конкуренциягә сәләтен көчәйтү, мәдәният һәм сәнгать хезмәткәрләренә социаль ярдәм күрсәтү кебек төп мәсьәләләрне чишүгә юнәлтелергә тиеш.

Мәдәниятне үстерү программасында инде концепцияләре эшләнгән "Арт-парк" һәм "Бердәм билет кассалары" проектларын гамәлгә ашыру күздә тотылырга тиеш.

Шуның белән бергә, Программа финанслауның иганәче һәм меценатлык ярдәмен җәлеп итү, хосусый-дәүләти партнерлыкны үстерү кебек өстәмә чыганакларын эзләүгә юнәлтелә.

Мәдәният өлкәсендә иҗтимагый әһәмияткә ия әһәмиятле нәтиҗәләрне характерлаучы төп күрсәткечләрнең берсе булып, халыкның мәдәният хезмәтләренең сыйфатыннан, аңа һәркем ирешерлек булуыннан канәгатьләнү дәрәҗәсе торырга тиеш, аны һәрдаим мониторинглау һәм бәяләү өчен социологик тикшеренүләр уздыру зарур.

Халыкка мәгълүмати-китапханә хезмәтләре күрсәтү сыйфатын күтәрү һәм китап укуны популярлаштыру өчен республиканың китапханә системасын заманча мәгълүмати технологияләрдән максималь файдаланып модернизацияләү, гомуми файдаланудагы китапханәләр базасында Интернет челтәренә керү мөмкинлеге булган үзәкләр ачу мәсьәләсен хәл итәргә кирәк.

Киләчәктә мәдәни мирас объектларын саклау, алардан файдалану, аларны популярлаштыру һәм дәүләт саклавы буенча нәтиҗәле эшчәнлек алып бару максатларында Мәдәният министрлыгы мәдәни мирас объектлары белән дәүләт ышанып тапшырган идарә итү системасы булдыру мәсьәләсен хәл итәргә тиеш. Муниципаль берәмлек җитәкчеләренә муниципаль берәмлекләр милкендәге мәдәни мирас объектларын юридик һәм физик затларга әхлакый кыйммәтләр һәм үзара кабул ителерлек шартларда түләүсез файдалануга тапшыру мәсьәләсенә игътибар итү зарур.

Һөнәри сәнгать үсеше һәм аңа ярдәм итү, бу өлкәдә белем бирү системасын саклау һәм камилләштерү өлкәсендә урта һәм югары профессиональ белем бирү учреждениеләре укучылары һәм студентларына, балалар сынлы сәнгать мәктәпләренең талантлы укучыларына, мәдәният һәм сәнгать өлкәсендәге яшь белгечләргә дәүләт ярдәмен арттырырга кирәк. Мәдәният эшлеклеләренә һәм иҗат коллективларына, шул исәптән оригиналь әсәрләр иҗат иткән өчен бүлеп бирелүче дәүләт грантлары системасын киңәйтү шарт.

Барыннан да элек район үзәкләренә һәм авыл торак пунктларына өстенлекле игътибар биреп, гастрольләр һәм күчмә күргәзмә эшчәнлегенә дәүләт ярдәме күрсәтү зарур.

Татарстан республикабыздан читтә яшәүче 70 процентка якын милләттәшләребезнең этник мәдәни ихтыяҗларын канәгатьләндерү өчен җаваплы.

Милләттәшләребезнең мәдәни тормышы хакындагы бердәм мәгълүмат җыентыгы буларак, Россия татарларының этномәдәни картасын булдыру бердәм милли-мәдәни киңлекнең чикләрен аермачык билгеләүгә этәргеч бирер иде.


Республиканың социаль-икътисади мәсьәләләрен хәл итү кысаларында физик тәрбия һәм спортның үсеше сәламәтлекне ныгыту, хезмәткә сәләтлелекне, халыкның озын гомерлелеген арттыру, яшь буында сәламәт яшәү рәвешен формалаштырудагы мөһим чыганакларның берсе итеп карала. Федераль һәм бюджеттан тыш чыганаклар җәлеп итү юлы белән заманча спорт корылмалары төзү элеккечә интенсив темпларда алып барылды. 2007 елда Чирәмдә хоккей үзәге, "Хезмәт резервлары" стадионы, Казанның Үзәк стадионында өсте ябык футбол-җиңел атлетика манежы, Менделеев шәһәрендә һәм Байлар Сабасы авылында өсте ябык йөзү бассейннары, Минзәлә шәһәрендә йөзү бассейны булган спорт комплексы, Алабуга шәһәренең үзәк стадионы, Буа, Баулы, Чаллы шәһәрләрендә ясалма бозлы өсте ябык Боз ареналары кебек 25 объект файдалануга тапшырылды.

2006 елда "Бердәм Россия" партиясенең спорт комплексларын төзү буенча социаль проектын тормышка ашыру башланды. Бу җиңел нигезле өч объектны - Чаллы шәһәрендә ясалма бозлы тимераякта шуу мәйданы һәм Казан, Түбән Кама шәһәрләрендә ике универсаль спорт залын файдалануга тапшыру мөмкинлеге бирде.

2007 елда проектны тормышка ашыру дәвам итте, аның буенча тагын 8 объект, шул исәптән Әгерҗе, Минзәлә, Зеленодольск, Чистай шәһәрләрендә, Кама Аланы шәһәр тибындагы поселогында өсте ябык 5 шугалак һәм 3 күп функцияле спорт залы төзелде. Бүгенге көнгә республикадагы ясалма бозлы шугалакларның гомуми саны 26 га җитте. Бу Россия Федерациясендә иң зур күрсәткеч. Узган ел спорт корылмалары төзүгә федераль бюджеттан барлыгы 532 миллион сум акча җәлеп итә алдык.

Авыл халкы арасында спорт-савыктыру эше активлаша. 40 муниципаль район вәкиле катнашында Мамадыш шәһәрендә югары дәрәҗәдә уздырылган Татарстан Республикасының "Авыл яшьләре" дигән V җәйге авыл спорт уеннары финалы да шул хакта сөйли.

Татарстан спортчылары, спорт осталары командалары халыкара һәм Россия ярышларында лаеклы чыгыш ясап, республикабызның спорт абруен күтәрде. "Синтез" су тубы, "Динамо-Таттрансгаз" волейбол, чирәмдә хоккей буенча "Динамо-Казан" командалары 2007 елгы Россия чемпионы исеменә лаек булды. "Ак Барс" хоккей һәм "УНИКС" баскетбол командалары Россия чемпионатының көмеш медальләрен яулады. "Ак Барс" һәм "Синтез" командалары Европа кубокларына ия булды.

2015 елга кадәр вакытта республиканың һәр муниципаль районы заманча спорт залы, ясалма бозлы өсте ябык шугалак, ясалма чирәмле футбол кыры һәм заманча җиңел атлетика юллары булган стадионнар булдыру максатында 2008 елда республикада заманча спорт корылмалары төзү эше дәвам итәчәк. Гамәлдәге спорт корылмаларыннан нәтиҗәле һәм максатчан файдалану, балалар, яшүсмерләр һәм барлык актив халыкны физик тәрбия һәм спорт белән шөгыльләнүгә җәлеп итү юнәлешендә аларның максималь йөкләнешен тәэмин итү төп мәсьәлә булып тора.

Боз сарайлары базасында алкалы хоккей белән беррәттән, Олимпия уеннарына кертелгән тимераякта фигуралы шуу, шорт-трек һәм керлинг кебек спорт төрләрен үстерү дә зарур.

Кадрлар белән тәэмин итү, югары квалификацияле спорт кадрлары әзерләүне хәл итүдә, физик тәрбия һәм спорт өлкәсендә өзлексез һөнәри белем алу, физик тәрбия һәм спорт буенча белгечләрне эшкә урнаштыруны тормышка ашыру мөмкинлеге бирүче күпдәрәҗәле социаль-белем бирү моделе мәгариф кластерын кертү зарур. Спорт профилендәге уку йортларында алкалы хоккей, тимераякта фигуралы шуу һ.б.ш. тренерлар әзерләү бүлекләре ачу зарур.

2008 ел - Кытай башкаласы Пекин шәһәрендә узачак XXIX Җәйге Олимпия уеннары елы. Татарстан спортчыларының уңышлы чыгыш ясауларын тәэмин итү максатында республика Хөкүмәтенә, муниципаль берәмлек җитәкчеләренә Россия Федерациясе олимпия җыелма командасына кандидатларга һәрьяклап ярдәм күрсәтү, әйдәп баручы спортчы һәм тренерларның торак-көнкүреш шартларын яхшырту буенча конкрет чаралар күрү зарур. Бергәләшеп һәм интенсив эшләгәндә генә без Татарстан спортчыларыннан абруйлы ярышларда яхшы нәтиҗәләр һәм Олимпия медальләре көтә алабыз.

Республикабызның 2013 елда XXVII Бөтендөнья җәйге универсиадасын уздыруга омтылышы да актуаль булып кала.

Моңа әзерлек эшендә яшьләрнең үзләренә, аларның иҗтимагый, бигрәк тә студент берләшмәләренә зур роль бирелә.

Тулаем алганда Дәүләт яшьләр сәясәте безнең республикада сәяси тормышның өстенлекле мәсьәләләренең берсе буларак карала. Аны гамәлгә ашыру, яшьләрнең мәнфәгатьләрен һәм ихтыяҗларын исәпкә алып, сәясәт субъекты буларак, яшьләр потенциалын үстерүне тәэмин итәргә чакырылган. Дәүләт ресурсларын, бизнесның тырышлыгын, граждан җәмгыятенең барлык институтларының омтылышын берләштерү шуңа юнәлтелгән булырга тиеш.

Студентлар лигасы, "Без" хәрәкәте, патриотик һәм спорт берләшмәләре кебек яшьләр җәмәгать оешмалары активлаша бара. Хәйрия елында волонтерлык хәрәкәте сизелерлек көчәйде. Яшьләр җәмәгать инициативалары Татарстанда әлеге өлкәдә дәүләт сәясәтен формалаштыруның бер чыганагына әверелде инде. 2007 елда Идел буе федераль округында Яшьләр елы уздыру кысаларында бу аеруча сизелерлек чагылыш тапты.

Дәүләт хакимияте органнарына, барыннан да элек, Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министрлыгына Татарстан яшьләренең йогынтылы көч, яшь буынга дәүләт ярдәменең республикабызның демократик, иҗатчан үсешендә зарури шарт булуыннан чыгып эш итәргә кирәк.


Татарстан Республикасының тотрыклы үсеше, халкының тормышы һәм сәламәтлегенең югары сыйфаты табигый системаларны һәм әйләнә-тирә мохитне тиешенчә саклаганда гына уңышлы тәэмин ителергә мөмкин.

Соңгы елларда зарарлы матдәләр бүлеп чыгарылу күләменең кимүенә карамастан, республика атмосферага зарарлы матдәләр бүлеп чыгаруның югары чагыштырма тыгызлыгы (4т/кв.км) белән характерлана. Әлегә стационар чыганаклардан бүлеп чыгарылучы зарарлы матдәләр гомуми күләменең яртылашы гына тоткарлана һәм зарарсызландырыла.

Сәнәгать җитештерүе үсә барган саен, кайбер машина төзү предприятиеләрендә, төзелеш, урман һәм агач эшкәртү өлкәләрендә зарарлы матдәләр бүлеп чыгаруның артуы күзәтелә.

Казан, Чаллы, Түбән Кама шәһәрләре кебек мегаполисларыбыз экологиясенә аерым игътибар бирелергә тиеш. Агымдагы елда Экология һәм табигый ресурслар министрлыгына, җирле үзидарә органнары белән бергәләп, яшәп килүче тенденцияләрне җентекләп анализларга һәм превентив чараларны көчәйтергә кирәк.

Соңгы вакытта торак пунктларның атмосфера һавасын пычратуда автотранспорт чаралары шактый зур роль уйный. Торак йортлар зонасындагы автомагистральләрдә күп кенә ингредиентлар буенча рөхсәт ителгән кушылмаларның артып китүе ачыклана.

Өслектәге су торышын савыктыруга зур игътибар бирелергә тиеш. Су объектларын пычратуга күп өлешне җылылык-энергетика комплексы, химия сәнәгате предприятиеләре һәм торак-коммуналь хуҗалык кертә. Бүгенге көнгә Татарстан Республикасының өслектәге су объектларына җитәрлек дәрәҗәдә чистартылмаган ташландык су агызу 75 процент, норматив-чиста су агызу - 20 процент һәм чистартылмаган пычрак су агызу - 4 процент чамасы тәшкил итә.

Энергияне, ресурсларны сак тоту һәм аз калдыклы технологияләр кертүне актив үстерү, җитештерү һәм куллану калдыкларын җитештерү чылбырына җәлеп итү, аларны эшкәртүне, шул исәптән - төзелеп килүче "ХИМГРАД" технополисы җирлегендә оештыру зарур.

Агымдагы елда Экология һәм табигый ресурслар министрлыгына, Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгы, Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгы, җирле үзидарә органнары белән берлектә:

1. Предприятиеләрдә зарарлы матдәләр бүлеп чыгарылуын киметүне тәэмин итүче заманча технологияләр кертү, көчле пычрату чыганакларын югары нәтиҗәле чистарту корылмалары белән җиһазландыру, җылылык-энергетика комплексы предприятиеләренең ягулык балансындагы мазут өлешен киметүгә булышлык итүче, закон чыгару, административ һәм икътисадый характердагы чаралар комплексын формалаштыру; автотранспорт чараларын мотор ягулыгының аз агулы төрләренә күчерү эшләренә этәргеч бирүче икътисадый чараларны эшләү һәм тормышка ашыру; урман мелиорациясе чараларын уздыру юлы белән агроландшафт структурасын оптимальләштерү; җитештерү һәм көнкүреш калдыкларын җыю һәм эшкәртү системасын камилләштерү, чүп-чарны сортларга аеру комплекслары төзү зарур.

2. Һәр предприятие өчен аерым экологик нормативларны билгеләү гамәлләреннән атмосферага зарарлы матдәләр бүлеп чыгарылуның зыянлы тәэсирен, тулаем алганда эре сәнәгать шәһәрләре һәм су артерияләренә зарарлы матдәләр бүлеп чыгарылу өчен булган нормативларга күчү эшенә юнәлдерелгән дәүләт һәм бизнесның корпоратив экологик җаваплылыгы системасын формалаштыру Программасын эшләү һәм кабул итү; компаниянең экологик активлыгы һәм аны капиталлаштыруның үзара бәйләнешен тәэмин итү; "экологик инвестицияләрне" икътисадый файдага әверелдерү буенча нәтиҗәле механизм булдыру зарур.

3. "Эчәр су" Программасын эшләү. Анда эчәргә яраклы суны чистарту системасын гамәлгә ашыру, шулай ук су белән тәэмин итүнең яңа чыганакларын эзләү каралырга тиеш.

4. Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы белән берлектә Җирле җитештерүчеләрнең экологик яктан куркынычсыз продукция төрләрен җитештерүенә булышлык итү программасын эшләү зарур.


Халыкның тормыш сыйфатын күтәрү һәм икътисадны үстерү күп очракта транспорт тармагының үсеше белән билгеләнә. Бу өлкәдәге мәсьәләләрне хәл итмичә торып, тулаем алганда, хуҗалык эшчәнлегендә тамырдан үзгәрешләргә ирешү мөмкин түгел. Авыл хезмәтчәннәре республикабыз горурлыгы булган социаль программа нәтиҗәләреннән тулы файдалана алмый. Һөнәри белем, сыйфатлы медицина хезмәте, торак төзелеше, шулай ук авыл үсеше күпчелек очракта транспорт челтәре белән билгеләнә.

Республика автомобиль юлларындагы вәзгыятьне билгеләүче мөһим фактор булып автомобиль паркының ел саен 10 процент чамасы артуы, автотранспортның йөк әйләнеше 20 проценттан күбрәккә артуы тора, бу, үз чиратында, иң мөһим автомобиль юлларындагы, аеруча шәһәрләрдәге хәрәкәтнең тагын да интенсивлашуына китерә.

Республика дәүләт хакимиятенең иң югары органнары тарафыннан 2008 елдан алып инфраструктура сәясәтендә юллар үсеше өстенлекле юнәлеш итеп билгеләнде. Хөкүмәтебез һәм муниципалитетларның төп тырышлыгы шуңа юнәлтелергә тиеш.

Әлеге максатларда 2008 елда Татарстан Республикасының юл хуҗалыгына барлык финанс чыганакларыннан 13 млрд. сумнан артык акча (2007 елда 6,5 млрд. сум) бүлеп бирү каралган. Автомобиль юлларын карап тору дәрәҗәсен күтәрү өчен, "Автомобиль юлларының төзеклеге дәрәҗәсен билгеләүче норматив алым"ны тормышка ашыру планлаштырыла, аның буенча юлларны төзекләндерү оешмаларына түләү, башкарылган эш күләменнән түгел, ә юлның барлык өлешләренең норматив торышыннан чыгып башкарылачак.

Республикада беренче тапкыр буларак, торак пунктларның гомумфайдаланудагы юллар белән ел әйләнәсе тоташуын тәэмин итү өчен, торак пунктларга илтүче автомобиль юллары төзү программасы булдырылды. Шушы мәсьәләне хәл итүгә агымдагы елда Татарстан Республикасы бюджетыннан 2 млрд. сумнан артык акча бүлеп бирелде, бу 116 торак пунктка якынча 330 км озынлыктагы юл салу ("мәктәп автобусы"ның хәрәкәт итү маршрутларын исәпкә алып) мөмкинлеге бирде. 2008 ел башында республикада үзләренә илтүче асфальт-бетон юллары булмаган 1441 торак пункт калуын исәпкә алып, юл эшләренең төп программасыннан тыш, авыл торак пунктларын тоташтыру программасын тормышка ашыруны дәвам итүгә Татарстан Республикасы бюджетыннан өстәмә рәвештә 2,5 млрд. сум акча бүлеп бирелә. Бу 2008 елда 100 дән артык торак пунктка илтүче юллар белән тәэмин итү һәм 348,5 км озынлыктагы автомобиль юлларын норматив таләбенә китерү мөмкинлеге бирәчәк. Мондый тенденциянең иң якын елларда да саклануы республикадагы барлык авылларны юллар белән тәэмин итү мәсьәләсен тулаем хәл итү мөмкинлеге тудыра. Бу республикада озак вакытка исәпләнгән 2017 елга кадәр автомобиль юллары челтәрен үстерү программасын башкаруда кичектергесез максатларның берсе.

Автомобиль юлларының техник күрсәткечләрен торгызу һәм юл хәрәкәте куркынычсызлыгын тәэмин итү максатларында 2008 елда 316 км озынлыктагы автомобиль юлларын төзекләндерү, 30 күперне капиталь ремонтлау һәм яңартып төзү планлаштырыла. Моңа 2 млрд. сумнан күбрәк акча бирелә.

Яңа ысул - салкын ресайклинг технологиясен кулланып автомобиль юлларын капиталь ремонтлау күләмен ике тапкыр арттыру күздә тотыла, бу юл капламының эксплуатация вакытын үстерү мөмкинлеге бирә.

Юл хәрәкәте куркынычсызлыгы дәрәҗәсен үстерү максатларында юл эшләре программасында шулай ук горизонталь юл тамгалары төшерү, юлларны яктырту һәм кардан ышыклау урман полосалары булдыруга акчаларны арттыру каралган.

"Зур Казан боҗрасы", "Казан - Зеленодольск" автомобиль юлы, "Казан - Урман арты поселогы, Мамадыш тракты, Болотников - Фрунзе урамнары" участогына 1 млрд. сумнан артык акча бүлеп бирү планлаштырыла.

М-7 федераль трассасы үзенә аерым игътибар таләп итә, анда, кызганычка, юл-транспорт һәлакәтләренең саны кимеми. Транспорт һәм юл хуҗалыгы министрлыгына федераль органнар белән берлектә әлеге трассаның, беренче чиратта "Мамадыш - Алабуга" өлешен киңәйтү һәм модернизацияләү эшләре алып бару мәсьәләсен хәл итү зарур.

Юл хуҗалыгын үстерү чараларын формалаштырганда исәпкә алынган төп фактор булып гомуми файдаланудагы автомобиль юллары челтәрендә муниципаль автомобиль юлларын билгеләгән җирле үзидарә органнарын реформалау тора. Бу, үз чиратында, автомобиль юлы челтәре квалификациясен яңадан карап чыгуны, башкарма хакимиятнең төбәк һәм муниципаль органнары арасында вәкаләтләрне һәм җаваплылыкны үзара бүлешүне, шулай ук юл хуҗалыгына идарә итү һәм аны финанслау системаларын үзгәртүне таләп итте. Хәзерге вакытта җирле әһәмияткә ия 268 км озынлыктагы автомобиль юлларын муниципаль милеккә тапшыруга әзерләү эшләре башкарылды. Республика Хөкүмәтенә муниципаль берәмлек җитәкчеләре белән берлектә аларны карап тотуны тормышка ашыру механизмнарын эшләргә кирәк.

Якын киләчәктә эре шәһәрләрдә транспорт проблемаларын хәл итүдә транспорт киселешләре һәм эстакадалар төзү иң мөһим чараларның берсе булыр. Бүген ул Казан һәм Чаллы шәһәрләре өчен аеруча актуаль.

Юл хуҗалыгында әлеге чараларны уздыру юл-транспорт һәлакәтләрен шактый киметү мөмкинлеге бирер.

Транспорт белән йөк ташуны үстерә, пассажирларга хезмәт күрсәтүнең сыйфатын күтәрә барып, агымдагы елда шәһәр яны, шәһәрара һәм өлкәара автобус маршрутларына билетларны сату һәм броньлауның бердәм системасы, республика территориясендә пассажирлар йөртүгә идарә итү бердәм системасы, республиканың транспорт предприятиеләренең хәрәкәттәге составын яңарту проектлары тормышка ашырылырга тиеш.


Икътисадый үсеш, халыкның мул тормышта яшәве һәм социаль тотрыклылык гражданнар үзләрен яклау астында итеп тоя алырдай җәмгыятьтә генә мөмкин була. Кешенең хокуклары һәм ирекләре аңа үзен җәмгыятьнең алыштыргысыз бер әгъзасы итеп тою һәм үз сәләтләреннән файдаланып, уңышка ирешү мөмкинлеге бирергә тиеш.

"2007-2010 елларга Татарстан Республикасында хокук бозу очракларын профилактикалау буенча комплекслы программа"ны һәм "Татарстан Республикасында гражданнарның җәмәгать тәртибен тәэмин итүдә катнашулары турында" Татарстан Республикасы законын гамәлгә ашыру криминоген хәлне, шул исәптән үсмерләр арасында да, тотрыклы итәргә, милиция участок уполномоченныйларының эшен камилләштерергә мөмкинлек бирде. 2008 елда да экстремистлыкка йөз тотучы оешкан җинаятьчел төркемнәр, экстремистлык, дини фанатизм, үз милләтеңнән һәм расаңнан кала башкалар белән исәпләшмәү идеяләрен күтәрүче җәмәгать берләшмәләренең, структураларының һәм дини үзәкләрнең эшчәнлеген фаш итү, аңа юл калдырмау һәм чик кую эшен дәвам итү зарур.

Интеллектуаль милекне яклау өлкәсендәге җинаятьләргә каршы чаралар күрү, контрафакт продукция җитештерү очракларын ачу һәм чикләү буенча көрәшне тагын да рәхимсезрәк алып бару кирәк.

Бүген республикада юл-транспорт һәлакәтендә җитди яраланулар проблемасы үтә кискен тора. Ел саен республикада уртача алганда 800 кеше һәлак була, 7 меңнән артыгы төрле җәрәхәтләр ала. Халыкның яшәү дәрәҗәсе үскән саен җиңел транспорт исәбе дә арта бара. Хәзерге вакытта бездә аның саны 671 меңнән узып китте инде (2007 елда 75,6 мең автомобильгә артты). Кызганыч, әмма бу хәл юл-транспорт очраклары санына йогынты ясый.

Юл-транспорт һәлакәтләрен булдырмауга юнәлдерелгән кайбер чаралар күрелүгә карамастан, республикада аларның саны төп индикатив күрсәткечләр буенча тотрыклы кими бара дип әйтеп булмый. Шәхси кулланыштагы автомототранспорт саны күбәю белән ул һәлакәтләр хәвефлерәк була бара. Шәхси транспорт ияләре гаебе белән килеп чыккан һәлакәтләр саны ел саен уртача 200 гә арта. Автомобильләр саны артуның тискәре нәтиҗәләрен дәүләт дәрәҗәсендә даими махсус чаралар уздыру аша гына киметергә мөмкин. Бөтен дөньяда мондый чаралар юл хәрәкәте куркынычсызылыгын үстерүгә юнәлтелгән махсус гомуммилли программаларга нигезләнеп уздырыла. Чит илләр тәҗрибәсеннән күренгәнчә, дәүләт масштабларында программалы-максатчан эш алып бару, автомобильләр ишәю шартларында да хәтта, юл-транспорт һәлакәтләре корбаннары санын һәр ел саен 4-8 процентка тотрыклы киметү мөмкинлеге бирә. Шул рәвешчә, Татарстан Республикасы территориясендә юл хәрәкәте куркынычсызлыгын тәэмин итү эшчәнлеген координацияләү, юл-транспорт һәлакәтләре санын һәм аларның фаҗигалелеген киметү максатларында Хөкүмәт һәм Эчке эшләр министрлыгы тарафыннан, соңгы вакытта кабул ителгән федераль норматив актларны исәпкә алып, чаралар эшләнергә тиеш.

Хокук саклау органнарына төзелеш һәм ягулык-энергетика комплексларында әледән-әле булгалап торучы җинаятьләрне кисәтү, ачу һәм аларга чик кую буенча комплекслы чаралар оештыру һәм уздыру зарур. Өлешле торак төзелеше базарының тәртипсез үсеше, халыкның торак төзүче намуссыз затлардан хокукый якланмаган булуы кебек, торак төзелеше мәсьәләләренең актуальлеген һәм четреклелеген, хакимиятнең барлык дәрәҗәләрендә тиешле норматив-хокукый база булдыру зарурлыгын исәпкә алганда, төзелештә катнашучы һәр җитәкченең эшчәнлеген җитди контрольдә тотуны оештыру торган саен зуррак әһәмияткә ия була бара. Төзелештә тәртипкә ирешүдә иң нәтиҗәле ысулларның берсе - комплекслы төзелеш-техник һәм икътисадый экспертиза уздыру.

Коррупциягә каршы көрәш - хокук саклау органнары эшчәнлегендә генә түгел, республика дәүләт һәм муниципаль идарә органнарының барлык дәрәҗәләре эшендә дә иң мөһим юнәлешләрнең берсе булып тора. Хакимиятнең абруе һәм халыкның аңа ышанычы турыдан-туры безнең әлеге ямьсез күренешкә принципиаль карашыбыз булуга бәйләнгән.

2007 елда эчке эшләр органнары хезмәткәрләре республика прокуратурасы белән берлектә 570тән артык хезмәт җинаятен ачты. Шуларның 210нан артыгы ришвәт алу очраклары белән бәйләнгән.

Коррупция базарының иң зур өлеше элеккечә югары һөнәри белем бирү оешмалары һәм хәрби комиссариатлар эшчәнлегенә туры килә.

Урындагы хакимият органнарының вәкаләтләре арта баруы сәбәпле, коррупциянең төп төрләре дә муниципаль хакимият дәрәҗәсенә күчә башлады. Дәүләт хезмәте күрсәтүнең төгәл стандартларын һәм регламентларын булдыру - бу өлкәләрдәге коррупцияне киметүдә нәтиҗә бирәчәк. Бу очракта федераль башкарма хакимият органнары вәкиллекләренең һәм республика башкарма хакимият органнарының, аеруча контроль-күзәтчелек функцияләренә ия булучыларның, эшчәнлеген төгәл координацияләү кирәк. Бүген кадрларны конкурс нигезендә сайлап алу һәм урындагы затларны даими рәвештә ротацияләү һичкайчан булмаганча әһәмиятле. Түрәләрнең дәүләт хезмәте һәм җирле үзидарә органнарындагы хезмәт турындагы законнарда билгеләнгән тыю-чикләүләрне үтәү-үтәмәвен кырысрак күзәтергә кирәк.

Тулаем алганда, граждан җәмгыятен, суд системасын формалаштыру һәм үстерү коррупциягә каршы көрәш нәтиҗәлелеген күтәрүгә ярдәм итәр иде. Аерым алганда, Хөкүмәт урындагы зат карараларына карата судка шикаять бирүнең һәркем куллана алырдай гади механизмын тәкъдим итәргә тиеш. Массакүләм мәгълүмат чараларында коррупциягә каршы көрәш чараларын тулырак яктырту аша халыкта коррупциягә тискәре караш формалаштыруга юнәлтелгән чаралар уздыру шарт.

Озак вакытлардан бирле наркотикларга каршы алып барылучы эш наркотиклар кулланучыларны исәпкә алуны, аларны дәвалауны, реабилитацияләүне һәм социаль шартларга яраклаштыруны системалы оештыру мөмкинлеге бирде. Әмма наркотикларның таралу масштабы әле һаман да шөбһә тудыра. Татарстан Куркынычсызлык Советы тарафыннан 2007 елның августында наркотикларга каршы көрәшнең өстенлекле юнәлешләре билгеләнде. Шулар нигезендә республиканың башкарма хакимияте органнары, хокук саклау структуралары, җәмәгать оешмалары һәм дин әһелләребез наркотиклар белән сәүдә итүнең нигезләрен җимерү эшен артка чигүләрсез дәвам итеп, ул афәт белән көрәшүне эзлекле рәвештә алып барырга, җәмгыятьтә яшь буынның рухи-әхлакый тәрбиясе өчен гражданнарның һәм хакимиятнең бердәм җаваплылыгын формалаштырырга тиеш. Россия Федерациясенең наркотикларга каршы көрәш дәүләт комитетының яңа төзелгән җирле бүлекчәсе дә әлеге бурычларны хәл итү юнәлешендә эшләячәк.

2007 елда Татарстан Республикасы хокук саклау органнары хезмәткәрләре оешкан төркемнәр тарафыннан кылынган, наркотиклар белән бәйле булган 112 җинаятьне ачтылар, чит төбәкләрдән наркотиклар ташуның 18 юл-каналын ябуга ирештеләр. Наркотиклар кулланылышын кисәтү һәм аның әйләнешенә каршы көрәшүдә дә алга китеш бар. Бу эшкә халыкның наркотиклар куллануын кисәтүнең 2007-2009 елларга каралган комплекслы программасы булышлык итә. Шулай да наркотик куллануга каршы көрәштә Дәүләт федераль наркотикларга күзәтчелек хезмәтенең Татарстан Республикасындагы идарәсенә, Эчке эшләр министрлыгына үзара хезмәттәшлекне арттыра төшәргә кирәк. Һәм бу, иң беренче чиратта, республикага наркотиклар кертү каналларын бикләү һәм наркотиклар белән сәүдә итүгә каршы көрәшнең нәтиҗәлелеген арттыру мәсьәләләренә кагыла.

Наркоманияне кисәтү һәм профилактикалау максатында республикада беренче кат буларак республика укучыларын һәм студентларын карап-тикшерү буенча масштаблы эш башланды. Ел буена 93,6 мең кеше тикшерелде. 191 кешенең наркотик матдәләр куллануы ачыкланды. Мондый эш - әлеге куркыныч социаль авыруны ачуда иң нәтиҗәле ысул. 2008 елда Мәгариф һәм фән министрлыгының хокук саклау органнары белән бергәләп алып барган мөһим эше бөтен контингентны карау һәм тикшерүгә юнәлтелгән булырга тиеш.


Хәзерге югары индустриаль җәмгыятьтә мәгълүмат социаль-икътисадый үсешнең төп факторларының берсенә әверелә бара. Соңгы елларда дөньяда бу өлкәдә зур үзгәрешләр баруы күзәтелә. Һәм Татарстанның әлеге үзгәрешләргә актив, ә иң мөһиме, органик рәвештә кушылып китүе бик мөһим. Сәнәгатьнең конкуренциягә сәләтле булуы, социаль өлкәнең ачыклыгы һәм аңлаешлылыгы, шулай ук дәүләт идарәсенең нәтиҗәлелеге дә аерылгысыз рәвештә шуңа бәйләнгән. Мәгълүмат безгә иң алдынгы технологияләргә һәм гыйлемнәргә туры юл ача.

Глобаль тикшеренү (e-readiness) нәтиҗәләренә караганда, Россия Федерациясе мәгълүмат коммуникациясе технологияләре үсеше, IT- технологияләрдән файдалану һәм кулланылучы җайланмалар сыйфаты буенча хәзерге заманның алга киткән илләреннән шактый калыша һәм дөньяда 57нче урында тора. Мәгълүмат коммуникациясе технологияләрен куллану буенча Татарстан илдә 15нче урынны били, ә бу исә социаль һәм икътисадый мәсьәләләрне хәл итү бурычларына һич туры килми.

Кесә телефоннары элемтәсе таралу тизлеге буенча республика бүген иң алдынгы төбәкләрнең берсе булып тора. Республика районнарының барлык авыл телефон станцияләрендә коммутация җайланмалары 100 процент цифрлаштырылган. Шул нигездә видеоконференция элемтәсе булдырылды һәм ул нәтиҗәле эшли. Аңа республиканың барлык министрлыклары, муниципаль районнар, Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнарының төбәк бүлекчәләре тоташтырылды. Бу факт республика киңәшмәләрен җәһәт оештырып, белгечләрне чакырып китермичә генә уздыру мөмкинлеге бирә. Шуңа бәйле рәвештә аларның юлга вакыт һәм акча сарыф итүләре кими. Шулай итеп, дәүләтнең һәм муниципаль идарәләрнең чыгымнары да азая. 800 меңнән артык ноктаны биләгән кабель телевидениесе челтәрләренең актив үсеше дәвам итә. Татарча интерфейслы программа продукцияләре спектрын киңәйтү буенча уңышлы тәҗрибәләр дәвам иттерелә.

Югары технологияләр өлкәсендә тигез шартларда технопарк төзелеше башланды. АЙ-Ти-парк төзелеше дә шунда керә. 2007-2010 елларда инвестицияләр күләме 7 миллиард сумнан артыграк булачак, бу исә Татарстан Республикасында мәгълүмат технологияләре дәрәҗәсен сизе-лерлек күтәрү мөмкинлеге тудырачак. Инде быелгы елда ук республика тарафыннан алдынгы халыкара компанияләренең берсе - IBM - белән берлектә төзелгән өч яңа компания эшли башлар дип көтелә. Алар түбәндәгеләр: IT-эшләнмәләре үзәге, Инновация-технология бизнес мәгариф үзәге, Нано-технологияләр эшләү үзәге. Шулай ук Электроника үзәген һәм кайбер башка яңа технологияләр үзәкләрен төзү турында да уйланырга кирәк.

Әлеге хәлнең башлангыч этапта республика предприятиеләрендә мәгълүмати һәм башка технологияләр куллану дәрәҗәсен шактый күтәрергә мөмкинлек бирәсенә исәп тотабыз.

Республика Хөкүмәте һәм Мәгълүматлаштыру һәм элемтә министрлыгы алдында торучы төп бурыч - биш ел эчендә, чит илләрнең һәм Россиянең әйдәүче компанияләрен җәлеп итеп, республикада тышкы базарда хезмәт күрсәтеп, акча эшли алырдай IT-тармагын булдыру. Бу максатларда түбәндәгеләрне башкару зарур:

Коммуникацион һәм технологик инфраструктура өлкәсендә: гражданнарга мәгълүмат бирү мөмкинлеген тәэмин итү; социаль сфераның барлык оешмаларын глобаль Интернет Челтәренә кушу; Интернет Челтәренә чыгуның социаль пунктлары челтәрен булдыру һәм үстерү.

"Электрон хөкүмәт" системасын үстерү, аны турыдан-туры республика халкына җиткерү - 2008 елга төп бурыч шуннан гыйбарәт. Уңышлы тормышка ашырылуына карамастан, аның мөмкинлекләре һәм ресурслары турында халыкның нибары 3 проценты гына хәбәрдар.

Татарстан Республикасында ИНТЕРНЕТ челтәренә укучыларның күмәкләп чыгуның 2432 пункты булдырылды. Шул ук вакытта әлеге мәктәпләрнең программ тәэмин ителеше структурасы хәзерге тенденцияләрдән шактый калыша. Татар теленә тәрҗемә ителгән кушымталар булуга карамастан (Vista, Office 2007), әлегә кадәр нигездә аз нәтиҗәле иске җайланмалар белән эш итәләр.

Социаль һәм мәдәни тирәлек өлкәсендә. Кызганыч, әмма архивлар һәм архив документлары еллар узу белән искерәләр; кайчак алардан кыйммәтле белешмәләр һәм документлар югала. Әлеге мәсьәләнең, шулай ук барлык кызыксынучыларның архив байлыкларыннан файдалана алуын арттыру проблемасының бердәнбер чишелешен заманча мәгълүмат технологияләрен куллануда табарга мөмкин. Министрлыклар һәм ведомстволарга әлеге карарларны көндәлек эшчәнлектә киңрәк куллану зарур. Кушымталар эшләү һәм эшчәнлекләренең төп участокларын автоматлаштыруны дәвам итү буенча башлангычлар белән Хөкүмәткә алар үзләре мөрәҗәгать итәргә тиешләр. Мәгълүматлаштыру һәм элемтә министрлыгына бу юнәлештә эшен активлаштырырга кирәк. Моннан тыш, Татарстан Республикасында бердәм электрон, ачык, түләүсез милли китапханә ачылырга тиеш. Сирәк һәм уникаль басмалар гына түгел, бәлки барлык материаллар һәм архивлар, фәнни эшләр, тикшеренүләр бөтен кызыксынучылар танышырлык булсын. Бу эшне АКШ Конгрессы архивы проектына нигезләнеп башкарырга мөмкин булыр иде. Мәдәният министрлыгына, Мәгълүматлаштыру һәм элемтә министрлыгы белән бергәләп, озакка сузмыйча шуңа кагылышлы тәкъдимнәр әзерләү зарур.

"Электрон бизнес" алып бару өчен шартлар тудыру: предприятие һәм оешмаларны үз электрон магазиннарын ачуга, үз товарларын һәм хезмәтләрен глобаль Интернет челтәре аша сатуны һәм тәкъдим итүне киңәйтүгә этәрүче ачык инфраструктура һәм эшлекле атмосфера булдыру; банкларны интернет түләү системасына актив җәлеп итү; дәүләт заказын урнаштыру системасы мәйданчыгы кебек үк республикада гамәлдә булган пилот электрон сәүдә мәйданчыгын корпорацияләр заказлары өчен дә булдыру.

Электрон үсешне хокукый яктан тәэмин итү. 2008 елда дәүләт хакимияте органнарының лицензияле программа тәэминатын файдаланып эшләүгә этаплап күчүен тәэмин итү, шулай ук интеллектуаль милекне яклауга һәм контрафакт продукциягә каршы көрәшкә кагылышлы кайбер республика законнарын кабул итү бурычы тора. Җирле үзидарә органнары дәрәҗәсендәге эштә дә шундый ук юнәлешләр файдаланыла ала.

Мәгълүматның ачыклыгын тәэмин итү өчен нәтиҗәле инфраструктура булдыру - заманча мәгълүмат коммуникациясе технологияләрен актив куллану нигезендә гражданнарга һәм бизнеска хезмәт күрсәтү өчен җаваплы дәүләт органнары эшен оптимальләштерү; Республика, федераль һәм муниципаль дәрәҗәләрдә мәгълүмат-технология инфраструктурасын интеграцияләү; Татарстан Республикасында милли проектларны тормышка ашыру мониторингы системасын булдыру. Әлеге гамәл процесста катнашучы һәркем, аеруча безнең гражданнарыбыз, милли проектларны тормышка ашыруга карата реаль вакыт режимында бәя бирә, эшне яхшырту буенча үз фикерләрен һәм тәкъдимнәрен җиткерә алсын өчен кылына. Нәкъ шушы максаттан чыгып, 2008 елда беренче буларак, дәүләт идарәсе системасына мәгълүматлаштыруның торышы турында хәбәр бирүче индикаторлар кертелде. Мәгълүматлаштыру һәм элемтә министрлыгына дәүләт, бизнес һәм гражданнар арасындагы электрон багланышларның заманча ысулларын файдалануны пропагандалауга җитди игътибар бирергә кирәк.


2007 елда эре һәм урта зурлыктагы предприятиеләрдә яңа булдырылган эш урыннарына 9,3 мең кеше кабул ителде. Финанс эшчәнлеге алып баручы (6,9 процент), электр һәм җылылык энергиясе җитештерүче (5,4 процент), файдалы казылмалар чыгаручы (4,7 процент), сәүдә белән шөгыльләнүче (4,4 процент) предприятие һәм оешмаларда эшкә алынучылар саны эштән китүчеләр саныннан күпкә артык.

2008 елда яңа җитештерү оешмалары ачу хисабына 7 меңнән артыграк яңа эш урыны булдыру планлаштырыла. Кама һәм Башкала икътисадый районнары үсешен исәпкә алганда, киләсе чорда бу сан һәр ел саен 10 мең урынга кадәр күтәрелергә тиеш. Хезмәт ресурсларына ихтыяҗның потенциаль үсеше - тагын 100 мең кеше. Шул ук вакытта авыл хуҗалыгын индустриальләштерүнең бу өлкәдә хезмәт итүче кешеләрнең эшсез калуына китерәчәген дә онытмаска кирәк. Әлеге ресурсларны сәнәгать үсешендә дөрес файдалану юлларын табасы иде.

Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгына, Хезмәт, халыкны эш белән тәэмин итү һәм социаль яклау, Мәгариф һәм фән министрлыклары, эш бирүчеләр белән берлектә, "2020 елга кадәр һәм 2030 елга кадәр чорда Татарстан Республикасы җитештерү көчләрен кластерларга нигезләнеп үстерү һәм урнаштыру программасы"ның төп юнәлешләрен исәпкә алып, булачак эшче көчләрне оешкан төстә кабул итү, укыту, яңа һөнәри әзерлек бирү, шулай ук рациональ күчерү һәм урнаштыруны тормышка ашыру рәвешләрен уйларга кирәк. Бу очракта хезмәт ресурсларына кытлык кичерә торган сәнәгать үзәкләре белән торак пунктлар арасында транспорт юллары булдыру мәсьәләләрен хәл итү үтә мөһим.

Хәзерге шартларда миграция сәясәте аеруча актуаль. Республика икътисадын хезмәт ресурслары белән тәэмин итү катлаулы. Андый җитешсезлекләрне республикадан читтәге территорияләрдән, шулай ук чит илләрдән җәлеп ителгән эшчеләр хисабына да хәл итәргә кирәк була. Моның өчен агымдагы елның беренче кварталында ук Хезмәт, халыкны эш белән тәэмин итү һәм социаль яклау министрлыгына, Икътисад министрлыгы һәм Федераль миграция хезмәтенең республика буенча идарәсе белән бергәләп, Федераль миграция хезмәте белән килешү проектын әзерләргә кирәк. Шул килешү кысаларында Татарстан Республикасы, үз икътисадының ихтыяҗлары үсүе белән бәйле рәвештә, хезмәт мигрантларын сайлап алу һәм өйрәтү вәкаләтләренә ия булыр иде.

Моннан тыш, Хезмәт, халыкны эш белән тәэмин итү һәм социаль яклау министрлыгына үз үзәкләре эшчәнлегендәге өстенлекле бурычларны үзгәртү зарур. Эш эзләүчеләргә бирелә торган вакансияләр, еш кына, һич кызыгырлык булмый. Эш урынында рәтле шартлар тудырылмаган була, түбән хезмәт хакы түләнә торган вазыйфа тәкъдим ителә. Мәшгульлек үзәкләре аша эшкә урнашучылар өлеше әлегә бик кечкенә. Гражданнарның 90 проценттан артыгы хезмәт урынын үзе эзләп таба, яисә эшкә предприятиеләрнең кадрлар хезмәте аша урнаша. Әлеге үзәкләр төп игътибарны эшсезләрне теркәү, аларга пособиеләр түләүгә генә түгел, бәлки бу кешеләргә профессия сайлауда булышуга, аларның эш сыйфатларына бәя бирүгә һәм хезмәткәрләрне оешкан төстә сайлап алуга юнәлтергә тиешләр.


Конкурентлыкка сәләтлелекне үстерү - безнең икътисадый сәясәтебезнең төп максатларыннан берсе. Икътисадый үсешендә Татарстан Республикасы бүген үз конкурентлыгының төп өстенлекләренә таянырга һәм аларны камилләштерергә тиеш. Әлеге өстенлекләр түбәндәгеләр: химия һәм нефтехимия җитештерү оешмаларының, авиация һәм машина, компрессорлар һәм приборлар төзүнең югары технологияле комплексларының бергә туплануы, шулай ук географик яктан уңышлы урнашу, югары интеллектлы кадрлар, нык үскән транспорт коммуникацияләре, куәтле мәгариф инфраструктурасы, җәмгыятьтә үзара килешеп яшәү тәртибе урнашу һәм дәүләт һәм муниципаль идарәләренең нәтиҗәле системасы.

Химия, биотехнология, нефтехимия, машиналар төзү, энергетика, IT-сфера, физика һәм каты җисем механикасы өлкәсендәге әйдәп баручы фәнни мәктәпләрдә республиканың үзе ирешкән биеклекләрдән чигенмәвен билгеләү мөһим. Республика бүген сәламәтлек саклау өлкәсендә илдә булган аерым алдынгы технологияләрне үзләштерде, дип әйтергә мөмкин. Бу очракта без онкология, офтальмология, биопротезлау һәм кардиология кебек технологияләрне истә тотабыз. Үсемлекчелек һәм терлекчелек өлкәләрендә игътибарга лаеклы күп кенә эшләр башкарылды.

Республиканың хәзерге икътисадый үсеше стратегиясе яңа икътисадый шартларда әлеге конкурентлык өстенлекләреннән мөмкин кадәр тулырак файдалануга һәм аларны үстерүгә юнәлтелгән булырга тиеш.

Республикада тулаем региональ продукт җитештерүнең үсешен, беренче чиратта, сәнәгать тәэмин итә. 2007 елда республика предприятиеләренең үзләре җитештергән товарларны сәүдәгә озатуы, эш башкаруы һәм хезмәт күрсәтү күләме 743,2 млрд. сумнан артып китте. Узган елдагы белән чагыштырганда, сәнәгать тармагында җитештерү индексы 108,8 процент тәшкил итте (Россия Федерациясендә - 106,3 процент).

Сәнәгать үсешен тизләтүгә төп өлешне эшкәртү оешмалары кертте. Биредә үсеш югары тизлектә барды - 116,3 процент тәшкил итте (Россия Федерациясендә - 109,3 процент). Җитештерүдә югары темплар түбәндәге тармакларда күзәтелде: химия продукциясе җитештерү - 128,5 процент (Россия Федерациясендә - 106,5 процент), электр, электрон һәм оптика җиһазлары җитештерү - 129,1 процент (Россия Федерациясендә - 112,7 процент), шулай ук транспорт чаралары һәм җиһазлары җитештерү - 125,8 процент (Россия Федерациясендә - 115,1 процент).

Шул ук вакытта хәвефле проблемалар барлыгы да ачылды. Өстәмә бәя җитештерүнең нәтиҗәлелеге 41,4 процент тәшкил итте, ә бу 2006 елның шул чорындагыдан 2,7 процентка түбәнрәк. Аның үсеше темплары да акрынайды, 115,8 процент кына булды (2006 елда - 120,2 процент). Өстәмә бәяне бүлү структурасы шулай ук әлләни үзгәреш кичермәде. Җитештерүдән алынган керем элеккечә үк сизелерлек өлешкә ия (37 процент), ул 0,1 процент пунктка артты. Хезмәткә түләүгә тотылган чыгымнар өлеше артты (22,1 проценттан 25,2 процентка күтәрелде), шуңа бәйле рәвештә ЕСН өлеше дә 5,1 проценттан 5,7 процентка артты. Төп фондлар амортизациясе өлеше бик азга гына үсте (2006 елдагы 8,4 проценттан 8,8 процентка).

Җитештерү өлкәсендә өстәмә бәя өлешенең кимүе күп очракта матди чыгымнардан файдалану нәтиҗәлелегенең түбәнәюе белән бәйле (1 сумлык товар җитештерүгә тотылган матди чыгымнар 51,3 тиен тәшкил итте, узган елдагы шундый ук дәрәҗәдән бу 2,8 тиенгә артыграк). Соңгысы исә үз чиратында күбесенчә ягулык-энергетика чыгымнарының артуына бәйле килеп чыга.

Моннан тыш, республикадагы кайбер эшчәнлек төрләрендә сату рентабельлегенең Россия Федерациясендәге уртача күрсәткечләрдән түбәнрәк булуы безне гаять борчый (боларга эшкәртү производствосы, төзелеш, сәүдә, торак-коммуналь комплексы, авыл хуҗалыгы керә). Моңа бәйле рәвештә, республика Хөкүмәте әлеге эшчәнлек даирәләренә җентекле анализ ясап, аларның нәтиҗәлелеген күтәрү буенча тәкъдимнәр эшләргә тиеш.

Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгына артта калучылар рәтенә төшкән производстволарга карата уздырылган сәясәтен үзгәртергә кирәк. Бу эш Россия Федерациясенең Бөтендөнья Сәүдә Оешмасына (БТО) керергә әзерләнүе белән бәйле рәвештә дә әһәмияткә ия. Республика Хөкүмәтенә агымдагы елда иң беренче дәрәҗәдәге чаралар сыйфатында республика законнарын БТО нормалары һәм кагыйдәләре белән яраклаштыру мәсьәләсен хәл итәргә кирәк. Яңа техник регламентлар эшләү буенча федераль структуралар белән хезмәттәшлекне дәвам итү дә бик мөһим. Шулай ук республика предприятиеләрен һәм оешмаларын халыкара стандартлар һәм кагыйдәләр буенча эшләү шартларына әзерләү максатларыннан чыгып, Россия Федерациясенең Икътисадый үсеш министрлыгы белән хезмәттәшлектә һәм Россия консультантлары, халыкара консультантлар катнашында, өйрәтү семенарлары, конференцияләр, түгәрәк өстәлләр уздыру кирәк.


Әгәр икътисад белән идарә итүгә караш дөнья базары таләпләренә яраклы рәвештә үзгәрмәсә, үсеш характерына аның озак вакытлык структур киртәләре, беренче чиратта, сәнәгатьнең технология җәһәтеннән артта калуы үзенең җитди тамгасын салачак. Республика икътисады структурасында сәнәгать иң зур урын тота - аның 49,5 процентын алып тора. Шуңа бәйле рәвештә үсешне интенсивлаштыруга һәм инновация үсеше факторларын көчәйтүгә гаять зур ихтыяҗ туа.

Бу юнәлештә инде кайбер адымнар ясалуын билгеләргә кирәк. 2006 елдан башлап республикада хезмәт җитештерүчәнлеге үсеше темплары (тулай региональ продуктның икътисад өлкәсендә эшләүчеләргә мөнәсәбәте) Россиядәге уртача күрсәткечләр белән чагыштырганда арта бара. Мисал өчен, 2006 елда Татарстанда хезмәт җитештерүчәнлегенең үсеш темпы 106,8 процент (Россия Федерациясендә - 106,2 процент), 2007 елда 108,2 процент (Россия Федерациясендә - 106,3 процент) тәшкил итте. Шул ук вакытта сәнәгать өлкәсендәге 1 эшченең эшләп чыгарган продукция күләме ел буена 330 мең сумга җитте (Россия Федерациясендә - 300). 1 кешегә туры килүче тулай региональ продуктның күләме артты һәм, бәяләүләр буенча, 196,7 мең сум тәшкил итте (узган елда - 1 кешегә 165 мең сум иде). Россия Федерациясендә бу күрсәткеч - 187 мең сум.

Фондларны куллануның нәтиҗәлелеге һәм фондлар белән тәэмин ителеш мәсьәләләренә кагылышлы хәл дә нәкъ шундый. Соңгы дүрт елда республика сәнәгатендә фондлардан куллануның нәтиҗәлелеге 1,3 (Россия Федерациясендә - 1,05), фондлар белән тәэмин ителгәнлек - 1,2 тапкырга (Россия Федерациясендә - 1,5 тапкырга) үсте. Шул ук вакытта аларның абсолют күрсәткечләренең югары булуы турында сөйләргә урын юк, алар әлегә дөньядагы уртача күрсәткечләрдән бермә-бер калыша. Әгәр әлеге мәсьәлә белән квалификацияле шөгыльләнмәсәк, аның хезмәт җитештерүчәнлеге үсешендә, һәм димәк, конкурентлыкка сәләтлелек үсешендә дә төп киртәгә әверелүе бар. Республикабызда төп фондларны яңарту аеруча тиз баруын билгеләү зарур. Бу күрсәткеч буенча без Идел буе федераль округында беренчелекне тотабыз: Идел буе федераль округы төбәкләре буенча уртача 8 процент белән чагыштырганда 12-13 процент. Әмма, төп капиталга шактый зур күләмдә инвестицияләр кертүгә карамастан, төп фондларның тузу дәрәҗәсе арта бара. Бу аеруча файдалы казылмалар чыгару (60 проценттан артык), резина һәм пластмасса әйберләре (65 процентка якын), электрон һәм оптика җиһазлары (50 проценттан артык) җитештерү предприятиеләренә хас. Хәзерге вакытта республикадагы барлык төп фондларның 17 проценттан артыгы тулысынча тузган, аларның 61 проценттан күбрәге сәнәгать эшчәнлеге алып баручы предприятиеләр балансында тора.

Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгы, товар җитештерүче эре предприятиеләр белән берлектә, бу даирәдә эшләү өчен озак вакытка исәпләнгән чаралар тәкъдим итәргә тиеш.

Сәнәгать компанияләренең матди булмаган1 активларының гаять тыйнаклыгы һәм өстәмә бәя формалаштыруда һәм республика компанияләрен капиталлаштыруда аларның роле зур булмавы да безне борчый. Ә бит алдынгы илләрдә җитештерүчәнлекнең иң мөһим өлешен һәм конкурентлык өстенлекләрен төп чараларның нәкъ менә шушы өлеше тәшкил итә. Икътисадый үсешнең киләсе унъеллыкта республика эшчәнлегенә юнәлеш бирәчәк яңа моделен формалаштыру өчен Хөкүмәткә инде хәзер үк, Республиканың 2006-2010 елларга социаль-икътисадый үсеше программасын гамәлгә ашыру тәмамланмавына карамастан, әзерлек чаралары комплексын эшләргә кирәк. Республикада яңа предприятиеләр төзү эшенә әйдәп баручы чит ил компанияләрен һәм транснациональ компанияләрне җәлеп итеп кенә бу өлкәдәге потенциалыбызны тиз күтәрә алачакбыз.


Инновация активлыгын даими арттыра бару һәм яңа икътисад секторлары динамик һәм эзлекле үссен өчен мөмкинлекләр тудыру - хәзерге чорда нәтиҗәле, конкуренциягә сәләтле икътисад булдыруның мөһим шартлары шулар.


Республикада эшчәнлекнең яңа, инновация принципларына күчү - 2006-2010 елларга икътисадый үсеш программасында бәян ителгән стратегик бурыч булып тора.

Фән һәм инновация даирәләрен үстерүнең беренче этабында, 2003-2006 елларда, төп игътибар кирәкле инфраструктура һәм институциональ нигезләр булдыруга юнәлтелде. Һәм әлеге юнәлештә күп эш эшләнүен әйтергә кирәк. "Идея" инновация-җитештерү технопаркы" ачык акционер җәмгыяте төзелде һәм уңышлы эшли. Ул бөтен Россия Федерациясендә үз тармагының пионеры һәм моделе булып тора. "Мастер" КИП индустриаль мәйданчыгы эшкә җигелде. Районнарда хәзер аның үрнәгендә шундый ук 12 мәйданчык төзелде. Инновацияләрне финанслау өчен, федераль акчалар, шәхси инвесторлар һәм шәхси идарә компанияләрен җәлеп итеп, өч куәтле инвестиция-венчур фонды булдырылды. Соңгы биш елда бу төр эшчәнлеккә дәүләт тарафыннан гына да тулаем алганда 11 млрд. сум салынды. "Химград" югары технологияләр һәм технополис паркын булдыру эше башланды. Фәннәр академиясенең идарә структурасы җитди үзгәреш кичерде, аның эшчәнлегенә хәзер предприятиеләрнең һәм Хөкүмәтнең әйдәп баручы белгечләре дә җәлеп ителде.

База инфраструктурасы булдырылгач, әлеге масштаблы мәсьәләнең икенче этабын гамәлгә ашыруга керешергә кирәк. Аның асылы - яңа фәнни-инновацион инфраструктурага нигезләнеп, нәтиҗәле тормышка ашырылу мөмкинлегенә ия булган перспективалы идеяләр һәм проектлар тусын өчен шартлар булдыруда. Хөкүмәтнең бу юнәлештәге хәзерге эшчәнлеге җәмгыятьнең креатив фикер йөртүне формалаштыруга сәләтле буыннары тирәсендә тупланырга тиеш. Бу, иң беренче чиратта, мәктәпләр һәм югары уку йортлары.

Уку процессын яңарту белән бергә, югары класс укучылары һәм студентларның билгеле бер төркеме укуларының беренче елларыннан ук тикшеренү эшчәнлегенә, иҗади, фәнни һәм техник эшчәнлеккә актив тартылсын өчен шартлар тудыру да гаять кирәкле эш. Моның өчен укыту сыйфаты яхшы булган һәм югары рейтинглы мәктәпләрдә махсус лабораторияләр, фәнни-техник түгәрәкләр челтәре булдыруга тотынырга кирәк. Шуның белән бергә, инновацияләргә, яңа белем алуга омтылыш һәм талантлылык кебек сыйфатлар барлык чаралар белән үстерелергә һәм матди яктан кызыксындырылырга тиеш. Моның өчен мәктәпләргә һәм югары уку йортларына ярдәм итү системасын сизелерлек киңәйтү генә җитми, бәлки аерым укучыларга, студентларга, аспирантларга, аларның коллективларына, грантлар биреп, шулай ук булышлык күрсәтү кирәк. Югары уку йортларына кергәндә талантлы яшьләргә өстенлек бирелсен.

Инновацияләр буенча җаваплылык үзәген ачык билгеләргә вакыт җитте. Республикада бу процесс белән шөгыльләнүче, еш кына аның эчтәлеген төрлечә аңлаучы структуралар шактый күп. Алай гына да түгел, республика бюджетыннан финансланучы байтак структураларның алдагы көнгә стратегияләре булмау гына түгел, үз эшчәнлекләренең еллык планы да юк, яисә алар үз-үзләренә планнар төзеп, бурычлар куеп та, аларны үтәмиләр. Фәнни учреждениеләрнең профильле эшчәнлеге буенча куәтләренең нибары өчтән бере генә эшкә җигелә һәм соңгы биш ел эчендә ул бөтенләй үзгәрмәде диярлек.

Быелдан башлап әлеге вәзгыятьнең тамырдан үзгәртелүе шарт. Хөкүмәт, министрлыкларга һәм муниципаль берәмлекләргә дәүләт заказы биргән кебек үк, Фәннәр академиясенә, аңа буйсынучы учреждениеләргә, технопаркларга, индустриаль мәйданчыкларга, шулай ук бюджеттан яисә аңа тәңгәлләштерелгән чыганаклардан финансланучы фәнни профильдәге барлык оешмаларга фәнни, фундаменталь һәм гамәли тикшеренүләргә анык дәүләт заказы бирергә тиеш. Фәнни һәм инновация эшчәнлегенең төп өстенлекле юнәлешләре ел саен инновация меморандумында билгеләнергә һәм аны эшләү өчен Икътисад министрлыгы җаваплы булырга тиеш. Фәнни эшчәнлек нәтиҗәлелеген бәяләү критерийларын да эшләргә кирәк.

Инновация эшчәнлеген үстерүдә аны мәгълүмати тәэмин итү, аңа бәя бирү һәм хисап алып бару мөһим урын тота. Моның өчен Фәннәр академиясе, Икътисад министрлыгы һәм Социаль-икътисадый мониторинг комитеты белән берлектә, фәнни-техник һәм инновация эшчәнлеген мәгълүмати тәэмин итүнең бердәм республика системасын төзергә тиеш.


Республикада йөк ташу күләмнәре зур тизлек белән үсә. Йөк әйләнеше күләме бу елда 23,5 процентка артты һәм 1,7 млрд. ткм. тәшкил итте. Шул исәптән коммерция нигезендә 13,7 млн. тоннадан артык йөк ташылган (үсеше 32,2 процент тәшкил итә).

Шул ук вакытта, сәнәгать үсешенең алга куелган амбициоз бурычларын үтәү өчен республика товар җитештерүчеләренең транспорт чыгымнары артуы белән бәйле байтак мәсьәләләрне хәл итү таләбе туа. Тимер юлларының мөмкинлекләре һәм сыйфаты ягыннан Татарстан 43 нче, транспорт инфрмаструктурасының тулаем үсеше ягыннан 11 нче урында тора.

Татарстан Республикасында автотранспорт белән йөк ташуга тотылучы чыгымнар өлеше матди җитештерү тармаклары продукциясе үзкыйммәтенең уртача 6,02 процентын тәшкил итсә, ә тимер юл һәм су транспорты белән йөк ташуда бу сан бермә-бер ким (0,63 процент һәм 0,35 процент туры килә).

Логистиканы үстерү әлеге хәлдә республиканың транснациональ кооперация товар-икътисадый агымнарына катнашуының закончалыклы таләбе генә түгел, бәлки халыкара кырыс конкуренция барган вакытта имин калу шарты да.

Татарстан Республикасы аша 2 нче номерлы Берлин-Варшава-Минск-Мәскәү-Түбән Новгород Паневропа халыкара транспорт коридорының бер тармагы уза. Федераль һәм республика профиль министрлыклары һәм ведомстволары программа чараларында әлеге коридорны Казан һәм Екатеринбург аша дәвам итү каралган. Бу чара исә Татарстан Республикасы аша йөк ташуны киңәйтергә мөмкинлек бирәчәк.

Киләчәктә Татарстан Республикасының транспорттан файда күрү өлешен арттыру чарасы булып ТРАСЕКА, ВИА-Балтика проектлары буенча конкурент коридор булдыру бурычы тора: 2088 км озынлыктагы "Финляндия-Санкт-Петербург-Балтика-Казахстан-Кытай" альтернатив маршруты кыскарак булачак. Ул коридор төзелгәч, Татарстанның Идел буе төбәгенең логистика хезмәте күрсәтү үзәгенә әверелү мөмкинлеге туа.

Казан тирәсендә логистика хезмәтләренең база инфраструктурасы төзелә. Шушындый ук структура озакка сузмыйча республиканың көнчыгышында да булдырылырга тиеш. Федерациянең янәшәбездәге субъектлары бу юнәлештә шулай ук тырышлык куюларын арттырдылар. Шуны истә тотып, йөк ташу юлларын яңадан бүлү республика файдасына булсын өчен, Хөкүмәт, федераль структуралар белән берлектә, алдан ук байтак чаралар күрергә тиеш.

Бу чаралар кулланучыларга продукция ташу үзкыйммәтен уртача өчтән бергә киметергә мөмкинлек бирәчәк һәм транспорт тармагы 16 млрд. сум чамасында өстәмә заказ алачак.


2007 елда җәмәгатьчелекнең, аерым алганда эшкуарларның, Татарстан Республикасында туристлык үсешенә игътибары шактый артты. Туристлыкка, республика икътисадына реаль файда китерә алырдай, халыкка эш урыннары булдырырдай, хезмәт күрсәтү сыйфатын күтәрергә, шәһәр һәм авыл җирлекләре инфраструктурасын үстерергә мөмкинлек бирердәй тармак итеп карап, системалырак караш булдырылды.

Дәүләт оешмалары һәм муниципаль органнар да бу тармакка яңача карый башладылар. Тулаем бер программалар комплексы эшләнеп бетеп, тикшерүгә тапшырылды: "2008-2010 елларда Татарстан Республикасында туристлык сферасын үстерү" республика максатчан программасына "Татарстанның энҗе муенсасы" дип аталган, дөньядагы, федерация һәм республикадагы туристлык үзәкләрен тоташтыручы туристлык маршруты да керә. Шуның белән бергә, әйдәп баручы чит ил консалтинг фирмаларын эшкә җәлеп итеп, Казанда туристлыкны үстерү концепциясе әзерләнә. Республика Хөкүмәте Болгар дәүләт тарих-археология музей-тыюлыгын һәм Свияжск утравы һәйкәлләрен төзекләндерү буенча карарлар кабул итте. Аларны тормышка ашыру эше һәйкәлләрне торгызудан гына түгел, бәлки керем бирердәй туристлык инфраструктурасы төзүдән дә гыйбарәт булачак.

Туристлык хезмәтеннән файдаланучыларның хезмәт күрсәтү сыйфатына таләпчәнрәк карый башлавы Россиядәге туристлыкның бүгенге характерлы үзенчәлеге булып тора. Моңа бәйле рәвештә туристлык тармагының эчтәлеккә әһәмият бирү һәм кадрлар белән тәэмин ителеш өлешләрен үстерүгә аеруча игътибарлылык максатка ярашлы булыр. Республика Академик институтларының соңгы чор тикшеренүләреннән мөмкин булганча тулырак файдаланырга кирәк.

Тармак үсешенең, югары нәтиҗәле заманча туристлык индустриясен булдыруның, республиканың социаль-мәдәни һәм табигый мирасын саклау һәм үстерүнең төп бурычлары дип түбәндәгеләр танылырга тиеш:

- Республиканың үзендәге һәм читтән килгән туристлар санын 2008 ел ахырына 900 мең кешегә, ә 2010 ел ахырына 1 млн. 200 мең кешегә җиткерергә.

- Бәяләр артык югары булмаган кунакханәләр, пансионатлар, апартаментлар, ял йортлары, кемпинглар санын 2010 ел ахырына 300 берәмлеккә җиткерергә.

Конкуренциягә сәләтле, нәтиҗәле тармакны шушы шартлар үтәлгән очракта гына формалаштырып булачак. Ул 20 меңләп кешегә эш урыны бирә алыр иде.

Шуның белән бәйле рәвештә, Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министрлыгы, Мәдәният министрлыгы һәм Эшкуарлыкның кече һәм урта төрләрен үстерү комитеты белән берлектә, республиканың туристлык өчен кулайлыгын күрсәтүгә юнәлдерелгән актив реклама-имидж сәясәте уздырырга бурычлы. Татарстан гомумроссия һәм халыкара туристлык мәгълүмати системаларына органик рәвештә кертелергә тиеш. "Казан Кремле" музей-тыюлыгын "Россиянең алтын туристлык маршруты"на кертергә вакыт.

Тикшеренүләр нәтиҗәләренә караганда, республикадагы үзебезнең мәдәни, экология һәм туристлыкның башка төр объектларын Идел буе федераль округының күрше төбәкләре белән тыгыз хезмәттәшлек бәйләнеше урнаштырып күрсәтү отышлырак. Уртак тырышлык куеп, Идел буе төбәгенең куәтле туристлык кластерын оештырырга мөмкин. Аны Идел-Кама бассейнының алга киткән инфраструктурасы, төбәкнең мәдәни һәм тарихи традицияләре һәм бай потенциалы белән дә бәйләсәң, болар барысы да туристлык хезмәте күрсәтүнең үзкыйммәтен төшерүгә һәм сыйфатын күтәрүгә, Россия һәм халыкара туристлык базаларында нәтиҗәле хезмәттәшлек итүгә юл ача.

Туристлык тармагын үстерү белән бәйле байтак мәсьәләләрнең ведомствоара дәрәҗәдә генә хәл ителә алуын истә тотып, ведомстволар арасындагы аерымлануны җиңәргә, стратегик бурычларны кызыксыну белдерүче министрлыклар, ведомстволар, фәнни даирәләр, муниципаль берәмлекләр советы һәм Татарстан Республикасы туристлык агентлыклары ассоциациясе вәкилләреннән торган махсус ведомствоара комиссиядә тикшерергә кирәк.


2006 елда сәнәгать белән идарә итүгә кластерлы ысуллардан чыгып якын килүне җәелдерү бурычы куелган иде. Әмма, бүген әле кластерлы үсешнең барлык өстенлекләре һәм мөмкинлекләре тулы күләмдә кулланыла дип әйтеп булмый. Якорь предприятиеләр еш кына үзләренең өстенлекле хәленнән чамадан тыш файдаланалар һәм бизнесның кече һәм урта төрләре үсеше мөмкинлекләрен чиклиләр. Шул ук вакытта зур булмаган шәһәрләрдә һәм торак пунктларда әзер җитештерү мәйданчыклары да, кирәкле хезмәт ресурслары да бар. Якорь предприятиеләр җитәкчеләренә, Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгына, Эшкуарлыкның кече һәм урта төрләрен үстерү комитетына, җирле үзидарә органнары белән бергәләп, кластерлы үсешнең җирле мөмкинлекләрен җентекләп тикшерергә, тиешле карарлар чыгарырга һәм шуларны үтәргә кирәк.


2007 елда республиканың нефть компанияләре 31,9 млн. тонна нефть чыгардылар, шуның 25,7 млн. тоннасы "Татнефть" ачык акционер җәмгыяте өлешенә туры килә. 2006 ел белән чагыштырганда нефть чыгару күләме 2 процентка үсте. Кече нефть компанияләре чыгарган нефть күләмнәре үсеше темпы 105,1 процент тәшкил итте.

Компанияләрнең хуҗалык эшчәнлеге нәтиҗәлелеген күтәрү резервларын куллануны, нефть чыгару һәм эшкәртү технологияләрен камилләштерүне истә тотып, республикада нефть алуны (табигый битумнарны да кертеп) социаль-икътисадый нәтиҗәлелектән чыгып билгеләнгән дәрәҗәдә тоту карала. Республикада нефть чыгару күләме киләчәктә дә ирешелгән дәрәҗәдән түбән төшерелмәскә тиеш.

Тармакны киләчәктә үстерү өчен углеводород чималының өстәмә чыганакларын әйләнешкә кертү үтә мөһим. Татарстан Республикасында бу чималларга, иң беренче чиратта, табигый битумнар керә. Республикада табигый битумнарның шактый зур запасы табылуын истә тотып, аларны эзләү, разведка алып бару, чыгару һәм эшкәртү буенча фәнни-тикшеренү һәм тәҗрибә-сәнәгать эшләрен актив рәвештә дәвам итәргә кирәк. "Татнефть" ААҖ һәм "Шелл" компаниясенең республикада битум нефте ятмаларын эшкәртү буенча уртак проектын гамәлгә ашыру юнәлешендәге стратегик партнерлыгы игътибарга һәм булышлык күрсәтүгә лаек.

Россия Федерациясе Инвестиция фонды хисабыннан дәүләт ярдәме алу максатында Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә, "Татнефть" ААҖ белән бергәләп, 2008 елда табигый битумнар ресурсларын үзләштерү буенча инвестиция проектын эшләргә кирәк.

Углеводород чималының стратегик мөһим өстәмә чыганагы - иярчен нефть газы; аның составында шактый зур күләмдә этан, пропан, бутан, башка туенган углеводородлар - нефть химиясе чималының гаять кыйммәтле төрләре бар. Республикада ел саен чама белән 92 процентка якын иярчен нефть газы утильләштерелә. "Татнефть" ААҖдә 95 процент, ә кече компанияләрдә 50 проценттан кимрәк иярчен нефть газы утильләштерелә.

Якын араларда лицензия килешүләре таләпләренең һәм газ яккан өчен штраф салуларның кисәктән кырыслануы мөмкинлеген истә тотып, республика Хөкүмәтенә, нефть компанияләре белән бергәләп, газ куллану буенча өстәмә чаралар кабул итәргә.

Нефть эшкәртү стратегиясе хәзерге вакытта эшләүче һәм 2007 елга кадәр кертелгән производстволарны, аларны эзлекле камилләштереп һәм яңа җайланмалар өстәп үстерү ("ТАИФ" ААҖ - "ТАИФ-НК" ЯАҖ гамәлгә ашыра), шулай ук 7 млн. тонна нефть эшкәртү өчен Түбән Кама шәһәрендә нефть эшкәртү һәм нефть химиясе заводларының яңа комплексын төзү проектын тормышка ашыруны дәвам итү (проектны "Татнефть" ААҖ - "Танеко" ЯАҖ тормышка ашыра) белән бәйләнгән. Моннан тыш, 2008 елда республиканың кече нефть компанияләре өчен Нефть эшкәртү һәм нефть химиясе комплексын төзи башлау күздә тотыла (эшне "Нефтеконсорциум" ЯАҖ башкарачак). Әлеге завод шулай ук республиканың 7 млн. тонна карбонлы нефтен эшкәртү юнәлешендә эшләячәк. Киләчәктә анда табигый битумнарны эшкәртү дә җайга салыначак. Нефть эшкәртү өлкәсендәге яңа җитештерү мәйданнары төбәк өчен мөһим байтак бурычларны хәл итәчәк. Алар арасында нефть химиясен чимал белән тәэмин итү мәсьәләсе дә бар. "Түбән Кама шин" ачык акционер җәмгыятендә шиннарның яңа төрләрен чыгаруны үзләштерү - республика икътисады өчен гаять мөһим.

Татарстан Республикасы нефть-газ-химия комплексы киләчәктә дә кластер принцибына нигезләнеп үстерелергә тиеш. Бу очракта комплекс Россия һәм дөнья базарларындагы конкуренциянең бердәм субъекты буларак карала. Ул табигый чимал чыгару һәм аны эшкәртүдән сәнәгатьтә һәм кулланучыларга файдалану өчен киң спектр азаккы продукция җитештерүдән алынган өстәмә бәя формалаштыручы, үзара мөнәсәбәттәге эре, урта һәм кече тармак предприятиеләреннән тора. Моннан тыш, республиканың башка тармаклары һәм кластерлары - машиналар, автомобильләр һәм очкычлар төзү, төзелеш индустриясе, авыл хуҗалыгы, азык-төлек һәм җиңел сәнәгать һәм башка тармаклар белән, шулай ук мәгариф, фәнни, IT-үзәкләр һәм гомумән республикадагы инновация системалары субъектлары белән киләчәктә дә якынаюны һәм берләшеп эшләүне дәвам итәргә кирәк.

Шуңа күрә киләчәктә Татарстан Республикасы күп тонналы химия продукциясе җитештерүдә генә түгел, бәлки югары технологияле полимер эшләнмәләр һәм компонентлар, шулай ук аларны җитештерү җиһазлары эшләүдә дә алдынгы сафларга чыгарга тиеш. Республика икътисадының барлык тармаклары субъектлары химия һәм нефть химиясе предприятиеләрендә соңгы елларда җитештерелгән заманча материалларны (полимерлар, каучуклар һ.б.) куллануга максималь кызыксыну һәм әзерлек күрсәткәндә генә бу мөмкин булачак. Моннан тыш, республика машина төзүчеләре үзләренә кирәкле җиһазлар (калдыкларны катыштыру, экструзияләү, аларны калыпка салу, эшкәртү өчен) базарын үзләштерүгә игътибар бирергә тиешләр. Россиянең пластмасса эшкәртү өчен ел саен 900 млн. долларлык җиһаз сатып алуы мәгълүм. Бу - импорт товарларын алыштыруның әһәмиятле сегменты.

Татарстан Республикасы нефть-газ-химия комплексы үсешенең максатчан системасына инновация активлыгының шактый артуына ышаныч та салынган. Нефть чыгаруда, нефть эшкәртүче барлык җитештерү мәйданнарында актив инвестиция-инновация процессы барыр дип көтелә. Ул "традицион булмаган" (күп күкертле, үтә үзле, авыр чыгарыла торган) нефтьне чыгару һәм эшкәртү өлкәсендә яңа технологияләр эшләү һәм аларны куллану, югары сыйфатлы нефть продукциясе җитештерү белән бәйле. Химия һәм нефть химиясендә, Россиянең фәнни-инновация даирәсе субъектлары белән хезмәттәшлек итеп, катализаторлар, синтетик каучуклар, полимер композитлар һәм башкаларны җитештерү өлкәсендә фәнни эзләнүләр һәм яңа технологияләр кертү дәвам итәчәк.

Нанотехнологияләр үсешенә шулай ук аерым өметләр баглана. Алда сәнәгать җитештерүенә тиз кертеп була торган технологияләрне сайлап алу эше тора. Татарстан Республикасы өчен өстенлекле юнәлешләр түбәндәгеләр: углерод наноматериаллар, наноструктуралы полимер материаллар һәм эластомерлар, композицион һәм керамик материаллар, мембраналар һәм каталитик системалар. Фәнни учреждениеләр, дәүләт структуралары, венчур компанияләре һәм оешмалары арасында даими хезмәттәшлек һәм проектларны сәнәгать җитештерүе стадиясенә китереп җиткерүгә хезмәт итүче эшләнмәләрне килештерү һәм интенсификацияләү максатларында конструктив мөнәсәбәтләр урнаштыру - нанотехнологияләрне үстерүдәге төп бурычларның берсе. Тикшеренүләрнең һәм проектларга җитәкчелек итүнең яңа системасын эшләү таләп ителә. Ул төрле белгечлекле галимнәр арасында мәгълүмат алмашуның нәтиҗәлелеген тәэмин итәрлек булырга тиеш.

Кече һәм урта бизнес катнашында республикада чыгарыла торган полимерлар һәм башка нефть химиясе продукциясен эшкәртү белән бәйле вәзгыятьне тамырдан үзгәртү кирәк булачак. Моның өчен "Татнефтехиминвест-холдинг" акционер җәмгыяте һәм Татарстан Республикасы Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгы тарафыннан, комплексның төп предприятиеләре, шулай ук кече бизнес һәм республикада эшкуарлыкның үсеше өчен җаваплы тиешле структуралар катнашында, 2012 елдан да соңга калмыйча бу бурычны үтәү буенча чаралар җыелмасы эшләнергә һәм тормышка ашырылырга тиеш. Әлеге процесста эре предприятиеләр сизелерлек роль уйный. Алар җитештерү һәм инновация эшчәнлегенең тиешле территориаль формаларын - технополислар, технопарклар, бизнес-инкубаторлар, мәгариф кластерлары, сәнәгать округлары, аерым зоналар һәм башкаларны оештыруда һәм аларга ярдәм күрсәтүдә максималь катнашырга тиешләр.

Нефть-газ-химия кластеры үсешенең 2008 елда төп бурычы - җитештерү комплексларында, инновация продукциясе өлешен үстерү белән беррәттән, товар җитештерү күләмнәрен киләчәктә дә арттыру.

Татарстан Республикасы нефть-газ-химия комплексы үсешенең 2004-2008 елларга каралган программасының уңышлы тәмамлануына бәйле рәвештә "Татнефтехиминвест-холдинг" ачык акционер җәмгыятенә, Татарстан Республикасының Икътисад һәм Сәнәгать һәм сәүдә министрлыклары һәм комплекс предприятиеләре белән берлектә, аның 2009-2013 елларга конкурентлы үсеше программасын эшләүгә керешергә кирәк.


Гамәлдәге автомобиль җитештерү оешмалары мөмкинлекләрен һәм автомобильләр җыю буенча яңа проектларны кулланып, республикада бөтен таләпләргә туры килерлек автомобильләр төзү кластеры булдыру мөмкинлеге бар. Ул җирле җитештерүчеләр мөмкинлекләреннән тулы куәтенә файдаланучы һәм эчке базар хаҗәтләренә генә түгел, бәлки экспортка да эшли алырлык автомобиль һәм автокомпонентлар җитештерүне үз эченә ала.

Мондый кластер булдыру өчен түбәндәге юнәлешләрдә инициативаларны гамәлгә ашырырга кирәк:

1. автокомпонентлар җитештерү мөмкинлекләрен арттыру;

2. инфраструктура булдыру;

3. кадрлар белән тәэмин итү.

2007 ел нәтиҗәләре буенча автомобиль төзү предприятиеләрендә товар әйләнеше 145 млрд. сум тәшкил итте. Сәнәгать җитештерүе индексы 126 процентка тигез. Агымдагы елда, сәнәгать җитештерүе 120 процентка үсеп күтәрелү шартларында, озатылган продукциянең 180 млрд. сумлык еллык күләменә чыгу күздә тотыла.

Тармакның уңышлары "КАМАЗ" ААҖ һәм "Северсталь-авто" ААҖ компаниясенең республика территориясендәге заводлары эшчәнлегенең нәтиҗәсе буларак бәяләнә.

2007 ел йомгаклары буенча "КАМАЗ" ачык акционер җәмгыятендә җитештерү күләме 20 процентка арткан һәм 75 млрд. сумга җиткән. Акционер җәмгыяте 53 мең йөк автомобиле җитештергән.

"Северсталь-авто" компаниясе 2007 елда "ЗМА" ачык акционер җәмгыяте җитештерү куәтләрен модернизацияләүне дәвам итте, Ssang Yong һәм FIAT компанияләре җиңел автомобильләренең заманча төрләрен җитештерүне үзләштерде. Бу кече литражлы атомобильләр заводы мәйданчыгында шул маркадагы 22 мең автомобиль җитештерү мөмкинлеге бирде. Хәзерге вакытта "Северсталь-авто" ААҖ "Алабуга" махсус икътисадый зонасы территориясендә Fiat Dukato автомобильләре һәм ISUZU йөк автомобильләре җитештерү буенча инвестиция проектларын гамәлгә ашыра.

"ЗМА" ААҖдә җитештерү күләмнәрен киләчәктә дә үстерү, "Алабуга" махсус икътисадый зонасында яңа җитештерү мәйданнары ачу - 2008 елда республика җирлегендә автомобильләр җитештерүнең тулаем күләмен елга 85 меңгә җиткерергә мөмкинлек бирәчәк.

Татарстан Республикасында автомобильләр җитештерүче "КАМАЗ" һәм "Северсталь-авто" предприятиеләре хәзерге вакытта республикага автокомпонентлар җитештерүче халыкара предприятиеләрне тарту буенча актив эш алып баралар. Әмма Татарстанда заман таләпләренә җавап бирердәй компонентлар җитештерүне үстерүгә субкомпонентлар һәм материаллар куючыларның республикада эшләүче 2 нче һәм 3 нче дәрәҗәдәгеләрен активрак катнаштырырга кирәк. Республикада автомобиль һәм компонент проектларының яңаларын эшләтеп җибәрү - җирле җитештерүчеләр өчен үсеш һәм яңа технологик дәрәҗәгә чыгу мөмкинлеге дә ул. Автомобильләр җитештерүчеләр һәм халыкара җитештерүчеләрдә компонентлар локолизациясе программаларына җирле җитештерү предприятиеләрен катнаштыру бурычы Татарстан Республикасы территориясендә бу тармакны төрле кирәк-ярак белән тәэмин итүне үстерүнең комплекслы программасын гамәлгә ашыруны сорый. Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгына, Эшкуарлыкның кече һәм урта төрләрен үстерү комитеты белән берлектә, шундый программаны эшләргә кирәк. Татарстан Республикасында автокомпонентлар җитештерү оешмаларының яңаларын урнаштыруны тәкъдим итә алырдай буш индустриаль мәйданчыклар базасын булдыру турындагы тәкъдимнәрне җирле үзидарә органнары белән берлектә әзерләү зарур.

Хәзерге вакытта, "КАМАЗ" ААҖ, эшләп тәкъдим ителгән реинжиниринг программасы нигезендә, кайбер муниципаль районнар һәм шәһәр округлары администрацияләре белән бергәләп, йөк автомобильләре җыю өчен комплектлау әйберләрен җитештерүне оештыру мөмкинлекләрен тикшерә. Бу программада завод компанияләрендә комплектлау әйберләренең киң гаммасын чыгарудан һәм аларны башка автокомпонентлар эшләүчеләрдән сатып алудан баш тарту, дөньяның әйдәп баручы җитештерүчеләре белән хезмәттәшлекне үстерү каралган.

Моннан тыш, "КАМАЗ" ААҖ белгечләре бу ел ахырына компаниянең урта сроклы перспективалы үсешенең яңа проектын эшләп тәмамлыйлар. Ул планнарга караганда, 2008 елда 85,2 млрд. сумлык 57 мең йөк автомобиле җитештерелергә тиеш. 2010 елга исә, 100 млрд. сумга якын суммага продукция чыгарып, 70 мең тирәсе КАМАЗ автомобильләре җитештерү һәм сату дәрәҗәсенә ирешү каралган. Чыгарыла торган продукцияне диверсификацияләү кысаларында "КАМАЗ" ААҖ авыл хуҗалыгы тракторлары эшләп чыгаруны башлап җибәрергә уйлый. Бу чара Россия агросәнәгать комплексының мондый тракторларга ихтыяҗын канәгатьләндерергә мөмкинлек бирәчәк. Шунысын да әйтү зарур, алар сыйфатлары ягыннан Европада эшләнә торган техникадан һич калышмый. 2008 елда ук инде 2,5 мең тирәсе трактор эшләп чыгару планлаштырыла.

Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгының 2008 елга иң беренче чираттагы бурычы - тулаем машина төзелеше комплексының үсеш тизлекләрен билгеләүче предприятиеләр - тармак лидерларының стратегик үсеше программаларын тулы масштабларда гамәлгә ашыру өчен шартлар булдыру. Тырышлыкларны әлеге төп юнәлешкә туплауның нәтиҗәсе буларак, республика буенча тулаем сәнәгать җитештерүе күләмендә тармакның тоткан урыны урта сроклы перспективада 35-40 процент дәрәҗәсенә җитергә тиеш. Бу очракта хезмәт җитештерүчәнлегенең үсеш темплары ел саен 15 проценттан да ким булмаска тиеш.


2007 елда электр энергиясен куллану 4,5 процентка үсте. 2007 елда җылылык энергиясе куллану һәм җитештерү күләме узган ел белән чагыштырганда 3,4 процентка түбәнәйде. Республиканың үзендә җитештереләсе электр энергиясенә алмашка электр энергиясенең бер өлеше аны күмәртәләп сату базарыннан алынды. "Татэнерго" ААҖ эшчәнлегеннән алынган керем 3,1 млрд. сум тәшкил итәчәк, ирешелгән еллык әйләнеш 42,6 млрд. сум, шул исәптән энергияне күмәртәләп сату базарындагы эштән 5,7 млрд. сумлык әйләнештән 1,1 млрд. сум керем алынды.

2007 елда тармакның төп җитештерү оешмасы - "Татэнерго" ААҖ холдинг компаниясе, Россия Федерациясенең барлык энергетикасы кебек үк, реформалау процессын тулаем төгәлләде һәм аның төп максатын - җиһазларны техник яктан яңарту һәм модернизацияләү, электр һәм җылылык энергиясен җитештерү (генерация) һәм тапшыру куәтләренең яңаларын төзү һәм эшләтү өчен инвестиция ресурслары җәлеп итүне тормышка ашырырга кереште.

Республикада энергетика кластерын актив формалаштыру эше башланды. Реформалау барышында элек "Татэнерго" ААҖ карамагында булган ремонт, сервис, инжиниринг һәм башка предприятиеләрне аннан чыгару, бер яктан, андый структур бүлекчәләргә кайбер оператив мәсьәләләрне мөстәкыйль хәл итү иреге бирсә, икенче яктан - энергия җитештерү системасын бербөтен итеп саклап калу мөмкинлегенә дә комачауламады. Бүген ул предприятиеләр үзебездәге энергия җитештерү хезмәтенең ихтыяҗларын тулысынча каплап кына калмыйлар, бәлки Россия Федерациясенең башка регионнарында, шулай ук чит илләрдә дә актив эшлиләр.

Зәй шәһәрендә дөньяда әйдәп баручы Шнейдер-Электрик компаниясе белән берлектә энергия системасы хаҗәтләре өчен блок трансформаторлары чыгарыла башлады. Комплектлы трансформатор подстанцияләре җитештерү һәм аларны төзекләндерү белән махсус шөгыльләнүче Урыссу электромеханика заводы эшкә кереште. Столбище авылында Санкт-Петербургның "Элтехника" җитештерү берләшмәсе белән берлектә электр энергиясен комплектлы бүлү җайланмалары җитештерү заводы ачылды. Агымдагы елда шушы ук предприятие белән берлектә түбән вольтлы комплект җайланмаларын чыгару линиясен ачу күздә тотыла. Декабрь аенда судан саклау тышчасы булган пенополеуретан изоляцияле торбалар җитештерү заводы ачылды. Анда Финляндиянең KWH Pipe компаниясе җиһазлары файдаланылды. Моннан тыш, Столбищеда кабель-тапшыргыч продукциясен җитештерү башланачак.

Берничә чит ил компаниясе республика территориясендә утильләштерү казаннары, газ поршене агрегатлары һәм электр станцияләре өчен газны этеп чыгару системалары, казан җайланмалары һәм пар генераторлары җитештерү буенча уртак җитештерү мәйданнары ачу теләге белдерде.

Казан дәүләт энергетика университеты базасында Энергетика тармагында эшләячәк кадрларларга һөнәри белем бирү, аларны әзерләү һәм яңадан әзерләү, аларның квалификацияләрен күтәрү өлкәсендә дәүләт-корпоратив партнерлык турындагы килешү тормышка ашырыла башлады.

2008 елга энергетика өлкәсендәге төп бурычлар түбәндәгеләр:

- Булган җиһазларны техник яктан үзгәртеп кору һәм модернизацияләү, электр һәм җылылык энергиясен җитештерү (генерация) һәм тапшыруның яңа куәтләрен төзү. Моның өчен Россия һәм чит ил компанияләре ресурсларын, шул исәптән IPO рәвешендә дә, җәлеп итү кирәк. Халыкара энергетика альянсларына актив керешеп китү һәм иң алдынгы технологияләрне куллану гына конкуренциягә сәләтлелекне тәэмин итә ала. Бу очракта сәнәгать аеруча тиз үсеш алган территорияле районнарны алдан ук энергетика куәтләре белән тәэмин итү зарур.

- Энергетика кластерын формалаштыруны дәвам итү. Бу бурычны үтәү хәзерге вакытта сәнәгатьнең һәм коммуналь хуҗалыкның инфраструктур бер өлеше булып торучы энергетиканы үз продукциясен Татарстаннан читкә чыгаручы җитештерү тармагына әверелдерәчәк. Сүз энергетика биржасына, күмәртәләп сату базарына электр энергиясе чыгару турында гына бармый. Биредә инжиниринг, энергосервис, энергетика машиналары һәм приборлары төзү өлкәсендә хезмәт күрсәтүче предприятиеләр чыгарган продукция, төрле дәрәҗәдәге мәгариф учреждениеләре дә күздә тотыла.

Икътисад министрлыгы белән Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгына энергетика машиналары һәм приборлары төзүгә һәм инжинирингка булышлык итүнең максатчан республика программасын төзергә кирәк.

- Яңарып торучы ресурсларны хуҗалык әйләнешенә җәлеп итүне активлаштыру. Хәзерге вакытта Татарстан Республикасында гражданнарның тормыш дәрәҗәсен үстерүгә, аларның матди, социаль һәм мәдәни мәнфәгатьләрен яклауга юнәлтелгән динамик рәвештә үсүче икътисад булдырылды. Инновацияле үсешкә курс алынды һәм ул эзлекле рәвештә тормышка ашырыла. Әмма, шул ук вакытта, яңарып торучы ресурсларны хуҗалык әйләнешенә кертү эше гаять сүлпән бара. Әгәр дөньяда энергиянең яңарып торучы чыганакларыннан файдалану кулланылган энергиянең 10 процентка кадәрен тәшкил итсә, безнең илдә бу сан әлегә 1 процент чамасы гына.

Иң якын елларда без, республикада "яшел икътисад"ка нигез салып, "чыгымнардан керемнәргә таба" дигән формула буенча үсешнең яңа төренә күчә башларга тиешбез.

Республикада энергиянең җирле, шулай ук икенчел ресурслар файдаланыла торган альтернатив чыганаклары бар. Алар арасында эшкә яраксыз агачны, агач эшкәртү һәм терлекчелек хуҗалыклары калдыкларын, рапс эшкәрткәндә алынган биоэтанол һәм биодизельне атарга кирәк.

Хәзерге икътисадый шартларда альтернатив энергетика чыганаклары бизнес өчен җитәрлек дәрәҗәдә кызыктырырлык түгел. Ни өчен дигәндә, мондый энергетик куәтләрне булдыруга сарыф ителгән чагыштырма чыгымнар һәм тиешле тарифлар традицион чыгымнардан югарырак. Әмма чималга һәм энергия чыганакларына базар бәяләре арта барган саен, киләчәктә альтернатив энергетиканың роле дә үсәчәк. Һәм аның мөмкинлекләреннән файдалануга әзерлекне инде хәзер үк башлаучылар конкурентлыкта өстенлекләргә ия булачаклар. "Татарстан Республикасында яңарып торучы энергия чыганакларында кече энергетиканы үстерү" программасы концепциясенең проекты эшләнде. Агымдагы елда Хөкүмәткә, төрле яклап тикшереп, бу өлкәдәге киләчәккә стратегияне билгеләү зарур.

Иң перспективалы һәм тормышка ашардай проектларның берсе - терлекчелек калдыкларын эшкәртү һәм биогаз эшләп чыгару комплексларын төзү. Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгы, Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы белән берлектә, республикада шундый комплекслар төзүнең һәм алардан файдалануның технологияләрен һәм икътисадын җентекләп өйрәнеп, якындагы 2-3 елда югарыда аталган проектларны гамәлгә ашыру буенча тәкъдимнәр әзерләргә тиеш.

Татарстан Республикасында җитештерү һәм куллану калдыклары күләме елдан-ел арта баруга карамастан, аларны эшкәртү әлегә 50 проценттан артмый. Республикада җыйналучы икенчел чималның бер өлеше, үзендә кабаттан эшкәртү производстволары булмаганга, аннан читкә чыгарыла. Шуңа күрә икенчел материаль ресурсларны эшкәртү производстволарын оештыру һәм бу эшчәнлеккә кече һәм урта бизнес предприятиеләрен тарту мәсьәләсе гаять актуаль. Бу чара исә, үз чиратында, Татарстан Республикасының ресурс-чимал потенциалын, шулай ук матди җитештерү өлкәсендә калдыкларны кабаттан куллану хисабына товар продукциясенең күләмнәрен арттыруга китерәчәк. Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгы, Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы, Эшкуарлыкның кече һәм урта төрләрен үстерү комитеты белән берлектә, махсус программа эшләргә һәм тәкъдим итәргә тиеш. Республикадагы барлык калдыклар күләменең 70 процентын тәшкил итүче агрокомплекслар калдыкларын үтилләштерүгә аеруча игътибар бирергә кирәк.

Энергияне сак тоту производстволарына ярдәм. Соңгы елларда электроэнергия эшләп чыгару үскән хәлдә, тулаем региональ продуктның энергия сарыф итүчәнлеге акрынлап кимүгә баруы күзәтелә. Сарыф ителгән электроэнергиянең (млн. кВт.с) тулаем региональ продуктка мөнәсәбәте буларак санап чыгарылган энергия куллану соңгы 4 ел эчендә ике тапкырга кимеде. Шулай ук, бу чор эчендә электр энергиясенә уртача тарифлар 60 проценттан артыкка күтәрелүенә карамастан, барлык кулланучылар сарыф иткән электр энергиясе бәясенең тулаем региональ продукт җитештерүгә нисбәте акрынлап 4,6 проценттан 3,9 процентка кими баруы күзәтелде. Энергетика ресурсларын куллануның нәтиҗәлелеген күтәрү - аеруча игътибар ителергә тиешле комплекслы проблема булып тора. Бер яктан, без икътисадыбызның гел ишәеп торучы хаҗәтләрен тәэмин итү өчен энергетиканың туктаусыз үз җитештерү куәтләрен арттырып торырга тиешлеге хакында сөйлибез. Икенче яктан, энергетика ресурсларын рациональ файдаланмавыбыз ачык күренә. Болар барысы да энергиядән файдалануның түбән нәтиҗәлелеген, энергетикабыз мөмкинлекләреннән рациональ файдаланмавыбызны аңлата. Тулаем региональ продукт җитештерүдә энергия куллануның 1 процентка кимүе - аның 0,44 процентка артуына китерүен әйтү дә җитә.

Республикада энергия чыганакларын файдалану нәтиҗәлелеген билгеләүнең төп индикаторы итеп тулаем региональ продуктның энергия сарыф итүчәнлеге - тотылучы беренчел энергия чыганакларының тонналарда шартлы ягулык күләмнәренең тулаем региональ продукт күләменә мөнәсәбәте - кулланыла (2000 елның чагыштырма бәяләрендә). 2007 елда әлеге индикаторның күрсәткече 54,21 ш.я.т./сум тәшкил итте, бу 2006 елдагыга караганда 6 процентка диярлек кимрәк. Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгы, "Татэнерго" ААҖ, фәнни үзәкләр белән берлектә, энергетика тармагының нәтиҗәлелеген үстерү эшен киләчәктә дә дәвам итәргә тиешләр.


2007 елда "С.П.Горбунов исемендәге Казан авиация производство берләшмәсе" федераль дәүләт унитар предприятиесенә һәм анда төзелүче Ту очкычларының модель рәтенә карата Россия Федерациясе министрлыкларының һәм эре федераль авиакомпанияләрнең кайберләре тарафыннан алып барылучы тискәре сәясәткә өлешчә чик куюга ирештек.

Берләштерелгән Авиатөзелеш корпорациясе тарафыннан Россия Федерациясе Президенты В.В.Путин уздырган киңәшмәдә 2007 елның ноябрь аенда кабул ителгән карар нигезендә, Татарстан Республикасы Хөкүмәте, "Туполев" ААҖ һәм "С.П.Горбунов исемендәге Казан авиация производство берләшмәсе" ФДУП белән берлектә, "Россия авиакомпанияләрен якын магистральле Ту-334 очкычлары белән тәэмин итү" инвестиция проектының бизнес-планын эшләде. Әлеге планда 2020 елга елына кырыклап ТУ-334 очкычы чыгару күздә тотыла.

2008 елда Ту-334 очкычын серияле чыгаруны әзерләү буенча гаять мөһим бурыч тора.

Узган елда "С.П.Горбунов исемендәге КАПБ" ФДУПда Россиядә бердәнбер һәм Европада икенче югары җитештерүчән "Лаура" прессы эшкә җигелде. Аның ярдәмендә бөтен төр очкычларның фюзеляж тышчалары элементларын эшләү мөмкин булачак. 2008-2012 елларга Техник яктан яңадан кораллану программасы нигезендә 9 млрд. сум күләмендә капитал салуны үзләштерү каралган. Болар барысы да үзкыйммәтнең кимүенә, җитештерү нәтиҗәлелеген арттыруга ярдәм итәчәк һәм "С.П.Горбунов исемендәге КАПБ" ФДУПка "Берләштерелгән авиатөзелеш корпорациясе" ААҖдә лаеклы урын алу мөмкинлеге бирәчәк.

Моннан чыгып, тышкы базарларда эшне җанландырырга һәм "Аэробас" һәм "Боинг"ка фюзеляж элементлары тәкъдим итү мәсьәләсен уйларга, шулай ук Иран һәм Якын Көнчыгышның башка илләренә Ту-214 һәм Ту-334 самолетларын сату буенча реаль контрактлар булдыруны дәвам итәргә кирәк. Бу илләр әлеге продукциягә карата кызыксыну белдерәләр.

"С.П.Горбунов исемендәге КАПБ" федераль дәүләт унитар предприятиесен һәм "КВЗ" ачык акционер җәмгыятен техник яктан яңадан коралландыру һәм җитештерүне махсуслаштыруны дәвам итү максатында, Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгына "Россия гражданнар авиация техникасының 2002-2010 елларда һәм 2015 елга кадәр үсеше" максатчан федераль программасы аша шул эшкә акча җәлеп итүне активлаштырырга кирәк.


Татарстанда урманнар биләгән мәйдан әлләни зур түгел - республика территориясенең нибары 17 проценты. Урманнарның азлыгы, куәтле сәнәгать, авыл һәм урман хуҗалыкларының интенсив үсеше шартларында урманнарның экологик роле күтәрелә, шуннан чыгып, әлеге өлкәдә алып барылган сәясәтне үзгәртү таләп ителә.

Бүгенге көндә республикада урман хуҗалыгының, аеруча урман байлыкларын эшкәртү өлкәсенең, хәле мактанырлык түгел, ашыгыч рәвештә яңа урманнар утыртырга, аларны тиешенчә карарга кирәк. Хәзерге вакытта заман таләпләренә туры килердәй сыйфатлы продукция чыгару өчен урман хуҗалыгының җитештерү куәте җитми, җиһазлар һәм файдаланылучы технологияләр мораль һәм физик яктан искерделәр. Биналар һәм корылмалар буенча төп средстволарның тузуы 50 процент, ә көч җиһазлары, транспорт чаралары һәм агач эшкәртү җайланмалары 75 проценттан артыкка тузган. Урман хуҗалыклары эшләп алган керемнәр, җитештерү базасын яңарту мөмкинлеге бирми генә түгел, бәлки аны ирешелгән дәрәҗәдә тоту өчен дә җитми. Урман хуҗалыгы тармагына инвестицияләр булмау - биредә төп проблема шул. Агач эшкәртүгә инвестицияләр кертелмәгән кебек үк, урманны югары технологияләр нигезендә торгызуга да капитал салынмавын әйтергә кирәк.

Урман һәм агач эшкәртү сәнәгатен яңача оештырырга, урман хуҗалыгына кече һәм урта эшкуарлыкны җәлеп итәргә, продукция сату базарлары булдырырга кирәк. Бездә киселергә тиешле һәм кулланырга мөмкин булган урман байтак. Шуңа да урманнарның экологик һәм ресурс потенциалын, сәламәтлекне саклау һәм авырулардан савыктыру функцияләрен җуймау, шулай ук республиканың урман ресурсларына ихтыяҗын канәгатьләндерү өчен 2007 елда Урман хуҗалыгы министрлыгы оештырылды. Һәм без әлеге ведомство агымдагы елда тармак үсешенең озак вакытларга исәпләнгән ачык стратегиясен тәкъдим итәр һәм анда түбәндәге мәсьәләләр хәл ителер, дип көтәбез:

- урман кишәрлекләрен озак вакытка арендага алуның, урман аукционнары уздыруның, кече һәм урта эшкуарлыкны, инвесторларны җәлеп итүнең һәм шул нигездә зур урман эшкәртү комплекслары төзүнең һәркемгә аңлаешлы, ачык кагыйдәләрен эшләү;

- әзерлекләре заман таләпләренә туры килерлек, урманнан алынган матди байлыкларны нәтиҗәле эшкәртә һәм сата белүче квалификацияле кадрлар әзерләү һәм аларга югары хезмәт хакы түләү;

- урман хуҗалыгы тармагын тикшереп тору өчен нәтиҗәле дәүләт контроле һәм иҗтимагый контроль булдыру;

- түбән сортлы агачларны эшкәртүдәге яңа технологияләрне киң кулланышка кертү;

- урманны рекреация максатларында (урман туристлыгы) куллану. Моны зур шәһәрләр тирәсендә - агач кисү бөтенләй тыелган урыннарда - башкару аеруча отышлы булачак.

Урман - яңарып торучы иң арзан энергия чыганагы ул. Агач калдыкларын эшкәртү генә дә республикада ел буена сарыф ителә торган энергиянең 5 процентын каплый ала. Агач калдыкларын гына түгел, коры-сарыны, урманнарны чистартканда киселә торган агачларны да файдаланган очракта, бу процентны арттырып та булыр иде.


Татарстан Республикасы, күпьеллык максатчан эш алып баруы, үтә мөһим халыкара чаралар уздыруы нәтиҗәсендә, үз-үзен халыкара мәйданда танытуга иреште. Әйдәп баручы халыкара оешмалар һәм компанияләр белән системалы эшләү дәвам ителергә тиеш.

Тышкы икътисадый эшчәнлектә шактый уңышлар булуга карамастан, кыен чишелә торган мәсьәләләр дә байтак әле. Тышкы сәүдә әйләнеше 18,4 процент тотрыклы үсеш кичергәндә, тышкы икътисадый хезмәт күрсәтү күләме 14,7 процентка кимеде. Республиканың тышкы сәүдә әйләнешенең 90 проценты диярлек элеккечә экспортка туры килә. Республика экспортының 78 процентын нефть һәм нефть продуктлары, 7 процентка якынын машиналар, җиһазлар, приборлар һәм транспорт чаралары, 4 процентын синтетик материаллар алып тора. Пластмассалар һәм аннан эшләнгән әйберләрне, урман материалларын һәм төсле металларны чит илгә сату артты (1,5 тапкырдан артыккарак), йөк автомобильләре сату күләме 21 процентка артты.

Экспорт күләменең гомуми үсеше 15 процент тәшкил иткәндә, чит илдән товар кертү 1,6 тапкырга артты. Импортның 75 проценты машиналар, җиһазлар, приборлар, транспорт чаралары һәм аларны төзекләндерү кирәк-яраклары өлешенә туры килә. Әлеге төркем импортының 50 процентын механик җиһазлар, 23 процентын автомобиль җиһазлары тәшкил итә. Кара металл, торбалар, пластмасса һәм аннан ясалган әйберләрне, органик химия продукциясен кую күләме артты. Йөк машиналары һәм җиңел автомобильләрнең читтән кайтартылуы кимегән хәлдә, аларны төзекләндерүгә кирәкле җиһазлар һәм агрегатлар күбрәк алынды. Республиканың тышкы икътисадый эшчәнлегендәге хезмәт күрсәтү күләменең 90 процентка якыны хезмәт күрсәтү импортына туры килә. Узган елның шул ук чоры белән чагыштырганда ул 11,1 процентка, хезмәт күрсәтү экспорты шул ук чор эчендә 34 процентка кимеде.

Төбәкара сәүдә әйләнеше дә җитди структур үзгәрешләр кичерә. Авыл хуҗалыгы уңышлы эшләү сәбәпле, республика терлекчелек тармагыннан Россия Федерациясе регионнарына аертылмаган сөт продукциясе, май, сыр һәм казылык әйберләре чыгару сизелерлек арта бара.

Узган елгы Юлламада мин халыкара һәм гомумроссия сәүдә челтәрләренең (ритейлның) роленә игътибар биргән идем. Аларның кайберләре, төзелгән килешүләрне бозып, акчалата файда алу максатларында, илебез авыл хуҗалыгына, сәнәгатенә, һәм иң әүвәл, эшкуарлыкның кече һәм урта төрләренә зыян китерүче сәясәт алып баралар. Халыкара компанияләр сәүдә челтәрләре аша республиканың уңышлы эшләүче кайбер компанияләренә ("Нәфис косметикс" ААҖ) басым ясый башладылар.

Реал, Метро, Элескор (Гроссмарт) кебек гипермаркетлар товар һәм ассортимент сәясәтенә башкачарак юнәлеш бирә башласалар да, вәзгыять бик акрынлык белән үзгәрә. Патерсон, Рамстор, Перекресток компанияләре элеккечә үз йөкләмәләрен үтәмиләр. Киләчәктә эш болай дәвам итәргә тиеш түгел, дип саныйм. Сәнәгать һәм сәүдә министры, Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министры якын арада сәүдә компанияләре белән хезмәттәшлек итүнең иң отышлы вариантларына ирешергә тиешләр.

Азык-төлекнең сәламәтлек өчен куркынычсызлыгын тәэмин итү процессы тотрыклы баруга карамастан, бердәм гомумроссия икътисадый киңлеге формалашуны истә тотып, республикада уздырыла торган кулланучылар өчен бәяләрне һәм инфляцияне тоткарлау сәясәте даими анализ уздыруны һәм бу процессны мөмкин булганча контрольдә тотуны таләп итә. Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы, Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгы белән берлектә, тышкы икътисадый эшчәнлек нәтиҗәлелеген арттыру программасын гына түгел, бер үк вакытта, Федерация субъектларының үз мөмкинлекләрен киңәйтә баруын истә тотып, импорт товарларын алыштыру һәм үз товарларын Россия Федерациясе территориясендә тәкъдим итү программасын да эшләргә тиеш. Муниципаль берәмлекләр башлыклары сәүдә челтәрләре киштәләрендә үз товар җитештерүчеләребез продукциясенә урын бирелү-бирелмәүне даими рәвештә тикшереп торсыннар, аларга үз продукцияләребезне сатуда вакытында ярдәм күрсәтсеннәр. Тышкы икътисадый һәм төбәкара багланышлар төгәл структуралы, кайсы илләргә һәм тармакларга өстенлек бирелү ачык аңлаешлы булырга тиеш.

Бер үк вакытта республика вәкиллекләренең эшен дә үзгәртү зарур. Вәкиллекләр хезмәтендә хәзер рекрутинг эшчәнлеге - яңа төзелүче һәм үсеш алучы масштаблы производстволарга кадрлар әзерләү өчен Татарстан уку йортларына талантлы яшьләрне тарту аерым роль уйный. Мәгариф һәм фән министрлыгы, Тышкы багланышлар департаменты һәм Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгы белән берлектә, киләсе уку елына ук инде бу эшне көйләп җибәрергә һәм ачык интернет ресурс булдырырга тиеш. Татарстан Республикасы Президенты каршындагы дәүләт торак фондына соңгы дәүләт аттестациясен уңышлы узып, предприятиеләргә сайлап алынган талантлы яшьләргә киләчәктә "социаль ипотека" схемасы буенча торак бирүгә кагылышлы тәкъдимнәр комплексын эшләргә кирәк.

Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгы һәм вәкиллекләр эшчәнлеге хәзер нигездә эре һәм урта компанияләргә ярдәм итүдән гыйбарәт. Бу елда эшкуарлыкның кече һәм урта төрләренә дә игътибар бирә башлау зарур. Республика продукциясен тәкъдим итү өчен tatcenter.ru һәм agzrt.ru мисалында гамәлдәге электрон сәүдә мәйданчыклары мөмкинлекләреннән киңрәк файдалансак күркәм булыр иде.

Татарстан Республикасында уздырылучы актив миграция сәясәте кысаларында, ватандашларыбыз яшәүче илләрдә рус һәм татар телләрен куллануны, татар иҗтимагый оешмаларына ярдәм итүне көчәйтү бурычы вәкиллекләр өчен шулай ук бик актуаль булып кала бирә.

Тышкы элемтәләр департаменты белән Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгы вәкиллекләр эшчәнлеге нәтиҗәлелегенә бәя бирү өчен тиешле биремнәр һәм индикаторлар системасын эшләргә тиешләр.

Татарстан Республикасы киләчәктә тышкы мөнәсәбәтләрдәге өстенлек бирелергә тиешле чараларны Россия Федерациясенең тышкы сәясәт доктринасы үсешенә яраклы рәвештә билгеләргә тиеш. Бу эшне, Россия тышкы сәясәтендәге уңай моментларны республикабыз өчен сәяси, мәдәни һәм икътисадый яктан отышлы файдаланып, башкарырга кирәк.


Татарстанда банк секторы эшчәнлеге масштаблары киңәя. Әлеге сектор Россия Федерациясенең банк хезмәте күрсәтү базарында иң зурлардан һәм тотрыклы эшләүчеләрнең берсе булып тора.

Республикада эшләүче барлык кредит учреждениеләре кеременең тулаем күләме 2007 елда гына да 40 проценттан күбрәккә артып, 9 млрд. сумга җитте диярлек. Татарстанның барлык кредит оешмалары финанс ягыннан тотрыклы. Узган елда алар 337,6 млрд. сумлык кредит бүлеп бирделәр, бу алдагы елгыдан 1,6 тапкыр күбрәк.

Мөстәкыйль кредит оешмаларының гомуми саны буенча да, 150 млн. сумнан артык теркәлгән устав капиталына ия банклар саны буенча да республика Россиядә ирешелгән позицияләрен саклый (Мәскәү һәм Санкт-Петербургтан кала 3 урында).

Эчке структур бүлекчәләр үсеше белән бергә Татарстан банкларының республикадан читкә экспансиясе дәвам итә: Россия Федерациясенең башка төбәкләрендә эшчәнлек алып баручы банклар саны 34 кә җитте.

Шуның белән бергә, банклар һәм банк эшчәнлеге турындагы гамәлдәге законнарның либеральләшүе шартларында, кайбер банклар, законнарда кирәкле юлларын табып, Татарстан Республикасы территориясендә кредит-касса офислары һәм операцион офислар ачалар һәм республика икътисадыннан кредитларны читләштереп кенә калмыйча, республика банклары белән чагыштырганда күпкә азрак салым түлиләр. Бу хәл финанс базарында, ресурсларның читкә китүен тәэмин итеп, инвестиция мөмкинлекләрен киметеп һәм мөмкин булган икътисадый үсешне чикләп, тигезсез шартлар тууга һәм пропорцияләр бозылуга китерә. Милли банкка, хокук саклау һәм салым органнары белән берлектә, килеп туган хәлне җентекләп анализларга һәм төзәтергә кирәк.

Хөкүмәткә һәм республиканың Милли банкына республикада гамәлгә ашырылучы социаль программаларга башка төбәкләр банкларын җәлеп итү буенча тәкъдимнәр комплексын әзерләргә кирәк.

Хөкүмәт һәм Милли банк игътибарын юнәлтергә тиешле чираттагы мәсьәлә - кулдагы һәм кулда булмаган акча әйләнеше системасындагы диспропорция. Кулдагы акчалар әйләнешенең өлеше кимесә дә (47 проценттан 39 процентка), ул Россиядәге уртача күрсәткечләрдән югарырак булып кала бирә (ел ахырына 28 процент булды). Мондый диспропорцияләрдән яшерен базарларның файдалануы мөмкин. Тормыш дәрәҗәсен күтәрү һәм керемнәрне легальләштерү буенча республика ведомствоара комиссиясе кулда булмаган акчалар әйләнеше өлешен киметүгә юнәлдерелгән тәкъдимнәр әзерләргә тиеш.

Инвестицияләр. 2007 елда Татарстан Республикасы икътисадында үсешнең соңгы 10 ел эчендә күзәтелгән уңай тенденцияләре ныгыды. 2007 елны бәяләүгә караганда, төп капиталга инвестицияләр 200 млрд. сумга җитте. Дөнья җәмәгатьчелеге алдында Татарстан Республикасының уңай йөзе формалаша. Халыкара рейтинг агентлыклары республиканың инвестиция өлкәсендәге үзгәрешләренә югары бәя бирде. Чит ил инвестицияләре структураларында да уңай тенденция күзәтелә. Соңгы вакытларга кадәр традицион рәвештә күбрәк нефть-химия җитештерү тармагына капитал салына иде (70 процент тирәсе). 2007 елда хәл үзгәрде һәм чит ил инвестицияләренең яртысы диярлек азык-төлек сәнәгатенә юнәлдерелде (химия производствосына - 22 процент). Чит ил инвестицияләренең үсеш темпы 40 процент тәшкил итте.

Инвестицияләр республика икътисадын модернизацияләүнең һәм аның нәтиҗәле үсешенең төп чыганагы булып торалар. Инвестицияләрне җәлеп итү һәм стимуллаштыру - барлык дәүләт һәм муниципаль идарә органнарының бурычы ул.

Инвесторга клиентка караган кебек карарга һәм аңа проблемаларын чишәргә булышырга, шул ук вакытта кайбер түрәләрнең акча каеруыннан коткарырга кирәк. "Безнең белән эшләсәгез, сез ришвәт бирүдән азат булачаксыз" - нәкъ менә шундый ышандыру конкуренциядә өстенлек һәм барлык дәрәҗәләрдәге эшчәнлекнең принцибы булырга тиеш.

Эшчәнлек җанландырылырга мөмкин һәм тиеш булган перспектив юнәлешләр түбәндәгеләр:

1. Эре транснациональ компанияләрне бездә үз филиалларын һәм уртак производстволар ачуга этәрү буенча эшне оештыру. Хәзер яңа белемнәр, технологияләр аларда туплана һәм база тармакларында төп тенденцияләрне нәкъ менә алар формалаштыра. Моның өчен Икътисад министрлыгына, Мәгариф һәм фән министрлыгы, Хезмәт, халыкны эш белән тәэмин итү һәм социаль яклау министрлыгы белән берлектә, халыкара стандартлар һәм таләпләр нигезендә хезмәткәрләр әзерләүне һәм аттестацияләүне башларга кирәк. Мәгариф һәм фән министрлыгына, Сәламәтлек саклау министрлыгына, Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министрлыгына, Мәдәният министрлыгына чит ил белгечләренең һәм алар гаиләләренең республикада комфортлы яшәвен оештыру мәсьәләләрен хәл итү буенча тәкъдимнәр эшләргә кирәк.

2. Чаллы шәһәрендәге "Мастер" Кама индустриаль паркы кыска вакыт эчендә автокомпонентлар җитештерү даирәсендә кече һәм урта эшкуарлыкны легальләштерүгә иреште. Әлеге тәҗрибәне киңрәк җәелдерергә, Казанда һәм башка территорияләрдә аннан нәтиҗәле файдаланырга мөмкин.

Компанияләр саны арту, аларның эшкуарлык эшчәнлеге киңәю Башкала икътисад районында перспективалы сәнәгать мәйданчыгын әзерләү бурычын актуаль итә. Икътисад министрлыгы, Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгы, Казан шәһәре, Биектау, Зеленодольск, Югары Ослан, Лаеш һәм Питрәч районнары җирле үзидарә органнары белән берлектә, якын арада тәкъдимнәр комплексын әзерләргә һәм карауга кертергә тиешләр.


Ике ел элек федераль Хөкүмәт булышлыгы белән республикада сәнәгать-җитештерү тибындагы махсус икътисадый зона булдыру турындагы карар кабул ителде.

Бүгенге көндә халыкара дәрәҗәдәге сәнәгать һәм эшлекле инфраструктуралар булдыру, биредә катнашучы барлык дәүләт органнары һәм хезмәтләренең бергәләп эшләве механизмын көйләп җибәрү, инновация технологияләренең алдынгы системасын куллану, инвесторлар җәлеп итү һәм резидентлар эшчәнлеген озата баруның нәтиҗәле тәҗрибәсеннән файдалану, кадрлар белән тәэмин итү һәм социаль даирә өлкәләрендә уйланылган сәясәт алып бару буенча шактый эш башкарылды.

Дәүләт тарафыннан 3,5 млрд. сум инвестицияләнде. Россия Федерациясендә тәүге кат буларак, потенциаль инвесторлар һәм махсус икътисадый зона резедентларына иң уңай шартлар тудыру максатларында, 2007 елның ноябрендә "бер тәрәзә" системасы эшли башлады: ул уналты дәүләт хезмәте һәм дәүләт органнары вәкиллекләрен берләштерде.

"Алабуга" махсус икътисадый зонасында хәзерге вакытта биш компания-резидент теркәлгән һәм алар үз җитештерү куәтләрен булдыра башладылар инде. Болар түбәндәгеләр: "Северстальавто-Алабуга" ҖЧҖ (елына 75 мең Fiat Ducato автомобиле җитештерү планлаштыра, инвестицияләр күләме - 140 млн. доллардан артыграк); "Северстальавто-ИСУЗУ" ЯАҖ (йөк автомобильләре җыю, проект куәте елына 25 мең автомобиль чыгаруга тигез, инвестицияләр күләме - 14,5 млн. доллар); "Полиматиз" ЯАҖ (елына 17 мең тонна полипропилен эшләнмәләр җитештерү, инвестицияләр күләме - 50 млн. доллардан күбрәк); "Роквул-Волга" ҖЧҖ (елына 100 мең тонналык минераль мамык продукциясе җитештерү, инвестицияләр күләме - 150 млн. доллар); "Инженерлык җиһазлары заводы" ЯАҖ (җылылык насослары һәм климат системалары элементлары җитештерү, инвестицияләр күләме - 21,6 млн. доллар).

2008 елда махсус икътисадый зона территориясендә 15 кә кадәр яңа предприятие урнаштыру планлаштырыла.

Бик әз вакыт эшләвенә дә карамастан, махсус икътисадый зона эшчәнлегендә байтак проблемалар җыелды. Аларны чишүдә Хөкүмәтнең катнашуы таләп ителә:

Беренчедән - инфраструктур чыгымнар, йөкләрне төяү-бушатуга һәм компания-резедентлар өчен таможняда рәсмиләштерүгә чыгымнар. Алар халыкара аналоглары белән генә түгел, Россиядәге уртача бәяләр белән дә корреспондицияләнергә тиешләр. Алай гына түгел, резидентлар үз проектларының киләчәктә үсешен планлаштыра алсын өчен, ул чыгымнарның тотрыклы булуы һәм 5 ел эчендә үзгәртелмәве шарт.

Икенчедән - яңа җитештерү мәйданнарын ачу җирле хезмәт базарына басымны көчәйтте. Хәзер үк инде эшче белгечлекләр җитмәүнең арта баруы күзәтелә. Эшче көчләр артык булган территорияләрдән хезмәт ресурсларын күчерү бурычын оператив хәл итәргә, аларны яңадан әзерләүдә һәм вакытлыча торак белән тәэмин итүдә булышырга кирәк.


Бүген республикадагы кече бизнес икътисадның әһәмияте торган саен үсә баручы секторына әверелеп килә. Кече эшкуарлык субъектлары саны арта. Хәзер 30 меңнән артык икътисадый актив кече предприятие эшли. Бу узган елдагыдан 11,4 процентка артыграк. Теркәлгән шәхси эшкуарлар саны 6,1 процентка үсте һәм 126 мең кеше тәшкил итте. Гомумән алганда, бу секторда республика хезмәт ресурсларының якынча 18 проценты мәшгуль.

2007 елда кече бизнеска 80 млрд. сумнан артыграк кредит бирелде. Бу сан узган елдагыдан 10 процентка артыграк. Салымнардан алынган керем 15 млрд. сум булды, бу бюджетларга кергән барлык керемнәрнең 9 процентын диярлек тәшкил итте. Тулаем региональ продуктта кече эшкуарлык субъектлары өлеше 2007 елда 21 процентка тигез. Кече предприятиеләр хезмәткәрләренә әлеге чорда түләнгән уртача эш хакы эре һәм урта республика предприятиеләрендәгедән 11,5 процентка артыграк.

Бүген индустриаль эшкуарлык үсеше өчен базис инфраструктуралары нигездә булдырылды инде. Гомумән алганда, кече бизнес секторының динамикасы элегрәк эшкуарлык үсешенә киртә булган төп проблемаларның җитәрлек дәрәҗәдә уңышлы чишелүе турында нәтиҗә ясарга мөмкинлек бирә.

Шуның белән бергә, эшкуарлыкның киләчәктә планлаштырылган темпларда үсешен тәэмин итүгә комачаулаучы проблемаларны хәл итү бүген беркайчан булмаганча мөһим.

Әйтик, икътисадның югары технологик секторларында кече бизнес үсешенең акрынаюы җитди борчу тудыра. Бу, беренче чиратта, кече эшкуарлык субъектлары өчен эре компанияләрнең компонент производствосы ябык булу белән аңлатыла. Татарстан Республикасыннан читтә сатып алынган товар һәм хезмәтләр күләме әлеге хәлгә яхшы иллюстрация булып тора. Дәүләт заказы системасы буенча гына да ул 2007 елда 5 млрд. сум диярлек тәшкил итте. 100 млрд. сумнан артыграк суммага азык-төлек һәм азык-төлек булмаган, халыкның куллану бюджеты составына керүче товарлар читтән алдырылды. Димәк, республиканың үзендә кече һәм урта бизнесны үстерү потенциалы гаять зур.

Эшкуарлыкны үстерүдә яңа төзелгән Кече һәм урта эшкуарлыкны үстерү комитеты зур роль уйный. Эшкуарлыкны үстерүдә министрлыклар, ведомстволар, җирле үзидарә органнары эшчәнлеген координацияләүне әлеге комитет үз өстенә алырга тиеш.

Эшкуарлыкка дәүләт ярдәме күрсәтү системасы да модернизацияләүне таләп итә. Дәүләт ярдәменең төп юнәлешләре бизнесның инновация инфраструктурасын үстерүгә юнәлтелгән булырга тиеш. Кызганыч, әмма бүген инновация юнәлешендәге проектлар инвестиция-венчур фонды тарафыннан гомуми проектлар рәтендә карала.

Кече һәм урта бизнесны үстерү өчен хезмәт күрсәтү өлкәсе шулай ук җитәрлек файдаланылмый. Өч ел эчендә аның икътисадтагы өлеше 34,5 проценттан 31,8 процентка калды. Мәгариф, маркетинг, IT һәм финанс хезмәтләре тоткан урын кими бара. Урта һәм кече эшкуарлыкны үстерү комитеты хезмәт күрсәтү даирәсенә юнәлтелгән аерым үсеш программасын эшләргә тиеш.

Моннан тыш, "Кече һәм урта эшкуарлыкны үстерү турында"гы Федераль закон нигезендә "Кече һәм урта эшкуарлыкны үстерү өлкәсендәге дәүләт вәкаләтләрен җирле үзидарә органнарына тапшыру турында" Татарстан Республикасы Законын эшләү һәм кабул итү максатка ярашлы булыр. Бу федераль, региональ һәм муниципаль программаларның интеграциясен тәэмин итәргә мөмкинлек бирәчәк. Икътисадның бу мөһим секторы эшчәнлеген мониторинглау мөмкин булачак.

Шуның белән бәйле рәвештә яңарак кына кабул ителгән "Россия Федерациясендә рәсми статистик исәпкә алу һәм дәүләт статистика системасы турында" Федераль закон зур әһәмияткә ия булачак. Социаль-икътисадый мониторинг комитеты муниципаль берәмлекләрдә алып барыла торган кече һәм урта бизнес эшчәнлеген күзәтеп тору буенча тәкъдимнәр кертергә тиеш.