Татарстан Республикасы Президенты М.Ш.Шәймиевнең Татарстан Республикасы Дәүләт Советына Юлламасы

Сәяси хәлнең үзенчәлекләре

Узган елда Татарстанда һәм Россиядә сәяси хәл тотрыклы булуы белән аерылып торды. Дәүләт Думасына сайлаулар, Россия Федерациясе Президентын һәм республика Дәүләт Советын сайлаулар елның төп вакыйгалары булды.

Дәүләт Думасына сайлаулар илдә сәяси көчләрнең яңа бүленешенә китерде. Без ышаныч баглаган "Бердәм Россия" тавышларның абсолют күпчелеген яулады һәм Дәүләт Думасы тарихында беренче мәртәбә реформаларны шактый дәрәҗәдә ышанычлы төстә дәвам итү мөмкинлеге алды. Җиңү яңа мөмкинлекләр бирү белән беррәттән зур җаваплылык та йөкли. Хәзер федерациянең закон чыгаручылары үзләренең икътисадый һәм социаль сәясәт өлкәсендәге уңышсызлыкларын башкаларга сылтый алмыйлар инде.

Россия Федерациясе Коммунистлар партиясе беренче тапкыр илдә карарлар кабул итүгә җитди йогынты ясаучы фирка булудан туктады, башкача әйткәндә, сәясәт мәйданыннан реформалар тормозы төшеп калды. Шул ук вакытта СПС (Уң көчләр берлеге) һәм "ЯБЛОКО" партиясе йөзендә уң көчләрнең җиңелүе либераль идеологиянең кризисы, аңа ниндидер үзгәрешләр кертү ихтыяҗы барлыкка килүе хакында сөйли. Сүз дә юк, реформалар барышында социаль-икътисадый үсешнең хәзерге этабында җәмгыятьнең катламнарга бүленүе, халыкның аерым категорияләренең мохтаҗлыкка төшүе,реципиент регионнарның артуы кебек тискәре күренешләр дә бар, ләкин аңа карап кына тулаем реформалардан баш тарту тарихи хата булыр иде. Илнең һәм аерым регионнарның барлык үзенчәлекләрен исәпкә алып, алар яңа сулыш алырга тиешләр. Социаль-икътисадый үсешнең хәлиткеч мәсьәләләре буенча безнең позицияне исәпкә алып, "Бердәм Россия"нең уң центристлык позициясендә торуын таләп итү дөрес булыр иде, чөнки ул бүген үзгәртеп коруларның төп моторы вазыйфаларын башкарырга тиеш.

Россия Федерациясе Президентын сайлаулар В.В.Путинның абруе зур булуын һәм тәртипне ныгыту, ришвәтчелек белән көрәшү, илебезнең товар җитештерүчеләрен яклау, дәүләтнең халыкара абруен күтәрү юнәлешендә ул алган курсның хаклыгын раслады. Шул ук вакытта ил яңа башлангычлар көтә. Россия Федерациясе Хөкүмәтен алмаштыру, һичшиксез, дәүләт идарәсе, дәүләт һәм муниципаль хезмәт өлкәсендә тамырдан үзгәрешләр ясау өчен көчле этәргеч бирәчәк. Күп еллар дәвамында һәм төрле дәрәҗәдә без административ реформалар уздыру ихтыяҗы хакында сөйләдек һәм без әлеге үзгәртеп корулар тизләнеш алыр дип уйлыйбыз.

Татарстан Республикасы Дәүләт Советының яңа составы моңа кадәр булган барлык составлардан тарихыбызда беренче мәртәбә бер мандатлы депутатлар белән беррәттән, Россия Федерациясендәге аеруча йогынтылы партияләрдән дә депутатлар сайлануы белән аерылып тора. Без көткәнчә, яңа парламентның үзәген "Бердәм Россия" вәкилләре тәшкил итә,. Шул ук вакытта коммунистлар фракциясе пәйда булды. Шулай итеп, күппартиялелек безнең тормышыбызга керә, ул сәяси бәхәсләрдә мәҗбүри элементка әверелә бара. Оппозициядә торучы фракция республика мәнфәгатьләрендә сәламәт конкуренция элементлары һәм гадел тәнкыйть кертер дип чын күңелдән ышанам. Безнең Дәүләт Советы республиканың күпмилләтле халкы мәнфәгатьләренә, Татарстанның киләчәгенә кагылышлы принципиаль мәсьәләләрдә үзара аңлашу вәзгыяте тудыра алуы белән аерылып торды. Киләчәктә дә шулай булыр дип ышанам.

"Татарстан - Яңа гасыр" иҗтимагый-сәяси хәрәкәтенең өлешен дә билгеләп үтәргә кирәк. Республика партияләре тыелган шартларда аңа "Бердәм Россия" партиясе белән блок төзергә туры килә һәм , әйтергә кирәк, мондый берләшү Дәүләт Думасына сайлауларда да, Дәүләт Советына сайлауларда да үзен аклады. Җирле үзидарә органнарын сайлауларда аның роле үсә.

Федератив мөнәсәбәтләрне ныгыту

Узган елның 14 февралендә Татарстан Республикасы белән Россия Федерациясе арасында Шартнамәгә кул куюга 10 ел тулды. Бу вакыйга үзенең әһәмияте буенча халыклар язмышына тирән йогынты ясый торган тарихи вакыйга булды һәм шулай булып кала. Татарстанның үсешендә Шартнамәнең роленә лаеклы бәя бирү өчен ун ел җитәрлек вакыт.

Шартнамә республика эчендәге сәяси мөнәсәбәтләрне тотрыкландыруга китерде. Ул акыл белән уйлап эш итүче көчләрне туплады, үтә кискен позицияләрнең өстенлек итүләренә юл куймады һәм бу хәл республикада сәяси культура элементының мөһим өлешенә әверелде. Халык үзе милләтчеләрне дә, шовинистларны да, ваххабчыларны да, скинхедларны да яратмый, кире кага. Без элеккеге Советлар Союзы территорияләрендә кабынып-кабынып киткән төрле низаглардан котыла алдык һәм шул рәвешле күпмилләтле, төрле диндәге җәмгыятьнең нигезләрен салуга ирештек. Бу Татарстан өчен генә түгел, ә бәлки, зурдан кубып сөйләгәндә, бөтен Россия Федерациясе өчен дә үрнәк булып хезмәт итә ала.

Шартнамә төзү аркасында без үсеш чоры өчен иң кулай икътисадый сәясәт эшләүгә ирештек һәм социаль-икътисадый үсешнең иң мөһим күрсәткечләре буенча республика Россия Федерациясендә иң алдынгы сафларга чыкты. "Базарга йомшак керү" сәясәте, хосусыйлаштыруны үзебезчә уздыру, адреслы социаль яклау программасы, тузган торакны бетерү, газлаштыру һәм башка шуның ише чаралар безгә халыкның тормыш дәрәҗәсен һәм сыйфатын күтәрү мөмкинлеге бирде. Шартнамәгә кул кую белән бергә Татарстанның халыкара багланышлар дәрәҗәсе дә үзгәрде. Башка илләр һәм халыкара оешмалар белән даими элемтәләр урнаштыру безгә мәдәни, товар алмашуны, икътисадый хезмәттәшлекне юлга салуны киңәйтү мөмкинлеге бирде.

Демократик Россия – федератив дәүләт. Федерализмга альтернатива юк. Без бөтен дөньяда танылган концепциядән чыгып эш итәбез: федерация бүленгән суверенитетта төзелә. Шартнамә асылда федераль үзәк тарафыннан республиканың суверенлыгын тану акты булды. Суверенитетка бирелгән безнең бәяләмә РФ Конституицясенең 73 статьясына тулысынча туры килә. Хәзерге вакытта республика Конституиясенә кертелгән үзгәрешләр нигезендә Шартнамәнең яңа редакциясе әзерләнгән. Ул, безнең төп позицияләрне саклаган хәлдә, яңа чынбарлык таләпләренә җавап бирәчәк.

Россия климат, географик, икътисадый , этник төрлелеге белән аерылып тора. Төрле субъектлар төрле темпта үсәчәк. Бу котылгысыз. Халыкның тормыш дәрәҗәсен күтәрү өчен эчке потенциалны мөмкин кадәр киңрәк файдалануга этәргеч биреп, базар һәм демократия көндәшлек мохите тудыралар. Бу регионнар һәм тулаем ил мәнфәгатьләренә хезмәт итә.

Ике дәүләт телен - татар һәм рус телләрен бертигез дәрәҗәдә һәм чикләүләрсез саклау - безнең өчен принципиаль мәсьәлә. Мәгълүм булганча, барлык милләтләргә һәм халыкларга фәкать кириллицадан файдаланырга боерган "Россия Федерациясе хаыклары телләре турында" федераль законга үзгәрешләр кертүнең хокук нормаларына туры килү-килмәү мәсьәләсе буенча безнең депутатлар РФ Конституциясе судына шикаять бирделәр.Телне үстерү ул фәкать халыкның үз хокукы. Бу хокук Россия кул куйган күп кенә халыкара документларда ныгытылган. Бик кызганыч, бу хәл федераль дәрәҗәдәге закон чыгаручыларның фәкать республика вәкаләтләренә кагылышлы мәсьәләләргә тыкшынуларының беренче очрагы гына түгел.

Елдан-ел ныгып баручы милләтләр һәм диннәр арасындагы татулык, тынычлык эчке сәясәтнең нигез принцибы булып кала. Илдә һәм дөньяда ксенофобия, экстремизм күренешләренең артуы, террорчылык гамәлләренең үсә баруы җирлегендә Татарстан тотрыклы төбәк булуы белән аерылып тора. Моның кадерен белергә кирәк.

Милли-мәдәни мохтәриятләрнең саны артканнан арта бара. Алар инде тәҗрибә тупладылар, илебездә дә, чит илләрдә дә үзләренең элемтәләрен киңәйттеләр. Шуңа күрә Милли-мәдәни җәмгыятьләр ассоциациясенең статусын күтәрү һәм аның эшчәнлеген киңәйтү хакында уйлыйсы иде.

Узган елда Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты эше җанланды. Ул федерациядәге күп субъектларның администрацияләре белән эшлекле мөнәсәбәтләр урнаштырды, урыннарда татар оешмаларына конкрет ярдәм күрсәтә. Беренче мәртәбә Сабан туе гомумроссия күләмендә танылды, ул татарларның гына түгел, ә Россиядә яшәүче бик күп башка халыкларның да яраткан бәйрәменә әверелде. Татар теленә һәм мәдәниятенә ярдәм итү эшенә безнең вәкиллекләр дә активрак катнашырга тиеш. Алар республика, безнең тарихыбыз һәм мәдәниятебез хакында мәгълүмат таратучы чын үзәкләргә әверелергә тиеш. 11 сентябрь вакыйгаларыннан соң күп кенә илләр динара мөнәсәбәтләр хакында борчылалар. Татарстан диннәр арасында үзара аңлашу үрнәге булып хезмәт итә ала. Ләкин бу әле тынычланып калырга һәм ирешелгәннәр белән канәгатьләнергә ярый дигән сүз түгел. Диннәр тарихы буенча дәресләр кертү хакында тәкъдимнәр булу уңаеннан без дәреслекләрне бик игътибар белән өйрәнергә, аларда теге яки бу дин файдасына ниндидер күзгә бәрелеп торган моментлар булуга юл куймаска тиеш. Диннәр арасындагы баланс безнең өчен какшамас принцип.

Президент В.В.Путин Россиянең күзәтүче хокукы белән "Ислам конференциясе" оешмасына керергә әзер булуы хакында белдерде. Бу факт илебездә мөслеманнарның ролен тану хакында сөйли. Россия мөселманнарының һәрвакыт үз йөзе бар иде. Күркәм җәдитчелек традицияләрен дәвам итү - безнең рухи лидерларыбызның һәм Россия ислам университетының вазыйфасы.

Бүген мөселманнар өчен дә , христианнар өчен дә җитәрлек күләмдә дин учреждениеләре төзелде. Урта һәм югары белемгә ия булган җәмгыятьтә имам булу җиңел түгел. Безнең рухи остазларыбыз халыкка, аның көндәлек мәшәкатьләренә, ихтыяҗларына һәм бигрәк тә яшьләргә якынрак булырга тиешләр. Яшьләр дигәндә, бүген аларда рухи тормышка карата таләпләр югарырак.

Бүген республикабыз башкаласы Казан үзенең меңъеллыгын бәйрәм итәргә әзерләнә. Бу гади юбилей гына түгел, ә дәүләт комиссиясе рәисе В.В.Путин ассызыклап әйткәнчә, тулаем Федерация өчен зур әһәмияткә ия тарихи вакыйга. Әлегә юбилейга әзерлек төзелеш мәйданчыгын хәтерләтә төшә. Әлбәттә, шәһәребезнең кыяфәте, йөзе яңарырга тиеш. Кешеләр бу бәйрәмнең асылын чын-чынлап тойсын өчен әле күп нәрсә эшлисе бар. Шул ук вакытта безнең республикабызның башкаласы хакында бөтен илгә сөйләү өчен бу мөмкинлекне нәтиҗәле файдаланырга, тарих мәсьәләләрен күтәрергә, Евразиядә безнең республиканың ролен билгеләргә кирәк.

Моңа бәйле рәвештә массакүләм мәгълүмат чаралары белән эшләү аеруча зур роль уйнарга тиеш. Казанның меңъеллыгын бәйрәм итү чараларын яктырту буенча халыкара матбугат үзәге үзенең эшен алдан ук башлап җибәрергә тиеш. Казанның меңъеллыгын уздыру буенча билгеләнгән катлаулы , килешенгән һәм җентекле эш барыбызга да – Дәүләт Советына да, Министрлар Кабинетына да, Президент Аппаратына да , барлык дәүләт структураларына да һәм бигрәк тә Казан шәһәре администрациясенә кагыла.

Демократик институтларның һәм сүз ирегенең үсеше

Күппартиялелекне үстерү белән беррәттән һәм республика, һәм бөтен ил алдында иң катлаулы һәм тормыш өчен иң мөһим бурычларның берсе – җирле үзидарәне реформалаштыру бурычы тора. Соңгы елларда Татарстан җирле үзидарәне оештыру буенча үз концепциясен яклап килде һәм шуның аркасында без республикада идарә итүнең бу буынын саклап кала алдык. Без һәрвакыт: тиешле шартлар өлгереп җиткән очракта үзидарә киңәячәк һәм яңадан яңа дәрәҗәләрне колачлаячак дип сөйләп килдек.

"Россия Федерациясендә җирле үзидарәне оештыруның гомуми принциплары турында" федераль законда җирле үзидарә системасы эшчәнлегенең принципиаль яңа нигезләре каралган. Алар өч дәрәҗәдә - муниципаль район, шәһәр округы һәм бистә дәрәҗәсендә төзеләчәк. Һәр дәрәҗәгә тиешле вәкаләтләр, мөлкәт һәм салым чыганаклары беркетелә. Муниципалитетларга, торак-коммуналь хезмәтләргә тарифлар билгеләүне дә кертеп, торак фонды белән идарә итү һәм аңа хезмәт күрсәтү белән бәйле вазыйфаларның күпчелеге тапшырылачак. Безнең республикада җирле үзидарәгә фәкать 2006 елда гына киң колач белән күчү планлаштырылса да, тиешле закон актларын инде бүгеннән үк әзерли башларга вакыт. Без яңа системага күчкәндә халыкның зыян күрүенә юл куярга тиеш түгел.

Массакүләм мәгълүмат чаралары эшчәнлеге демократияне бәяләүдә иң әһәмиятле күрсәткечләрнең берсе. Матбугат ирекле булырга тиеш, аңа тышау салырга ярамый.

Мәгълүм булганча, Татарстан дәүләт телерадиокомпаниясе Бөтенроссия дәүләт телерадиокомпаниясе системасына керә һәм яңа форматта эшли башлады. Канал федераль тематиканы көннән-көн күбрәк файдалана һәм әлеге каналда республика проблемаларын яктырту өчен бүлеп бирелгән эфир вакыты кыскаруга йөз тота.

Республика чикләреннән ерак төбәкләргә чыгу мөмкинлегенә ия булган "Татарстан – Яңа гасыр" телерадиокампаниясен оештыру бик вакытлы, бик кирәкле эш булды. Ләкин Татарстанның үзендә кайбер авылларда "Яңа гасыр" тапшырулары тамашачыларга барып җитми. Шул ук вакытта администрация башлыклары үзләренең район телепрограммаларын бер үк вакытта федераль буйсынуда торучы каналларга (СТС, РТР, НТВ, ТНТ) урнаштырдылар. Бу җирле телестудияләрнең трансляция вакыты теләсә кайсы минутта йә кыскартылырга яисә бөтенләй бетерелергә мөмкин булуын аңлата. Өстәвенә алар, кагыйдә буларак, каналларның үзләре белән бернинди шартнамә мөнәсәбәтләрендә тормыйлдар.

Республика эчендә мәгълүмат кырын ныгыту һәм район телестудияләренең дәрәҗәсен күтәрү өчен "ТЯГ" нигезендә республиканың, шул исәптән район һәм шәһәр телестудияләренең, икътисадый, техник һәм профессиональ ресурсларын берләштерүче бердәм телеканал төзү максатка ярашлы булыр иде. Әлбәттә, бу очракта күпмедер күләмдә акча салымнары таләп ителә. Ләкин алар үз-үзләрен аклау сәләтенә ия булачак. Сигнал уза торган элемтә линияләре сурәтнең сыйфаты буенча югарырак та, шактый арзанрак та булачак, өстәвенә, реклама бирүчеләрне җәлеп итү өчен өстәмә мөмкинлекләр туачак. Бу шартларда кадрлар белән эшләү, аларның профессиональ үсеше хакында кайгырту. журналистларның һәм хезмәткәрләрнең хезмәтенә түләү дәрәҗәсен күтәрү эше тәртипкә салыначак һәм системалы характер алачак. "Татмедиа" агентлыгына "ТЯГ" компаниясе белән берлектә "ТЯГ"ның җирле телекомпанияләр белән хезмәттәшлеген оештыру технологияләре эшләү буенча чаралар күрергә, әлеге мәсьәләгә кагылышлы тиешле исәп-хисаплар ясарга, тәкъдимнәр әзерләргә кирәк.

Вакытлы басмалар белән тәэмин ителү һәм Татарстан халкына туры килә торган вакытлы басмаларның саны буенча 1000 кешегә 534 данә туры килә. Бу җәһәттән безнең республика Россиядә әйдәп баручы . Шул ук вакытта кайбер районнарда газеталарга җирле бюджетлардан тиешле күләмдә финанслар җибәрелмәгән һәм бу сан, тулаем алганда, 3 млн. сумнан артыкны тәшкил итә. Шуңа күрә, әлеге вәзгыятьне исәпкә алып, район газеталарына билгеләнгән акчаларны "Татмедиа" агентлыгы аша бүлү мөмкин булыр иде.

Дәүләт заказлары һәм социаль әһәмияткә ия булган темалар буенча грантлар бирү системасы аша массакүләм мәгълүмат чараларына финанс ярдәме күрсәтү тәҗрибәсе уңышлы баетыла. Шунысын да әйтеп китәргә кирәк, грантлар массакүләм мәгълүмат чарасының оештыру-хокукый формаларына бәйсез рәвештә бүленә һәм бу бик мөһим факт. Төп критерий – сыйфатлы проект. Моңардан республика гражданнары да, җәмгыять тә ота гына.

Татарстан Республикасы буенча 2002 елда Бөтенроссия халык санын алуның төп йомгаклары

2003 елда Бөтенроссия халык санын алуның беренчел нәтиҗәләре мәгълүм булды. Бу тормыш дәрәҗәсендәге үзгәрешләрне күрсәтүче индикаторлар булып хезмәт иткән гаять мөһим демографик үзгәртеп коруларны ачыклау мөмкинлеге бирде. Бүген республикадагы демографик хәл тулаем илдәге белән чагыштырганда, күпкә имин. 2003 елда республикада туучылар саны үлүчеләрдән артыграк булды һәм 39,0 мең кеше тәшкил итте (2002 елда - 38,2 мең кеше). Никахка керүчеләр саны арта, аерылышучылар саны беркадәр кимеде.Халык санының тотрыклы артуында сабыйлар үлемен киметү, аналарының үлү очракларын азайту зур резерв булып тора.

1989 елда халык санын алу мәгълүматлары буенча Татарстан халкының саны 3,8 процентка (137 мең кешегә) артты һәм беренчел мәгълүматларга караганда 3,078 миллион кеше тәшкил итә. Бу күрсәткечнең тулаем ил буенча 1992 елдан кимүе күзәтелә, халык саны арту башлыча читтән кайткан кешеләр исәбенә булды. 1993-1998 еллардан башлап халыкның табигый кимүе җирлегендә миграция Татарстан Республикасы халкының саны артуда бердәнбер чыганакка әверелде.

Халык санын алу җәмгыятебездә бара торган түбәндәге гаять мөһим үзгәрешләрне ачыклау мөмкинлеге бирде:

- шәһәрләшү процессы акрынайды, Татарстанда шәһәр халкының чагыштырма күләме артты, ә авыл халкы 0,9 процентка кимеде, шәһәр һәм авыл халкы нисбәте шул рәвешле 73,8 һәм 26,2 процент тәшкил итте;

- хатын-кызлар санының ир-атлар саныннан артып китүе күзәтелде. Ул 1989 елдагы 264 мең кешегә нисбәттә 281 мең кеше тәшкил итте (җенесләр арасындагы мондый тигезсезлекнең артуы ирләр, аеруча эшкә сәләтле яшьтәгеләр арасында, үлүчеләр санының югары булуы белән бәйле);

- халыкның яшь составында да сизелерлек үзгәрешләр булды. Узган гасырның 80 нче еллары ахыры 90нчы еллары башында башланып киткән тискәре процесс, туучылар санының кискен кимүе, демографик картаюның көчәюенә китерде. 1989 елгы халык санын алу мәгълүматлары белән чагыштырганда республикада яшәүче кешеләрнең уртача яше 2,4 елга артты һәм 36,5 яшькә җитте;

- халык санын алу арасындагы чорда эшкә сәләтле яшьтәге ил халкының саны 104 мең кешегә (16 процентка) артты. Шул ук вакытта шушы ук чорда балалар һәм үсмерләр саны 171 мең кешегә (18,5 процентка) кимеде;

- хезмәткә сәләтле яшьтәге халык саны 203 мең кешегә (9,8 процентка) артты;

- тулаем республика буенча уртача гомер озынлыгы 67,6 яшь (ирләр- дә - 61 һәм хатын-кызларда -74,7 яшь) шул исәптән, авыл җирендә – 66,4 яшь;

- 15 яшьлек һәм аннан өлкәнрәк үсмерләрнең 1757 меңнән артыгы (56,07 процент) һөнәри белемгә ия. 1989-2002 елларда югары белемле белгечләр саны 177 мең кешегә (67,6 процентка), урта һөнәри белемле кешеләр саны 353 меңгә (78,1 процентка) артты;

- беренче мәртәбә югары уку йорты тәмамлаганнан соң өстәмә белем алган (аспирантура, докторантура, ординатура тәмамлаган) кешеләр хакында мәгълүмат алынды. Алар 7 мең кеше тәшкил итә. Шул ук вакытта төп гомуми һәм башлангыч белеме булган 15 яшьлек һәм аннан олырак яшьтәге балалар саны 247 мең кешегә кимеде. Шулай итеп кеше потенциалы сыйфатының үсүе күзәтелә;

- республикада яшәүче 1718 мең кеше (45,5 проценты), хезмәт эшчәнлегеннән алынган керемне үзенең төп яшәү чыганагы дип атады (1989 елда – 1882 мең кеше, яисә 51,7 процент иде);

- халык санын алганда беренче мәртәбә мәшгульлектә халыкның статусы өйрәнелде. Икътисад өлкәсендә эшләүче 15 яшьтәге һәм аннан олырак кешеләрнең гомуми күләменнән абсолют күпчелек – 1623 мең кеше (95,1 процент) ялланып эшли, 21 меңе (1,2 процент) үз эшчәнлекләрен гамәлгә ашыру өчен ялланган хезмәткәрләрне җәлеп итүче эш бирүчеләр һәм 44 меңләп кеше (2,6 процент) шәхси эшмәкәрләр.

Халык санын алу нигезендә ачыкланган үзгәрешләр җентекләп өйрәнүне, индикатив идарә итүнең гамәлдәге системасына һәм тормышка ашырылучы икътисадый програмаларга тиешле төзәтмәләр кертүне таләп итә.


2004 елга Татарстан Республикасы социаль-икътисадый сәясәтенең стратегик максаты кешеләрнең тормыш дәрәҗәсен күтәрүдән, ягъни шәхеснең һәм җәмгыятьнең сәламәтлеген, кешенең матди, социаль, экологик һәм рухи иминлеген тәэмин итүгә юнәлдерелгән барлык табигый, социаль-икътисадый һәм экологик яшәеш мохитен тулаем яхшыртудан гыйбарәт.

Халыкның тормыш сыйфаты күрсәткечләре нигезендә ел саен БМОның Үсеш программасы заказы буенча Россия Федерациясендә кеше потенциалын үстерү турында Милли доклад әзерләнә. Анда Россия субъектларының чагыштырмача үсеш дәрәҗәсе бәяләнә. 2002-2003 еллардагы докладта "Россиянең фәкать өч регионында – Мәскәү шәһәрендә, зур күләмнәрдә нефть чыгару белән шөгыльләнүче Төмән өлкәсендә һәм Россия составындагы икътисадый җәһәттән иң үскән Татарстанда гына кеше потенциалы үсеше индексының нык үскән илләр дәрәҗәсенә (0,8) туры килүе" билгеләп үтелде. Шунысын да әйтергә кирәк, регионнар арасындагы мондый рейтинг 1997 елдан алып тотрыклы саклана.

Агымдагы елда республика икътисады һәм территорияләр белән идарә итү системасында нәтиҗә ясаучы – интеграл күрсәткеч сыйфатында "тормышның сыйфаты" индикаторы кертелергә тиеш, монда исәп-хисап ясау һәм идарә итү өчен нигез булып гомумтанылган ысул – БМО ысулы алынырга тиеш.

Акча керемнәре, хезмәт хакы һәм мәшгульлекне үстерү өчен шартлар, "соры" базар икътисадына яраклашу

Халыкның тормыш дәрәҗәсе, аның керемнәре милли байлык һәм җан башына туры килә торган эчке тулаем продукт (сатып алу сәләте паритеты буенча АКШ долларларында) күрсәткечләре белән үлчәнә. Кеше потенциалы үсеше индексы составында керем индексы буенча Россия регионнары рейтингында Татарстан Республикасы ышанычлы төстә өченче урынны алып тора.

Татарстанда 2001 елда җан башына тулаем региональ продукт җитештерү Идел буе федераль округы буенча шундый ук уртача күрсәткечтән 31 процентка артык, 2002 елда ул 69,6 мең сум, 2003 елда, бәяләмәләр буенча, 76,3 мең сум тәшкил итте һәм округта иң югары исәпләнә.

Акча керемнәре, хезмәт хакы тормышның сыйфатын билгеләүче иң мөһим күрсәткечләрдән санала. 2003 елга нәтиҗәләр ясаганда әлеге даирәдә күзәтелгән уңай тенденцияләрне билгеләп үтәргә кирәк. 2003 елда Татарстан Республикасы халкының акча керемнәре тотрыклы үсүен дәвам итте һәм, беренчел исәп-хисап буенча 192 миллиард сум тәшкил итте, ягъни абсолют күрсәткечләрдә алдагы ел белән чагыштырганда 30,6 процентка артты. Җан башына күчереп исәпләгәндә керемнәр айга уртача 4272 сум тәшкил итте. Гамәлдәге реаль акча керемнәре үсеше 14,4 процентка җитте. Халыкның керемнәре күләме һәм тулаем региональ продукт арасындагы нисбәтләр үсте һәм 2003 елда , бәяләмәләр буенча 67,5 процент тәшкил итте. Бу икътисадта бара торган үзгәртеп коруларның кеше мәнфәгатьләренә хезмәт итүе хакында сөйли. 1992 елда әлеге күрсәткечнең иң түбән ноктасы 36,9 процент күзәтелде (Россия буенча – 33 процент). Икътисадый яктан нык үскән илләрдә (АКШта, Франциядә, Германиядә) халыкның тулаем акча керемнәре эчке тулаем продуктка нисбәттә 80 процент чамасы тәшкил итә.

2003 елның гыйнвар-декабрь айларында республиканың эре, уртача зурлыктагы һәм кече предприятиеләрендә бер хезмәткәргә хисапланган уртача айлык хезмәт хакы 4534,4 сум тәшкил итте, ягъни 2002 елның гыйнвар-декабрь айлары белән чагыштырганда 18,8 процентка артты. Чынбарлыктагы хезмәт хакы күләме (товарларга һәм хезмәтләргә куллану бәяләре индексын исәпкә алып исәпләнгән) узган елгы дәрәҗәсенә карата 102,5 процент тәшкил итте. Ләкин республикада айлык уртача хезмәт хакының үсеш темплары кимеде һәм, бәяләмәләр буенча, 2003 елда 25,4 процент тәшкил иткән Россиядәге уртача күрсәткечләрдән бераз арттарак кала . Шулай ук хезмәт хакы дәрәҗәсен фаразланган 4650 сумга җиткереп булмады. Без моны "соры" хезмәт базарын һәм аның керемнәрен ачыклау юнәлешендә Хөкүмәтнең җитәрлек эшләмәвеннән күрәбез.

Шул ук вакытта 2003 елда республикада соңгы елларда беренче тапкыр хезмәт хакы буенча җыелган һәм күптәннән түләнелмәгән бурычларны түләп бетерү проблемасын тамырдан хәл итүгә ирешелде. Күрелгән чаралар нәтиҗәсендә хезмәткә түләү буенча бурычларның күләме икътисад өлкәләрендә ел башындагы белән чагыштырганда 5 мәртәбә яки 621,2 миллион сумга кыскарды. Хезмәт хакы буенча бурычлар 1066 предприятиедә тулысынча түләп бетерелде.

Хезмәт хакын үз вакытында түләүгә контроль ясау һәм эш бирүчеләрнең хезмәт иясе гражданнарның хокукларын яклауны тәэмин итү буенча дәүләт идарәсе органнары белән үзара хезмәттәшлеген оештыру өлешендә Татарстан Республикасында мәҗбүри пенсия иминләштерүе хакында законнарны үтәүләренә контрольлек итү буенча республика ведомствоара комиссиясе тарафыннан тупланган уңай тәҗрибә киләчәктә дә яңа үсеш алырга тиеш.

2003 елның 1 октябреннән бюджет даирәсендә эшләүче хезмәткәрләрнең хезмәтенә түләү буенча тариф ставкаларын (окладларны) күтәрү һәм республикада Бердәм тариф челтәренең барлык разрядлары буенча компенсация түләүләре рәвешендә хезмәткә түләү буенча өстәмә гарантияләрнең яртысы сакланып калу узган елда бюджет даирәсе хезмәткәрләренең уртача хезмәт хакын республикадагы уртача дәрәҗәдән 70 процентка кадәр җиткерергә мөмкинлек бирде. Бу хезмәт хакы структурасын сизелерлек гаделләштерергә ярдәм итте. Әлеге даирәдә уртача хезмәт хакы Татарстан Республикасында Идел буе федераль округындагы күпчелек регионнардагыдан шактый югарырак.

Билгеләнгән айлык пенсиянең уртача күләме 2003 елның декабрендә 1643,4 сум тәшкил итте һәм реаль күрсәткечләрдә (товарларга һәм хезмәтләргә куллану бәяләре индексын исәпкә алып) уртача пенсия 2002 елның декабрь ае дәрәҗәсе белән чагыштырганда 6,5 процентка үсте. Татарстан Республикасында пенсияләрнең сатып алу сәләте (пенсияләр һәм яшәү минимумына нисбәттә) 1,32. Ул Россия Федерациясендә иң югарылардан берсе (1,08). һәм безгә пенсионерларның тормыш дәрәҗәсен яхшыртуда ирешелгән бу уңышны алга таба да камилләштерү өчен әлеге мөһим пропорцияне сакларга кирәк.

Халыкның керемнәре үсүе хакында безнең республика территориясендә урнашкан Россия Саклык банкы һәм коммерция банклары учреждениеләрендә акча кертемнәре күләменең артуы да сөйли. 2004 ел башында халыкның кертемнәре узган елның шушы чоры белән чагыштырганда 64 процентка үсте. Безнең гражданнарның туплаган акчаларын җайлы һәм керем бирерлек итеп урнаштыру өчен тиешле шартлар тудырырга кирәк. Без аларның җыйган акчаларын инфляциядән саклауны һәм шул ук вакытта аларны арттыруны тәэмин итәргә тиеш.

Бик кызганыч, ләкин халыкның керем дәрәҗәсе арасында әлегә шактый зур тирбәлеш саклана. Гаять югары керем алучы халыкның 20 процентына Татарстан Республикасында яшәүче барлык халыкның 40 проценттан артык кереме туры килә, ягъни акча средстволарының гомуми күләмен бүлешү халыкның югары керемле төркеме файдасына гына хезмәт итә. Республиканың аеруча яхшы тәэмин ителгән 10 процентының һәм аеруча начар тәэмин ителгән 10 процентының керемнәре арасында аерма шактый зур әле. 2003 елда, бәяләмәләр буенча, ул 13,1 тапкырга (2002 елда – 12,2 тапкыр иде) җитә. Татарстан Республикасында яшәү минимумыннан түбән керемле халыкның өлеше Россия белән чагыштырганда кимрәк булса да, ул 2003 елда 19,0 процент тәшкил итте (2002 елда – 23,4 процент). Бу күрсәткеч әле һаман зур булып кала.

Нәтиҗәле икътисадка һәм тормышның яңа сыйфатына күчү халыкны эш белән тәэмин итү өлкәсендә җитди структур үзгәрешләр таләп итә.

2003 елда мәшгульлекнең үсеш темплары бераз кимеде. Хезмәт ресурсларында мәшгульлек өлеше тотрыкланды һәм 75 процент чамасы тәшкил итә. Узган елда хезмәт базарында республиканың аерым районннарында эшсезләр саны артты. Тулы булмаган мәшгульлек күләме сизелерлек кимеде. 2003 елда республикада кыскартылган эш көне режимында эшләүчеләр саны һәм администрация инициативасы буенча ялга җибәрелгән хезмәткәрләр күләме 2002 ел белән чагыштырганда 25 процент чамасы тәшкил итте.

Республикада бара торган актив миграция процесслары, шул исәптән республикадан читкә китүчеләрнең саны кыскара бару, Татарстанда хезмәт базарының шактый кызыктырырлык булуы хакында сөйли. 2002 елда хезмәт базарындагы киеренкелек буенча Россия регионнары рейтингы күрсәткечләре дә шуны ук күрсәтә: Татарстан Республикасы мәшгульлек дәрәҗәсе буенча 20 нче урынны биләде, без эшсезлек дәрәҗәсе буенча 10нчы урында, эшсез калган кешенең эш эзләүгә сарыф иткән уртача вакыты буенча 4 нче. Һәм шулай ук 12 айдан артыграк эш эзләүче эшсез калган кешеләрнең чагыштырма саны буенча 2нче урында торабыз. Халыкара хезмәт оешмасы методологиясе буенча исәпләнгән гомуми эшсезлек дәрәҗәсе күләме республикада 2003 елда , бәяләмәләр буенча, икътисадый актив халыкның 6,3 процентын (2002 елда – 5,5 процент) тәшкил итте. Бәяләмәләр буенча, Россиядәге күрсәткеч 8,4 процент, ә 2001 елда АКШта 4,8 процент, Франциядә - 8,7 процент, Германиядә – 7,9 процент иде. Республикада рәсми рәвештә теркәлгән эшсезлек дәрәҗәсе 2003 елда алдагы ел дәрәҗәсендә булды диярлек һәм ул икътисадый актив халыкның 1,3 процентын тәшкил итте (РФ буенча – 2,2 процент).

Эшләүче халык санының кимү тенденциясе икътисадтагы структур үзгәрешләр, конкуренциягә сәләтсез оешмаларның бетерелүе яисә оптимальләштерү максатында эшләүчеләр санын киметү белән бәйле рәвештә килеп туды. 2003 ел дәвамында республиканың эре һәм уртакул предприятиеләрендә эшләүчеләр саны 5 процент чамасы кыскарды.Хәер, мондый кыскарулар, чынлыкта, матди җитештерүнең барлык тармакларында һәм бигрәк тә авыл хуҗалыгында, төзелештә һәм промышленностьта күзәтелә.

Эшсезлекнең нәтиҗәләрен йомшарту максатында республикада актив мәшгульлек сәясәте уздыру белән бәйле чаралар гамәлгә ашырылды. Нәтиҗәдә 2003 елда 170 меңнән артык кеше эшкә урнаштырылды, хезмәт базарында ихтыяҗ зур булган 70 тән артык һөнәр һәм белгечлек буенча эшсез гражданнарны һөнәри укыту оештырылды.

Республиканың хезмәт базары проблемалары хакында сөйләгәндә шулай ук, эшче көчләргә тәкъдимнәрнең үсүенә карамастан, республика предприятиеләрендә квалификацияле эшче көчләр җитмәү белән бәйле җитди проблема тууын әйтмичә китеп булмый. Сорау һәм тәкъдим арасында үсә баручы тигезсезлек нисбәте зур борчу тудыра. Хәзерге заман практикасы персоналны фаразлана торган эшче көчләргә сорау һәм тәкъдим белән бәйле үзгәрешләр нигезендә әзерләүнең хәзерге системасы нәтиҗәсез булуын күрсәтә. Тиешле дәүләт контроле һәм дәүләт сәясәте булмау аркасында югары уку йортлары тормышка бик тиз "җайлаштылар" һәм республика хезмәт базарына зыян китереп, белгечләрне фәкать аерым бер өлкәләр өчен генә әзерли башладылар. Бик күп халык белем ала торган техник югары уку йортлары тиз арада икътисадчылар, бухгалтерлар, юристлар әзерләүгә күчтеләр, ә бит безгә аеруча инженер белгечлекләр таләп ителә. Әлбәттә, бүгенге конъюнктурага күз йомып булмый, ә киләчәктә ни эшләргә? Ә белгечләр әзерләүгә һәм аларны кабат әзерләүгә күпме бюджет акчасы сарыф ителде һәм сарыф ителә? Игътибар итегез, бүген хезмәт биржасында күпчелекне кемнәр тәшкил итә? Бу хәл хәзер икътисадый үсештә төп киртәләрнең берсенә әверелеп бара. Агымдагы елда хәлне тамырдан үзгәртергә кирәк. Республикабыз икътисады һәм промышленносте үсешенең стратегик юнәлешләре нигезендә якын араларда зур ихтыяҗ булачак белгечләр әзерләүгә дәүләт һәм корпоратив заказлар булдыруны, икътисадый мотивация системасын формалаштыруны тәэмин итү мөһим.

Нәтиҗәле яңа эш урыннары хакында алдан кайгырту, инвестиция проектларын гамәлгә ашыру өчен мәйданнар сайлаганда җитештерү көчләрен рациональ урнаштыруны тәэмин итү эшләүчеләр санын оптимальләштерү шартларында хезмәт базарында кыенлыкларга юл куймаячак. Бу юнәлештә эш урыннары булдыру өчен соинвесторларның берсе сыйфатында үз хезмәткәрләрен кыскартучы предприятиеләр дә актив катнашырга бурычлы. Эшләүчеләр санын оптимальләштерү чараларын гамәлгә ашыру шартларында шәһәрләр (районнар) һәм предприятиеләр (оешмалар) арасында хезмәттәшлек итү турында килешүләр төзү эшен дәвам итәргә кирәк.

Халыкны эш белән тәэмин итү проблемаларын хәл итүдә эшмәкәрлек өлкәсе аеруча мөһим һәм перспективалы юнәлеш булып тора. Без сайлаган инновацион үсеш юлы технопарклар, индустриаль парклар, промышленность округлары, технополислар системасында яңа бизнеслар оештыруның аеруча отышлы булуын күрсәтә. Алар шәһәр өчен яшәү һәм бюджет чыганагы булган эре һәм уртача зурлыктагы предприятиеләр катнашында төзелергә тиеш. Бу, үз чиратында, аларга буш торган артык мәйданнарны хуҗалык әйләнешенә кертү һәм кечкенә яисә аз рентабельле заказларны кече бизнеска тапшыру исәбенә үзләренең чыгымнар структурасын оптимальләштерергә мөмкинлек бирәчәк. Республиканың үз эчендә кооперация системасын үстерү юлы белән дә халыкны эш белән тәэмин итүдә, керем алуда шактый зур мөмкинлекләр ачыла. Импортны алмаштыручы товарлар җитештерү мөмкинлеге йомшак файдалана. Бу юнәлештә тиешле икътисадый программалар кабул итү ихтыяҗы туды.

"Соры" хезмәт базары республиканың хәзерге эшче көчләр базарын үстерүдә җитди проблема тудыра. Статистика органнары тарафыннан уздырылган тикшеренүләрдән күренгәнчә, рәсми булмаган базар күләме бүген 293,3 мең кешегә җитә. Хезмәт мөнәсәбәтләрен тиешенчә рәсмиләштермичә эшләүче кешеләр, берләштерелгән финанс ресурсларына турыдан-туры түләүләр кертмичә, дәүләт бюджетының бөтен ташламаларыннан файдаланалар. Нәтиҗәдә намуслы салым түләүчеләр зыян күрә. Бу хәл халык арасында кеше өстеннән көн күрү, кемнәндер нәрсәдер көтеп яту вәзгыяте тудыра. Әйе, салым түләү мәшәкатьле һәм шактый кыен эш, ләкин шунсыз безнең халыкның киләчәге юк. Пенсияләр туплауда һәм медицина иминләштерелүендә катнашмаучы кешеләр үзләренең киләчәген куркыныч астына куялар. Мәгълум булганча, федераль сәясәт нигезендә бу ике мөһим юнәлеш инде бүген үк коммерция нигезенә куела. Тупланган пенсиясез, фәкать аның социаль дәүләт өлешенә генә яшәве бик авыр булачак. Социаль пенсия фәкать иң минималь стандартларны гына тәэмин итәчәк. Медицинада да шундый ук хәл формалаша. Бик кызганыч, ләкин кайвакытта эш бирүче хезмәт хакын "конвертта" биреп, социаль салым түләүдән кача. Ул ялланган эшчеләр исәбенә үзенең икътисадый проблемаларын хәл итә, һәм ялланган хезмәткәрләр үзләре бу хакта тиешенчә кайгыртмасалар, бу өлкәдә хәлне үзгәртеп булмаячак. Хәзер ялланган хезмәткәргә пенсия һәм башка төрле социаль түләүләрне үзе өчен үзе кертергә мөмкинлек бирә торган уңайлы шартлар тудырылды.

Бу җәһәттән, бизнес аеруча социаль җаваплы булырга тиеш. Дәүләт беренче капитал туплау өчен тиешле шартлар тудырды һәм әле дә тудырып тора – даими төстә салымнар киметелә (сатудан салым бетерелде, өстәлгән бәягә салым киметелде), агымдагы елда социаль салымның да кимүе көтелә. Шуңа күрә хезмәткә түләү өлкәсендә дә эш бирүчеләрдән шушындый ук мөнәсәбәт көтү дөрес булыр иде. Яшәү минимумы дәрәҗәсендә минималь хезмәт хакы түләү һәр эшмәкәрнең намус эшенә, нормага әверелергә тиеш.

Республика хөкүмәтенә инде бүгеннән үк хәзер икътисадның рәсми булмаган бүлекчәсендә эшләүче гражданнарны һәм эш бирүчеләрне хезмәт мөнәсәбәтләрен рәсмиләштерергә, мәҗбүри иминләштерү түләүләрен кертергә мәҗбүр итәрлек шартлар тудыруга юнәлдерелгән кичектерегесез чаралар күрергә һәм моңа бәйле рәвештә халыкка киләчәктә килеп чыгарга мөмкин проблемалар хакында мәгълүмат бирергә кирәк.

Хезмәткәрләр өчен сәламәт һәм имин эш шартлары тудыру республикада мөһим проблемаларның берсе булып тора. Эшләүчеләрнең 16 проценты санитария-гигиена нормаларына туры килмәгән эш урыннарында эшләүләрен дәвам итәләр. Бүген республика производстволарында үзләренең норматив ресурсларын төгәлләгән һәм иминлек таләпләренә җавап бирми торган җиһазларның 70 проценттан артыгы файдаланыла. Җайсыз шартларда эшләү нәтиҗәсендә һөнәри нигездә алынган авырулар саны чынлыкта бик акрын кими.Зарарлы факторларны бетерү буенча чаралар күрү өчен хезмәт шартлары буенча эш урыннарына аттестация үткәрү хезмәт шартларын яхшырту эшчәнлегендә төп юнәлешләрнең берсе.

Базар мөнәсәбәте шартларында хезмәткә түләү һәм башка социаль хезмәт гарантияләре өлкәсендә булган проблемаларны хәл итү социаль партнерлык системасына нигезләнергә тиеш. Кызганыч, республикада һәм Россия Федерациясендә тулаем алганда ул бик акрын формалаша, еш кына ул фәкать кәгазьдә генә кала һәм шуның аркасында эшләрнең иң проблемалы өлешен дәүләт үз өстенә алырга мәҗбүр. Нәкъ менә шуның аркасында генераль килешү илдә уздырыла торган үзгәртеп коруларда һәм реформаларда тиешле роль уйнамый, аның йогынтысы аз. Нәтиҗәдә хезмәт хакы , халыкны эш белән тәэмин итү, хезмәт шартлары белән бәйле мәсьәләләрнең күбесен халык эш бирүчеләргә һәм профсоюзлар ассоциацияләренә түгел, ә дәүләткә адреслый. Еш кына фәкать бер чор - генераль һәм тармак килешүләрен әзерләү чоры гына актив эш чоры дип аталырга мөмкин. Уздырыла торган реформаларда һәм социаль үзгәртеп коруларда эш бирүчеләр ассоциацияләренең һәм профсоюзларның роле фәкать кабул ителгән карарларны тәнкыйтьләүгә һәм аларга күзәтү ясауга гына кайтып калмаска тиеш. Нәкъ менә алар, даими нигездә һәм бергәләп эшләп, хезмәт өчен бүгенге көнгә лаек шартлар тудырырга бурычлы.

Акча керемнәре, хезмәт хакын үстерү һәм халыкны эш белән тәэмин итү буенча гамәлләрне камилләштерү өчен шартлар тудыру өлкәсендә төп бурычлар булып түбәндәгеләр тора:

- минималь хезмәт хакы дәрәҗәсенең яшәү минимумына туры килүен тәэмин итү;

- хезмәткә түләү мәсьәләләрен һәм башка социаль хезмәт мәсьәләләрен җайга салуда шәхси һәм күмәк шартнамәләрнең ролен күтәрү һәм оешмалар дәрәҗәсендә социаль хезмәттәшлек итүнең гамәлдәге реаль системасын формалаштыру;

- беренче чиратта яшәп килүче чыгымнарны оптимальләштерү һәм түләүле хезмәтләр күрсәтүдән кергән акчаларның бер өлешен хезмәт хакын күтәрүгә (энергия саклаучы технология кертү, мәйданнарны нәтиҗәле файдалану исәбенә һ.б.лар) җибәрү хокукын гамәлгә ашыру исәбенә бюджет даирәсендә хезмәткә түләү дәрәҗәсен арттыру өчен шартлар тудыру;

- компенсацияләрдән бюджет даирәсендә эшләүче хезмәткәрләрнең тариф ставкаларын күтәрүгә күчү;

- "соры" базарда эшләүчеләрне яклау һәм аларның хәзерге шартларга яраклашуын тәэмин итү;

- һөнәри, югары һәм өстәмә белем бирү системасын реформалаштыру, аны республиканың эшче көчләр базары ихтыяҗларына һәм структурасына яраклаштыру.

Социаль яклау

Салым керемнәренең федераль үзәк файдасына кабат бүленүе аркасында керем өлеше кимү белән бәйле рәвештә узган елгы Татарстан Республикасы бюджетының мөмкинлекләре чикләнгән булуына карамастан, Республика Хөкүмәте, әүвәлгечә, халыкның аз тәэмин ителгән категорияләренә бирелә торган социаль пособиеләрнең һәм компенсацияләрнең күләмен арттыру хакында карарлар чыгаруны дәвам итте. 2003 елның 1 августыннан халыкның социаль яктан аеруча мохтаҗ төркемнәренә пособиеләр һәм компенсацияләр күләме арттырылды. Балалар өчен социаль нормативлар 1,5 – 2 мәртәбә арттырылды, өлкән яшьтәге ялгыз гражданнарга, Бөек Ватан сугышында катнашкан хатын-кызларга, сугыш нәтиҗәсендә гарипләнгән инвалидларга өстәмә компенсацияләр түләү күләме ике мәртәбә үсте. Республикада беренче тапкыр II-III группа инвалидларга, шулай ук хезмәт стажлары зур булган һәм яше буенча пенсиягә киткән эшләмәүче пенсионерларга компенсация түләүләре билгеләнде. Шуның нәтиҗәсендә халыкка адреслы ярдәм күрсәтү белән беррәттән, социаль ярдәм алучылар саны республикада ике мәртәбә артты һәм 44,9 мең кешегә җитте. Ай саен компенсацияләр түләү өчен республика бюджетыннан 12 миллион сумнан артыграк акча җибәрелде.

Торак-коммуналь хуҗалыгы даирәсендә реформалар уздыру белән бәйле рәвештә халыкның аз тәэмин ителгән катламнарына дәүләт ярдәме күрәстүнең өстәмә чарасы сыйфатында 2003 елда республикада адреслы торак-коммуналь субсидияләре кертелде. Бүген аз тәэмин ителгән гаиләләрдән субсидияләр алучылар саны 37 меңнән артык, алар арасында субсидия алучы һәр икенче кеше – пенсионер (45 процент, 22 проценттан артыгы – күп балалы һәм тулы булмаган гаиләләр, 18 проценты – бюджет оешмалары хезмәткәрләре) ай саен бирелә торган түләүләрнең уртача күләме республика буенча 144 сум тәшкил итте. 2003 ел дәвамында исә аз тәэмин ителгән гаиләләргә барлыгы 50 миллион сумга якын субсидия, 662 миллион сумнан артык субсидия -ташламалар түләнде.

Шәхсиләштерелгән счетлардан файдаланып торак-төзелеш кооперативларында һәм торак милекчеләре ширкәтләрендә яшәүче гражданнарга адреслы торак-коммуналь субсидияләр түләү механизмын кертү якын араларда актуаль бурыч булачак.

Моннан тыш республиканың барлык районнарына шәхсиләштерелгән исәп-хисап счетларына акчалата түләү рәвешендә субсидияләр бирү буенча Казан шәһәре тәҗрибәсен киңрәк таратырга кирәк.

2003 елның октябреннән пенсияләре яшәү минимумыннан түбәнрәк булган эшләмәүче пенсионерларга һәм гражданнарның аз тәэмин ителгән башка категорияләренә икмәк-күмәч ризыкларына максатчан акчалата компенсация түләү гамәлгә ашырылды. Хәзер аны ай саен 246,2 мең кеше ала һәм хөкүмәт моңа 4 миллион сум акча сарыф итә.

Моннан тыш район администрацияләре тарафыннан халыкка матди һәм азык-төлек ярдәме, көнкүреш хезмәтләре өчен түләүдә өстенлекләр бирү, хәйрия ашлары уздыру рәвешендә өстәмә социаль ярдәм күрсәтелде. 2003 елда җирле бюджетлар исәбеннән 113 мең кеше 50 миллион сум күләмендә ярдәм алды.

Республикада 1 миллионга якын кеше закон нигезендә өстенлекләрдән файдалана. Фәкать "Ветераннар турында" һәм "Россия Федерациясендә инвалидларны социаль яклау турында" дигән законнарны гамәлгә ашыру өчен генә дә 2003 елда 4,5 миллиард сум акча җибәрелде. Бу узган елгы белән чагыштырганнан 43 процентка күбрәк. Ел саен 200 миллион сумнан артыграк акча республика бюджетыннан Татарстан Республикасының норматив актларында билгеләнгән өстенлекләрне тәэмин итүгә җибәрелә.

Шул ук вакытта бернинди сәбәпсез эшләмәүче хезмәткә сәләтле гражданнарга дәүләт социаль ярдәмен чикләү буенча чаралар күрергә кирәк. Икътисадның төрле өлкәләрендә шактый зур күләмдә вакытлы урыннар була торып бу гражданнар еллар буена төрле пособиеләр алып торалар, ә моңа юл куярга ярамый.

Узган елда социаль хезмәт күрсәтү системасын камилләштерү, дәүләт гарантияләре дәрәҗәсенә ирешү һәм аларның һәр кешегә барып җитүен тәэмин итү буенча шактый эшләр эшләнде. Социаль гарантияләр дәрәҗәсен тәэмин итү кысаларында, 2003 елда Татарстан Республикасы административ территорияләренең барысында да халыкка социаль хезмәт күрсәтү үзәкләре ачуга ирешелде.

2003 елда 900 меңгә якын өлкән кешегә һәм инвалидка социаль хезмәт күрсәтелде.

Социаль яктан кыен хәлдә калган гаиләләргә һәм балаларга ярдәм күрсәтү юнәлешендә шактый эшләр эшләнде. Шунысын да билгеләп итү зарур, гаиләләләргә һәм балаларга ярдәм күрсәтү учреждениеләре эшчәнлеге беренче чиратта социаль тотрыклылыкны сакларга, караучысыз калган балалар санын киметергә, шулай ук аз тәэмин ителгән гаиләләргә дәүләт ярдәме күрсәтергә мөмкинлек бирә. Шул ук вакытта социаль хезмәт күрсәтү учреждениеләре аша тәрбиягә алуның төрле формаларын һәм гаилә балалар йортлары институтын үстерү эшен көчәйтергә, социаль ярдәм итүнең югары нәтиҗәле һәм аз чыгымлы формаларын һәм ысулларын киңрәк кертергә кирәк.

2003 елда инвалидлар проблемаларын хәл итү буенча шактый эшләр эшләнде. 2003 елда республикада беренче мәртәбә медицина чикләүләре аркасында элегрәк гадәти (махсуслаштырылмаган) һөнәри белем бирү учреждениеләрендә һөнәри әзерлек алу мөмкинлеге булмаган эшсез 1 һәм 2 группа инвалидларны читтән торып укыту ысулларын кертү юнәлешендә төрле эшләр башкарылды. 2003-2005 елларда инвалидларны тернәкләндерү буенча республика комплекслы программасы расланды. Ул инвалидларның социаль инфраструктура һәм информация объектларына иркенрәк чыга алуы өчен тиешле шартлар тудыруга һәм шулай ук тернәкләндерүнең техник чараларын эшләү өчен өстәмә шартлар булдыруга хезмәт итә. 2003 елда республикада инвалидларга бушлай күрсәтелә торган гарантияле тернәкләндерү чаралары, техник чаралар һәм хезмәтләр исемлеге киңәйтелде. Республикада, Россиянең башка регионнары белән чагыштырганда инвалидларны протез-ортопедия җайланмалары, санаторий-курортларда дәвалану өчен юлламалар, махсус автотранспорт һәм инвалид коляскалары белән тәэмин итү максатында республика бюджетыннан акча бүлеп бирүнең туктатылганы юк. 2003 елда 2700 автомобиль, 1977 инвалид коляскасы, 16 меңнән артык протез-ортопедия җайланмасы, 10,5 меңнән күбрәк санаторий-курорт юлламалары бирелде.13 балалар һәм 6 өлкәннәр тернәкләндерү үзәге тарафыннан 13,5 мең инвалидка төрле тернәкләндерү хезмәтләре күрсәтелде.

2004 ел – 1941-1945 елларда Бөек Ватан сугышында Җиңүнең 60 еллыгын бәйрәм итүгә әзерлек елы. Хәзерге вакытта ветеран оешмалары белән берлектә 2003 елның августында сугыш инвалидлары һәм сугышта катнашучыларның, шулай ук ялгыз яшәүче сугыш ветераннарының тормыш дәрәҗәсен һәм сыйфатын ачыклау буенча җитди оештыру эшләре бара. Бу мониторингның нәтиҗәләре Бөек Ватан сугышында Җиңүнең 60 еллыгына әзерләнү барышында сугыш ветераннарының тормышын җиңеләйтү юнәлешендә нәтиҗәле чаралар күрү өчен нигез булып хезмәт итәргә тиеш. Әлбәттә, бу чараларны гамәлгә ашыру шактый зур күләмдә акча таләп итә. Торак шартларын адреслы яхшырту, телефон элемтәсе һәм дарулар белән тәэмин итү кебек ветераннар өчен гаять мөһим һәм көнүзәк мәсьәләләрне хәл иткәндә бу киртә булып хезмәт итә алмый. Очрагы ул түгел.

2003 елда пенсияләрне индексацияләү нәтиҗәсендә аларның уртача күләмен 270 сумга арттырырга мөмкин булды. 2004 елның 1 гыйнварына бу күрсәткеч 1643 сум тәшкил итте. Пенсия реформасын гамәлгә ашыруның ике елында алар барлыгы 578 сумга арттырылды, үсеш темпы 154 процент тәшкил итә.

Иминият кертемнәрен исәпкә алып пенсияләр билгеләү өлешендә тулаем уңай тенденцияләр сакланып калуга карамастан аерым эш бирүчеләр әүвәлгечә үз хезмәткәрләренең пенсия хокукларын кысалар, мәҗбүри пенсия иминләштерүе хакындагы законнарны тупас рәвештә бозалар.

2003 елда Россия Федерациясе Пенсия Фондының территориаль органнары, 2002 елда пенсия фондына кергән иминләштерү керемнәрен исәпкә алып, хезмәт пенсияләре күләмен кабат исәпләделәр һәм аларга төзәтмә керттеләр. Шуның нәтиҗәсендә эшләүче пенсионерларның пенсияләре 45 сумга артты.

Пенсия системасын үзгәртеп кору халыкның эшләүче актив өлешенә үз пенсия тупланмаларының инвесторы булырга мөмкинлек бирде.

Хәзерге вакытта Россия Федерациясендә уздырыла торган пенсия реформасы өр яңа офыклар ачты һәм гражданнарны социаль тәэмин итү системасын формалаштыруда тамырдан үзгә нәтиҗәле юллар билгеләде. Шуның нәтиҗәсендә социаль гарантияләр нигезен төзүдә дәүләтнеке булмаган финанс институтлары – идарәче компанияләр һәм пенсия фондлары хәлиткеч роль уйный башладылар.Татарстан Республикасы гражданнары хезмәт пенсиясенең туплана торган өлешен инвестицияләү өчен инвестиция портфелен сайлау хакында гаризалар җыю буенча 2003 елда уздырылган кампания, халыкның анда актив катнашуы бу юнәлештә зур алга китеш булды.Пенсия фондының Татарстан бүлекчәсе идарәче компанияләрне сайлау хакында иминләштерелгән затлардан 200 меңнән артыграк гариза кабул итте. Бу Россия территориясендә кабул ителгән гаризалар санының өчтән берен диярлек тәшкил итә. Әлеге эшне оештыруда республика Пенсия фонды бүлекчәсенең Хөкүмәт белән берлектә уздырылган киң аңлату гамәлләләре сизелерлек зур роль уйнады. Шунысы игътибарга лаек, Татарстанда җыелган гаризаларның яртысы диярлек "СИС" җирле идарәче компанияне сайлады. Мәгълүм булганча бу кампаниянең төп хуҗасы "Ак Барс" ачык акционерлык җәмгыяте. Бу уңай күренеш, чөнки бу очракта республика гражданнарының пенсия тупламалары Татарстан икътисадын үстерүгә һәм ныгытуга юнәлдереләчәк бит. Бу гамәлне дәүләт органнары хупларга һәм якларга бурычлы. Республиканың эшләүче халкын өстәмә пенсия белән тәэмин итү системасын оештыру мәсьәләсе дә бүгенге көндә гаять мөһим бурыч булып кала. Үз хезмәткәрләренә күрсәтелә торган адреслы социаль яклауга гадел бәя бирүче бик күп коммерция предприятиеләре инде республиканың дәүләтнеке булмаган пенсия фондлары белән хезмәттәшлек итү буенча актив эш алып баралар. Бу эш ике як өчен дә отышлы. Чөнки бу очракта, эш бирүчеләр эшләүчеләрнең нәтиҗәле хезмәткә булган омтылышларын көчәйтәләр һәм әлеге механизмны өстәмә кызыксындыру чарасы буларак кулланалар. Инвестиция портфелен сайлау хокукы ел саен гамәлгә ашырылачак һәм гражданнар үз пенсия акчаларының тулысынча гарантияләнгәнлегенә ышанган булырга тиешләр. Татарстанлылар Татарстанның идарәче кампанияләренә ышаныч күрсәткәннәр икән, соңгылары безнең гражданнарыбызның пенсия тупламаларын саклап һәм арттыра барып бу ышанычны акларга тиешләр. Югарыда әйтелгәннәрдән чыгып фикер йөрткәндә бюджет даирәсе хезмәткәрләренең альтернатив пенсия белән тәэмин итү программаларында катнашу мәсьәләсе дә гаять мөһим проблема булып кала. Без бюджет даирәсе вәкилләрен халыкның социаль яктан аз якланган катламнарына кертәбез. Әлеге бурычны хәл итүдә төп рольне республика Хөкүмәте уйнарга тиеш. Ул пенсия тупламалары базарының вәкаләтле операторларын сайлау процессында аларга ярдәм күрсәтү һәм аларның эшен җайга салу механизмын булдыруда, шулай ук бюджет даирәсендә эшләүчеләрне өстәмә пенсия белән тәэмин итү максатларына җибәрелә торган акча чыганакларын билгеләүдә актив катнашырга бурычлы.

Хакимият органнары һәм идарәче кампанияләр тулы хәбәрдарлык һәм ачыклык шартларында эшләгән очракта гына пенсия даирәсендә гамәлгә ашырыла торган үзгәртеп коруларны халык аңлаячак һәм аларга карата ышаныч туачак. Шуңа бәйле рәвештә гражданнарга пенсия фонды органнары тарафыннан алып барылган пенсия реформасы хакында киң күләмле аңлату эшләре җәелдерүнең, массакүләм мәгълүмат чаралары аша идарәче кампанияләрнең яхшы яклары һәм кимчелекләре хакында мәгълүмат бирүне оештыруның мөһимлеген ассызыклап әйтәсем килә.

Социаль хезмәтләр күрсәтүнең сыйфатын күтәрү

Татарстан Республикасында җан башына социаль юнәлешле чыгымнар 5819 сум тәшкил итә. Бу күрсәткеч Идел буе федераль округында да һәм Россия Федерациясендә дә иң югары күрсәткечләрнең берсе. Әйтик, Самара өлкәсендә ул – 4192 сум, Башкорстостанда - 4812 сум. Республикада сәламәтлек саклауга һәм физик культурага чыгымнар бер кешегә 2025 сум туры килә (Самара өлкәсендә - 1093 сум. Башкортостанда - 1516 сум). Республикада мәгарифкә бер кешегә 2951 сум чыгым тотыла (Самара өлкәсендә – 1890 сум, Башкортостанда - 2476 сум).

Ләкин республика, федерация субъектларының башкалары белән чагыштырганда социаль даирәгә акчаны күбрәк җибәрүгә карамастан, бу хәл һәр җирдә дә тиешле сыйфат үзгәрешләренә китерми. Бүген тотыла торган акчаларның нәтиҗәле файдалануына ирешү мөһим бурыч булып кала һәм без аның безнең бүгенге үсешебезне тәэмин итүе хакында онытмаска тиеш.

Социаль даирәне реформалаштыруның төп принциплары булып түбәндәгеләр торырга тиеш:

- күрсәтелә торган хезмәтләрнең сыйфатына контрольлек итүдә халыкның катнашуын тәэмин итү исәбенә медицинаның, мәгарифнең, фәннең нәтиҗәлелеген күтәрү;

- конкурс буенча социаль хезмәтләр сатып алу системасын булдыру;

- ташламаларның күпчелек төрен акча даирәсенә күчерү;

- шәхси инициативаны үстерү, социаль хезмәтләр базарын формалаштыру өчен шартлар тудыру;

- иминләштерү компанияләренең социаль тармакларына керүне формалаштыру.

Сәламәтлек саклау

2003 елда республиканың сәламәтлек саклау учреждениеләре эшчәнлеге хастаханәләрдән тыш һәм госпитальләрдә медицина ярдәме күрсәтүнең сыйфатын күтәрүгә, әлеге учреждениеләрнең нәтиҗәле эшчәнлеген тәэмин итүгә юнәлдерелде. Республикада яшәүче халыкның барлык катламнары өчен медицина ярдәме күрсәтүнең төп төрләре бушлай күрсәтелә һәм аларны һәркем ала ала.

Татарстан Республикасы гражданнарына бушлай медицина ярдәме күрсәтүдә дәүләт гарантияләре программасын гамәлгә ашыру өчен 8,6 миллиард сумнан артык акча бүленде. Бу җан башына күчереп исәпләгәндә Россия Федерациясендәге иң яхшы күрсәткечләрнең берсе.

2003 елда республикада 1250 кеше кабул итүгә исәпләнгән амбулатория-поликлиника учреждениеләре, ике сөт кухнясы, кан салу станциясе, ашыгыч медицина ярдәме күрсәтү станциясе, флюрография станциясе, Клиник-онкологик диспансерның операцияләр ясау блогы төзелеп файдалануга тапшырылды.

Республикада туберкулез, наркомания һәм ВИЧ-инфекция кебек аеруча йогышлы авырулар үсеше динамикасы төшүе күзәтелә. Бөтенроссия диспансерлаштыруы кысаларында республика балалары уңышлы төстә диспансерлашу узды, аның барышында 18 яшькә кадәрге барлык балалар тикшерелде, сәламәтләндерүгә мохтаҗ балаларның 82 проценты аякка бастырылды.

Республиканың сәламәтлек саклау учреждениеләрендә Хөкүмәт тарафыннан расланган 2003-2007 елларга халыкта сәламәт яшәү рәвеше формалаштыру концепциясе нигезендә, тармакны үстерү, профилактика эшенең нәтиҗәлелеген күтәрү юнәлешендә шактый эшләр башкарыла.

Сәламәтлек саклау системасының структур нәтиҗәлелеген күтәрү якын киләчәктә республика халкының сәламәтлеген саклауны үстерүдә төп нигез булып хезмәт итәргә тиеш.

2004-2005 еллар дәвамында районара үзәкләрдә һәм республика медицина учреждениеләрендә халыкка үзәкләштерелгән махсус медицина ярдәме күрсәтүне тәэмин итәргә, стационарларга урнаштырыла торган экономияле технологияләрне алга таба да үстерү юлы белән сәламәтлек саклауның булган ресурс куәтләрен файдалануның икътисадый нәтиҗәлелеген күтәрергә кирәк.

Регионара клиник-диагностик үзәк республика өчен гаять мөһим объект булып тора, аның төп күләмнәрен 2004 елда төзеп бетерү планлаштырыла.

Сәламәтлек саклауның барлык өлкәләрендә нәтиҗәле оештыру технологияләрен кертү әүвәлгечә республика сәламәтлек саклау системасының төп бурычы булып кала. Көндезге стационарларны, беркөнлек стационарларны үстерү эшен дәвам итәргә, аларның нәтиҗәле эшләвенә ирешергә кирәк.

2003 елда хастаханәдән тыш медицина ярдәме күрсәтүне үстерүгә һәм медицина ярдәме күрсәтүнең төп өлешен стационарлардан амбулатория бүлекчәләренә күчереп медицина ярдәме күрсәтүнең күләмен алга таба кабат бүлү кебек мәсьәләләрне хәл итүгә төп игътибар бирелде, тәүлек буена эшли торган меңнән артык стационар койка кыскартылды. Шул ук вакытта стационарда дәваланучы авырулар саны бер процентка үсте. Моңа дәвалау-диагностика процессын камилләштерү исәбенә ирешелде. Тәүлек буе эшли торган стационарда үлем-китем очраклары узган елдагы белән чагыштырганда 0,89 дан 0,88гә кыскарды.

Бюджет акчаларын, мәҗбүри медицина иминләштерүе ресурсларын тагын да нәтиҗәлерәк файдалану максатында сәламәтлек саклау учреждениеләрен реструктуралаштыруны дәвам итү зарур. Моның өчен амбулатория-поликлиника ярдәме күрсәтүне финанслау системасын камилләштерү, поликлиника һәм стационар медицина ярдәме күрсәтүне финанслау ысулларын үзара тыгыз бәйләп хәл итү мөһим. Амбулатория- поликлиника ярдәме күрсәтү сәламәтлек саклауны реформалаштыруда хәлиткеч буынга әверелергә тиеш. Амбулатория-поликлиника хезмәте өчен тарифларны күтәрүне, медицина учреждениеләренең мөстәкыйльлеген билгеләү буенча чаралар уздыруны чагылдырып, якын елларга исәпләнгән программа төзергә, медицина учреждениеләре эшчәнлеге критерийларын билгеләргә, медицина учреждениеләренең һәм медицина персоналының чирләрне һәм хасталарны башлангыч стадиядә ачыклап дәвалау белән кызыксынуын арттырырга һәм шуңа нисбәттә хастаханәләргә салу очракларын һәм кыйммәт торган стационар ярдәм бирү өчен чыгымнарны киметүгә ирешергә кирәк.

Сәламәтлек саклауның беренче буынында гомуми практика (гаилә табибы) системасын үстерү, профилактика эше дәрәҗәсен күтәрү, авыруны дәвалауга юнәлдерелгән системадан гражданнар сәламәтлеген саклау системасына күчү буенча тиешле чаралар күрүне тәэмин итәргә кирәк. Бүгенге көндә республикада ачылган фәкать 12 гомумтабиблык практикасы үзәкләре генә беренче медицина ярдәме күрсәтүнең яңа формаларын үстерүне тәэмин итә алмыйлар. Бу эшне активлаштырырга һәм амбулатор ярдәм күрсәтүне үстерүне нигез итеп алырга кирәк.

Тиздән гамәлгә ашырылырга тиешле мәҗбүри медицина иминләштерүе системасын камилләштерү сәламәтлек саклауның киләчәккә йөз тоткан сәясәтендә мөһим роль уйнарга тиеш. Мәҗбүри медицина иминләштерүе Татарстан Республикасында сәламәтлек саклау системасын үстерүнең төп нигезенә әверелергә тиеш.

Республиканың сәламәтлек саклау өлкәсендә ике төп буын - табиб һәм хаста, ике төп бурыч куелырга тиеш:

- медицина персоналының хезмәтенә түләү системасын реформалаштыру юлы белән якын елларда медицина персоналының үз вазыйфаларын сыйфатлы итеп башкаруын стимуллаштырырга. Сәламәтлек саклау өлкәсендә уртача хезмәт хакының республика буенча уртача хезмәт хакына нисбәте (74 процент) үсүгә юл тота һәм Россия Федерациясендәге белән чагыштырганда бераз югары, ләкин шул ук вакытта аерма әле акрын кыскара;

- пациентларның табибларны сайлау хокукы хәлиткеч факторга әверелергә тиеш. Мәҗбүри медицина иминләштерүен реформалаштыру вакытында контрольлек итүдә авыруларның да актив катнашуын тәэмин итә торган система төзергә кирәк.

Ташламалар нигезендә халыкны дарулар белән тәэмин итүгә 378 миллион сум акча җибәрелде. Бөек Ватан сугышында Җиңүнең 60 еллыгын каршы алырга җыенганда халыкны ташламалар нигезендә дарулар белән тәэмин итү, җирле бюджеттан финанслау мөмкинлеген исәпкә алып һәм аларны социаль ярдәм күрсәтүнең башка төрләре белән чиратлаштырып, сугыш инвалидларына һәм сугыш ветераннарына медицина ярдәме күрсәтү мәсьәләләренә игътибарны арттырырга кирәк.

Бюджеттан тыш сәламәтлек саклау өлкәсе үсә. Түләүле медицина хезмәте күрсәтүдән алынган керемнәр 17 процентка артты һәм медицина учреждениеләре структурасында 7,7 процент тәшкил итә.

Республикадагы барлык социаль институтлар эшчәнлегендә, шул исәптән сәламәтлек саклау учреждениеләре эшендә республика халкының көтелә торган гомер озынлыгы төп күрсәткечкә әверелергә тиеш. Безнең бөтен тырышлыгыбыз әлеге күрсәткечнең дәрәҗәсен күтәрүгә юнәлдерелгән булырга тиеш.

Көтелә торган гомер озынлыгы Россия халкы сайлаган яшәү рәвешенә һәм шулай ук авыруларны кисәтүнең әлегә җәмгыять өчен тормыш ихтыяҗына әверелмәвенә нык бәйләнгән. Шуңа күрә кешенең үз-үзен тотышын үзгәртергә, начар гадәтләргә каршы көрәшергә, шәхси җаваплылыкны арттыруга, җәмгыятьнең авыруларны булдырмауда һәм кисәтүдә, сәламәт тормыш рәвешен пропагандалауда үз ролен аңлавына ирешергә, сәламәтлек саклау учреждениеләре эшчәнлегендә профилактика юнәлешен киңәйтергә кирәк. Сәламәт тормыш рәвешен пропагандалау компанияләре беренче чиратта илнең ир-ат халкына һәм шулай ук яшьләргә, ягъни халыкның тәмәке тарту һәм исерткеч эчемлекләр куллану гадәте аеруча киң җәелгән төркемнәренә юнәлдерелергә тиеш, чөнки хәзерге көндә вакытсыз вафат булучылар нәкъ менә югарыда күрсәтелгән сәбәпләр аркасында дөньядан китәләр.

2003 ел Татарстан спорты өчен Идел буе федераль округында һәм Россия Федерациясе күләмендә республикабызның ролен һәм бу өлкәдә ирешелгән уңышларны ныгыту елы булды.

Узган елда республика спортчылары Россия, Европа һәм дөньякүләм дәрәҗәдәге чемпионатларда һәм беренчелекләрдә сизелерлек зур җиңүләр яуладылар. 2003 ел "Алтын алка" Бөтенроссия ярышлары, укучыларның 1 нче җәйге спартакиадасы, "Рубин" һәм "КамАЗ-мастер" командаларының җиңүе белән хәтердә калды. 2003 елда республика спортчылары Россия, Европа, дөнья чемпионатларында һәм беренчелекләрендә, шулай ук халыкара турнирларда 373 медаль яуладылар, шуларның 127се – алтын медаль.

Физик культура һәм спорт учреждениеләрнең матди-техник базасы яхшыра. Узган елда 135 спорт корылмасы сафка кертелде. Алар арасында Казан каласында спортның уен төрләрен берләштерүче "Баскет-холл", Бөгелмә шәһәрендә балаларның хоккей үзәге, Алексеевск эшчеләр бистәсендә, Зәй, Азнакай, Әлмәт һәм Нурлат шәһәрләрендә ябык йөзү бассейннары, 60 уен мәйданчыгы, шул исәптән 49 хоккей тартмасы бар.

Хәзерге вакытта 140 балалар-яшүсмерләр спорт мәктәпләрендә 100 меңнән артык ир һәм кыз бала спорт белән шөгыльләнә. Үсмерләр клублары каршындагы спорт секцияләренә 166 мең бала һәм үсмер йөри, бу гомуми белем бирү учреждениеләрендә укучыларның 33 процентын тәшкил итә.

Киләчәктә Татарстан Республикасы Мәгариф министрлыгына Татарстан Республикасы Яшьләр эшләре һәм спорт министрлыгы белән берлектә мәктәп, училище укучыларына физик тәрбия бирү эшен яхшыртуга, нәтиҗәле уку процессы алып барырга җитәрлек күләмдә сыйфатлы спорт инвентаре һәм җиһазлар белән тәэмин итүгә, физкультура дәресләрен кызыклы, файдалы һәм үтә мөһим дәресләр дәрәҗәсенә күтәрүгә җитди игътибар бирергә кирәк. Укучыларның сәламәтлеген тикшереп һәм күзәтеп тору системасын җайга салу һәм шулай ук аларның физик халәтен яхшырту чаралары күрү - гаять мөһим бурыч. Уку йортларының спорт залларыннан, хоккей тартмаларыннан тулырак һәм нәтиҗәлерәк файдаланырга кирәк.

Республика предприятиеләре һәм оешмалары җитәкчеләре, эшләүчеләрнең сәламәтлегенә һәм хезмәт җитештерүчәнлегенә уңай йогынты ясый торган кешеләрдә ватанпәрвәрлек, горурлык хисләре тәрбияләүдә көчле стимул булган спорт белән шөгыльләнү өчен шартлар тудыру, физкультура-сәламәтләндерү чаралары оештыру белән активрак шөгыльләнергә тиешләр.

Шәһәр һәм район администрацияләре үз төбәкләренең мөмкинлекләрен, анда булган тарихи, мәдәни ядкарьләрне, табигать хәзинәләрен тулырак файдаланырга, инвестицияләр, төрле программалар аша туризмны һәм туризм индустриясен үстереп, туристларны һәм туган як тарихын өйрәнүчеләрне җәлеп итү өчен шартлар тудырырга бурычлы.

2004 елга өстенлекле юнәлешләр арасында яшьләр инфраструктурасын алга таба да ныгытуны һәм үстерүне, яшьләрнең ялын оештыру, аларга физик һәм рухи тәрбия бирү максатында әлеге структураны нәтиҗәле файдалану кебек гаять мөһим бурычларны аерым ассызыклап күрсәтергә кирәк.

Балалар һәм яшьләр арасында тискәре социаль күренешләрне кисәтү һәм аларга киртә кую әүвәлгечә гаять мөһим бурыч булып кала. Шул максатта балаларда һәм яшүсмерләрдә сәламәт яшәү рәвеше формалаштыруга, аларны техник иҗатка һәм төрле түгәрәкләргә, физкультура һәм спорт белән шөгыльләнүгә мөмкин кадәр күбрәк җәлеп итү һәрдаим игътибар үзәгендә булырга тиеш. 2004 елда, массачыл профилактик чаралар уздыру, спорт төрләре буенча ярышлар оештыру юлы белән үсмерләр һәм яшьләр даирәсендә сәламәт яшәү рәвешен пропагандалауны дәвам итү планлаштырыла.

2003 елда республика яшьләре тормышында М.Җәлил исемендәге бүләк тапшыру, яшьләр оешмалары форумы, бөтен республика буенча "Яшьләр бердәмлеге" һәм "Россия спорты" дигән иҗтимагый оешмалар төзү кебек истәлекле вакыйгалар булды.

Республика хөкүмәте яшь галимнәр проблемаларына да шактый зур игътибар бирә. Безнең республикада йөзләгән квалификацияле һәм талантлы галимнәр эшли, меңләгән яшь һәм өметле студентлар белем ала. Ел саен республиканың фәнни-тикшеренү эшләре белән шөгыльләнүче иң яхшы студентларына һәм аспирантларына махсус дәүләт стипендияләре тапшырыла. "Татарстанның яшь галимнәре" дигән программа проектын кабул итү республиканың яшь галимнәренә булышлык күрсәтүдә һәм фәнне үстерүдә гаять мөһим адым булачак.

Балалар һәм үсмерләрнең җәйге ялын оештыру, аларның сәламәтлеге хакында кайгырту һәм аларны кулай эш белән тәэмин итү мөһим бурыч. 2003 елда 388 мең бала һәм яшүсмер җәй көне ял итү, сәламәтлеген ныгыту мөмкинлеге алды. Бу максатлар өчен республика бюджетыннан 639 миллион сум чамасы акча бүлеп бирелде.

Сәләтле балаларны һәм талантлы яшьләрне эзләү, аларга булышлык күрсәтү – дәүләт яшьләр сәясәтенең төп юнәлешләреннән берсе. Хәзер бездә бу өлкәдә дә системалы эш алып барыла. Әйтик, "Сәләт" дигән яшьләр хәрәкәтендә 10 меңнән артык кеше катнаша, шулай ук яшь талантларны барлап, алар белән республика бәйгеләре һәм фестивальләр үткәрелә, талантлы студентларга ярдәм күрсәтелә, яшьләр тормышы белән бәйле байтак уртак программалар гамәлгә ашырыла.

Тулаем алганда хәзерге чорда дәүләт яшьләр сәясәте стратегиясе яшьләргә тормышта үз-үзләрен табу өчен уңай шартлар тудыруны алга таба да дәвам иттерүгә, яшьләр арасында тискәре социаль күренешләрне кисәтүгә һәм аларны булдырмауга, экстремизм кебек яман чиргә каршы көрәшүгә юнәлдерелергә тиеш. Республикада бара торган иҗади хезмәт процессларында яшьләрнең ролен киңәйтү максатында яшьләрнең үз иҗади потенциалын үстерә торган программаларны һәм проектларны активрак төстә гамәлгә ашырырга кирәк.

Мәгариф

Аерым кешенең һәм шулай ук тулаем бөтен халыкның белем дәрәҗәсен күтәрү кеше дигән гаять кыйммәтле байлыкның сыйфатына сизелерлек йогынты ясый, хезмәт җитештерүчәнлеген үстерүгә ярдәм итә. Соңгы елларда Татарстан Республикасында I баскыч (башлангыч белем), II баскыч (мәктәпләрдә , лицейларда, гимназияләрдә һәм башка уку йортларында бирелә торган гомуми әзерлек, башлангыч һөнәри әзерлек), уку йортларында белем алучылар санының кимүе күзәтелде. Шул ук вакытта III баскыч ( өч дәрәҗәдәге һөнәри белем – урта, югары һәм университеттан соң белем алу) белем бирү учреждениеләре укучыларының саны шактый нык үсте. Моны демографик хәлнең нәтиҗәсе дип аңларга кирәк. Югары уку йортларында белем алучы студентлар саны -1990/1991 уку елында дәүләт югары уку йортларында 10 мең кешегә нисбәттә 189 кеше, 2003-2004 уку елында - 400 гә якын кеше укыды, аспирантлар һәм докторантлар белем алды. Бу, формасы буенча, нык үскән илләрдәге тенденцияләргә туры килә. 10 мең кешегә нисбәттә югары уку йортлары студентлары саны буенча Татарстан Россия регионнары рейтингында 7 нче урында тора. Республикада елның елы матди -техник базаны ныгыту буенча эзлекле эш алып барыла: 2003 елда 28 мәктәп, 9 балалар бакчасы файдалануга тапшырылды, тузган мәктәпләр саны 36 га кимеде. Мәгариф объектларын төзү темплары буенча Татарстан Республикасы тотрыклы рәвештә Россия Федерациясендә икенче урында тора.

Хәзерге вакытта мәгариф системасын яңартып үзгәртүне фәнни-методик тәэмин итү системасында һәм шулай ук уңышлы эшләп килүче мәгариф учреждениеләренең һәм мәгариф белән идарә итү органнарының алдынгы тәҗрибәсен киң тарату механизмнарын кертү гаять мөһим бурыч булып тора. Моңа бәйле рәвештә Татарстан Республикасы Мәгариф министрлыгында структур үзгәртеп корулар ихтыяҗы туды. Республикада белем бирүнең комплекслы системасын төзү, белем бирүнең сыйфатына җәмәгатьчелек контролен кертү принципларын эшләү кебек көнүзәк мөһим мәсьәләләр өчен нәкъ менә шушы министрлык җаваплы булырга тиеш. Мәгариф өлкәсенә бюджеттан акчалар бүлеп бирүнең артканнан-арта баруы аларны нәтиҗәле итеп тотуга бәйле рәвештә үтемле чаралар системасы булдыруны таләп итә. Төрле дәрәҗәдәге бюджетлардан мәгариф ихтыяҗлары өчен җибәрелә торган акчаларны адреслы һәм максатчан файдалануны тәэмин итү юнәлешендә эшләргә, мәгариф системасына гражданнарның һәм оешмаларның средстволарын җәлеп итү механизмын төзергә вакыт җитте.

Мәгариф системасы дәүләт финансларына гына исәп тотмаска тиеш. Гражданнарның, гаиләләрнең, предприятиеләрнең реаль ихтыяҗларын даими исәпкә алу юлы белән мәгариф өлкәсенә өстәмә акчалар җәлеп итү өчен нигез булдыру зарур. Шулай ук бер укучыга сарыф ителә торган чыгымнарны киметү, уку йортларының укыту мәйданнарын һәм җиһазларны нәтиҗәле файдалану өстендә ныклап эшлисе бар.

Республиканың гомуми белем бирү учреждениеләре мәгарифне камилләштерү һәм яңартып кору гамәлләренә актив тартылды. Профильле укыту концепциясен гамәлгә ашыру кысаларында һәм укучыларны әзерләүнең төрле үрнәкләрен сынап карау максатында Зеленодольск шәһәре һәм Балтач районы гомуми урта белем бирү учреждениеләре әлеге проблема буенча Бөтенроссия экспериментында катнаша. 2004 елның сентябреннән башлап әлеге экспериментның кысаларын киңәйтергә, аңа Татарстан Республикасының башка шәһәрләрен һәм районнарын да катнаштырырга кирәк. Безнең күпмилләтле республика шартларына җайлаштырылган профильле укытуны оештыру моделен булдыру – төп максат булып кала.

Мәктәпләрне компьютерлаштыру буенча республика программасын гамәлгә ашыру һәм тигез шартларда федераль программаларда катнашу Татарстанны, Россия Федерациясенең башка регионнары белән чагыштырганда, компьютерлаштыру дәрәҗәсе буенча югарырак урынга күтәрде. Мәгариф системасын мәгълүматлаштыру потенциалы төзелде. Барлык мәктәпләрне Интернет челтәренә тоташтыру һәм куәтле информацион мәгариф челтәре булган нәтиҗәле эшләүче республика белем бирү челтәре төзү – алга таба үсештә гаять зур адым булып тора.

Татарстан Республикасы халыклары телләрен саклау һәм үстерү өлкәсендә дәүләт сәясәтен гамәлгә ашыру буенча эшне дәвам итү зарур. Бу җәһәттән Татарстан Республикасы халыклары телләре чуаш, удмурт, мари, мордва мәктәпләрендә һәм шулай ук якшәмбе мәктәпләрендә эзлекле төстә өйрәнелә һәм гамәлгә кертелә. Монда бик күп халыкларның һәм милләтләрнең теле, мәдәнияте өйрәнелә. Шуның нәтиҗәсендә үз халкының традицияләрен йөртүче һәм дәвам итүче һәм шулай ук гомумкешелекнең мәдәни-әхлакый кыйммәтләрен үзләштергән шәхесләр тәрбияләнә.

Татарстан Республикасы Конституциясенең һәр кешегә вөҗдан иреге һәм үзе теләгән динне тоту мөмкинлеге гарантияләвен исәпкә алып, төрле диндәге кешеләргә, атеистларга һәм дөньяга карашлары, инанулары төрле булган шәхесләргә карата ихтирам тәрбияләү - мөһим эш юнәлеше булып тора. Һөнәри белем бирү системасын үстерүгә аерым игътибар таләп ителә. Бик күп производстволарда бүген төп эшче белгечлекләренең нигезен пенсия яшенә җиткән һәм пенсия яшендәге хезмәтчәннәр тәшкил итә. Хөкүмәткә эшче белгечлекләрне җәлеп итү буенча озак сроклы программ чаралар комплексын , матди-техник базаны яңарту, промышленностьның әйдәп баручы предприятиеләре белән интеграция гамәлләрен тәэмин итү буенча озак срокка исәпләнгән программ чаралар комплексын әзерләргә кирәк. Гомуми урта белем алгач ук яшьләрне социаль тормышка һәм һөнәр сайлауга әзерләргә кирәк. Укучыларның нинди һөнәргә тартылуын бәяләү системасын төзергә һәм мәктәпләрдә, эшче һөнәренең дәрәҗәсен күтәрә торган чаралар күрү юлы белән егетләр һәм кызлар арасында тиешле эш алып бару зарур. Бу эштә, шулай ук матди-техник базаны үстерүдә укыту программаларын камилләштерүдә, методик тәэмин итүдә, производство практикасы узу өчен урыннар бирүдә төп авырлык тармак министрлыкларына һәм ведомстволарына төшәргә тиеш.

Һөнәри белем бирү системасы турында сөйләгәндә, бүген республика предприятиеләрендә теркәлгән эшсезләр армиясе була торып, квалификацияле эшче көчләргә кытлык проблемасы барлыкка килүе хакында онытырга ярамый. Шунысы гыйбрәтле, әлеге эшсезләрнең 30 процентка якынына 29 яшь тә тулмаган әле. Монда һөнәри белем бирү системасында яшәп килгән яшь белгечләр әзерләү күләменең, профиленең һәм сыйфатының хезмәт базары таләпләренә җавап бирмәве яшь белгечләргә ихтыяҗ булмауда төп сәбәпләрнең берсе булып тора. Хәлне төзәтү өчен республикада инде агымдагы елдан башлап ук белгечләр әзерләү һәм аларны кабат әзерләү системасына аудит уздырырга кирәк һәм уку йортларына дәүләт аккредитациясе һәм лицензияләр бирү механизмы аша белгечләр әзерләү күләмен милли икътисад ихтыяҗларына һәм уку йортының профиленә туры китерү зарур. Шулай ук аудит нәтиҗәләре буенча югары белем бирү системасын бюджеттан финанслау мәсьәләсен дә тамырдан карап чыгарга кирәк (сүз республика һәм федераль уку йортлары хакында бара).

Миңа калса, без кирәкле белгечләр әзерләүгә дәүләт заказы проблемалары хакында тиешле чаралар күрүдән бигрәк сөйләү белән мавыгабыз. Дәүләткә, икътисадка, җәмгыятькә чыннан да бик кирәк булган теге яки бу белгечлекләр буенча хисапланган, кат-кат тикшерелгән нигезле дәүләт заказы чынлыкта юк. Әгәр мондый заказ булса без берничә ел узганнан соң ук эш эзләп азапланырга мәҗбүр булган, модалы белгечлекләр алган югары уку йортларын тәмамлаучыларның яңадан-яңа армияләрен өзлексез арттыра бару белән шөгыльләнмәс идек. Бүген бер юрист урынын бертөрле үк дипломга ия булган төрле югары уку йортларын тәмамлаучы берничә дистә егет һәм кыз дәгъвалый. Безгә моның кадәр күп белгечләр әзерләү кирәкме икән? Тагын шунысы да бар бит әле, кайчакта аларның белемнәре дә тиешле дәрәҗәдә булмаска мөмкин бит.

Югары белем бирүне үстерү һәм квалификация күтәрү өлкәсендә дәүләти дәрәҗәдә системалы якын килү юк. Татарстан Республикасы Мәгариф министрлыгы башлыча урта мәктәпләр белән шөгыльләнеп, махсус һәм югары уку йортларын чит итә. Моңа бәйле рәвештә югары белем бирү даирәсендәге хәфевле тенденцияләргә аерым игътибар таләп ителә. Югары белемле белгечләр әзерләү агымга куелган. Төрле югары уку йортлары филиаллары елдан-ел арта бара. Татарстан Республикасында бюджет акчалары исәбенә альтернатив югары уку йортларына контрольсез ярдәм күрсәтү белән мавыгу күренешләре күзәтелә. Шул ук вакытта "классик" югары уку йортларына игътибар җитеп бетми. Тагын бер-ике елдан без критик ноктага килеп җитәчәкбез, ягъни мәктәп тәмамлаучы укучыларның саны белән югары уку йортларына керүче абитуриентлар саны тигезләнәчәк. Студентлар белән беррәттән укытучылар һәм мөгаллимнәр әзерләү дә мөһим. Югары белем бирү технологияләре трансферы (тапшыру) һәм белем бирүнең сыйфатын күтәрү мөһим - шунсыз һич тә мөмкин түгел. Башкача булганда ул фәкать бер мәртәбә үткәрелә торган чарага әверелеп калачак һәм хәлне тулаем яхшыртуга китермәячәк. Безгә Көнбатыш тәҗрибәсен кабул итеп , аны безнең шартларга җайлаштыручы һәм үстерүче үзебезнең укытучы кадрлар кирәк.

Шулай ук яшь белгечләрнең сыйфатлы белем алуы өчен уку йортларының җаваплылыгын арттыру системасын гамәлгә кертү зарур. Мәгариф учреждениеләре, укытучылар һәм мөгаллимнәрнең рейтинг системасы әлеге системаның нигезен тәшкил итәргә тиеш. Моңа бәйле рәвештә Татарстан Республикасы Мәгариф министрлыгына һәм Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгына укытуның сыйфатына бәя бирү критерийларын эшләргә кирәк.

Мәдәният

Социаль-икътисадый реформаларны уңышлы төстә гамәлгә ашыру безнең гражданнарның имин һәм мул яшәешен тәэмин итү, тормышның сыйфатын күтәрү мәдәниятнең торышына һәм җәмгыятьтә хакимлек иткән гомуми әхлакый вәзгыятькә бәйле.

2003 елда "Россия мәдәнияте" (2001-2005 еллар) федераль максатчан программа кысаларында Ф.И.Шаляпин исемендәге XII халыкара опера фестивале, Рудольф Нуриев исемендәге халыкара классик балет фестивале, Казан хор ассамблеясы, "Пианофорум" фестивале, хореография училищелары һәм мәктәпләренең ачык фестивале, Казан консерваториясе татар музыкасы оркестрының Финляндиягә гастрольләре кебек халыкара әһәмияткә ия күп кенә мөһим чаралар уздырылды.

Казан каласы белән беррәттән, республиканың башка эре шәһәрләре һәм районнарының да мәдәни әһәмияте үсә. 2003 елда татар нефтенең 60 еллыгы уңаеннан нефть районнарында һәм Әлмәт шәһәрендә массачыл мәдәни акцияләр узды.

2003 ел ике яңа иҗади проектны гамәлгә ашыру елы булды. Бу Илһам Шакиров исемендәге татар җырын башкаручы яшьләрнең халыкара бәйгесе һәм Рөстәм Яхин исемендәге җырчылар һәм концертмейстерларның халыкара конкурсы. Россиядә мондый чараларның әлегә үрнәге юк.

Күренекле дәүләт эшлеклесе һәм Россия шагыйре Г.Р.Державинның 260 еллыгын бәйрәм итү ил тормышында мөһим вакыйга булды. Татарстан Республикасы Хөкүмәте карары буенча торгызылган Державин һәйкәлен ачу тантанасы бәйрәм рухына яңа нур өстәде.

Узган ел 2004 - 2007 елларга мәдәниятне үстерүнең республика программасы кабул ителде. Бөтен тармакның, мәдәният һәм сәнгать учреждениеләренең, территориаль мәдәният органнарының тырышлыгы хәзер әлеге программаны үтәүгә юнәлдерелергә тиеш.

Бүген уздырыла торган мәдәни чараларның, театр репертуарларының, концерт программаларының тематикасы, эчтәлеге, максаты белән бәйле мәсьәләләр көнүзәк мәсьәләгә әверелде. Без бүген халкыбызга чит булган идеалларны көчләп тагучы, безнең традицияләребезне һәм тормыш рәвешебезне җимерүче массакүләм мәгълүмат чаралары һөҗүменә каршы торырга тиеш.

Якын киләчәктә бөтен көчне авылда мәдәниятне үстерүгә һәм аңа ярдәм күрсәтүгә юнәлдерергә, үзешчән сәнгатьнең сыйфатын яхшыртуга ирешергә кирәк. Бүгенге шартларда бу катлаулы мәсьәлә. Аны хәл итүдә халыкның реаль ихтыяҗларына таянып, эш итәргә кирәк.

Мәдәни мирас объектларын саклау, файдалану, популярлаштыру һәм дәүләт саклавына кую өлкәсендә закон таләпләренең үтәлешенә контрольне көчәйтү мөһим. Татарстан Республикасы Мәдәният министрлыгы бу эшне Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгы, Җир һәм мөлкәти мөнәсәбәтләр министрлыгы, Эчке эшләр министрлыгы белән бергә алып барырга тиеш.

Музейлар төзелеше өлкәсендә ирешелгән уңышлардан чыгып, музейлар алдына яңа максатлар һәм бурычлар куела. Якын араларда элеккеге Юнкер училищесы бинасында урнашачак музей комплексын фәнни һәм сәнгати проектлаштыруны тәмамларга, Бөек Ватан сугышы музей- мемориалы экспозициясен төзергә кирәк.

Казанның меңъеллыгын бәйрәм итүгә әзерлек уңаеннан күп кенә күләмле чаралар уздырасы бар. Шулай ук Казан дәүләт университетының 200 еллыгын бәйрәм итүгә, Россиядәге иң өлкән уку йортларыннан булган Казан музыка училищесының (2004 ел) 100 еллыгына, татар театры төзелүнең 100 еллыгына, М.Җәлилнең 100 еллык юбилеена, татар халкы тарихында һәм мәдәниятендәге истәлекле башка күп кенә даталарга әзерләнү буенча шактый эшләр башкарасы бар.

Мәдәният өлкәсендә дәүләт сәясәтенең өстенлекле юнәлешләренә интеллектуаль һәм иҗат эшчәнлеге нәтиҗәләрен яклау мәсьәләсен дә кертергә кирәк. Профессиональ сәнгать өлкәсендә профессиональ иҗатка ярдәм күрсәтү, профессиональ сәнгатьне үстерү өчен шартлар тудыру юнәлешендә грантлар бирү системасын эшләргә кирәк. Бүген республиканың мәгълүматлаштыру программасы составына кертелгән мәдәният даирәсенең бердәм информацион челтәрен төзү буенча эшләрне башлап җибәрү кирәк. Беренче чорда китапханәләрне мәгълүматлаштыруны тәэмин итәсе һәм алар нигезендә мәдәни-мәгариф үзәкләр төзисе бар.

Хәзерге шартларда республикага мәдәният һәм сәнгать учреждениеләрен программ-максатчан финанслауга күчәргә кирәк. Мөмкин булган һәм максатка ярашлы урыннарда бюджеттан финанслауны акрынлап бюджеттан тыш финанслауга күчерү зарур. Моның өчен бу даирәгә дәүләтнеке булмаган өлкәләрдән өстәмә ресурслар җәлеп итү һәм шулай ук хәйрия һәм спонсорлыкны үстерү өчен шартлар тудыру сорала.

Мәдәният һәм сәнгать учреждениеләренең оештыру-хокукый рәвешләрен үзгәртү һәм аларны, беренче чиратта, мәдәни тамаша учреждениеләре, акционерлык җәмгыятьләре итеп үзгәртү эшен башлап җибәрергә кирәк.

Торак төзелеше

Торакка булган ихтыяҗны канәгатьләндерү мөмкинлеге тормышның сыйфатын билгеләүче мөһим күрсәткеч. Чиратта торучы гаиләләр исәбеннән торак алган гаиләләр өлеше буенча 2002 елда Россия регионнары рейтингы мәгълүматларына караганда бу күрсәткечнең Татарстан Республикасында 5,7 процент тәшкил итүен (2001 елда –11,2 процент) һәм Россиядәге уртача күрсәткечләрдән дә (4,7 процент) һәм Идел буе федераль округы регионы күрсәткечләреннән дә югарырак булуы хакында сөйли.Башкортостан Республикасы – 3,7 процент, Самара өлкәсендә – 3,1 процент, Түбән Новгород өлкәсендә – 2,4 процент.

2003 елда республикада 1,55 млн квадрат метр торак сафка бастырылды. Тузган торакны бетерү программасы нигезендә 2003 елда республикада 5 меңгә якын квартира, шул исәптән Казанда 3,5 мең квартира төзелде.

Әлегә әлләни зур күләмнәрдә булмаса да республикада яшь гаиләләргә һәм бюджет даирәсендә эшләүчеләргә ташламалы кредитлар бирү башланды. 2003 елда Яшь гаиләләргә торак сатып алуда ярдәм күрсәтү буенча республика программасын гамәлгә ашыруга республика бюджетыннан 30 млн сум һәм җирле бюджетлардан 32,5 миллион сум акча бүлеп бирелде. 2002-2010 елларга исәпләнгән "Торак" федераль максатчан программа составына керүче "Яшь гаиләләрне торак белән тәэмин итү" программасы буенча республикага федераль бюджеттан акчалар җәлеп ителде. Бу средстволар балалары туган 208 яшь гаиләгә сатып алынган торак өчен бурычны түләп бетерүгә бушлай субсидияләр бирү мөмкинлеге ачты.

Агымдагы елда һәм киләчәктә әлеге республика программасын гамәлгә ашыру кысалары сизелерлек киңәергә тиеш . Дәүләт яшь гаиләләргә торак проблемаларын хәл итүгә нәтиҗәле ярдәм күрсәтергә бурычлы. Татарстан Республикасы Яшьләр эшләре һәм спорт министрлыгына, Татарстан Республикасы Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгына, шәһәр һәм район администрацияләренә бергәләп финанслауның яңа схемаларын эшләргә, гражданнарның үз средстволарын һәм бюджеттан тыш акчаларны җәлеп итүне активлаштырырга кирәк. Торак бәяләренең шактый югары булуы шартларында, республикада формалашып килүче ипотека кредиты системасы барлык эшләүче кешеләргә , халыкның киң катламнарына торакка булган ихтыяҗларын канәгатьләндерү мөмкинлеге бирергә тиеш. Шуңа күрә Татарстанда ипотека системасы мәсьәләләрен хәл итү гаять актуаль һәм тормышчан.

Моннан тыш ипотеканың макроикътисадый әһәмияткә ия булуын да билгеләп үтәргә кирәк. Ул торак базарында тотрыклылык тәэмин итә, республикада торак төзелешен активлаштыра һәм, тулаем алганда, гомумикътисадый күтәрелешкә уңай йогынты ясый. Өстәвенә ул бу тармакка пенсия системасыннан "озын" акчаларны җәлеп итүнең аеруча ышанычлы һәм нәтиҗәле ысулы.

Татарстан Республикасында да әлеге ипотека базарында җанлану сизелә башлады. 2003-2004 елларда Татарстан Республикасы Президенты каршындагы Дәүләт бюджеттан тыш торак фонды, Татарстан Республикасы Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгы, Татарстан Республикасы буенча Россиянең Саклык банкы бүлекчәсе, "Ак Барс" банкы ачык акционерлык җәмгыяте үзләренең ипотека программаларын гамәлгә ашыруга керештеләр. Банк тарафыннан Түбән Кама шәһәрендә шәһәр һәм район администрациясе ярдәмендә уңышлы рәвештә гамәлгә ашырыла торган программа аерым игътибарга лаек. Бу программа "Ипотека торак кредиты агентлыгы" ачык акционерлык җәмгыяте стандартлары (Мәскәү шәһәре) нигезендә эшләнгән һәм анда халыкның бурычларын реинвестицияләү мөмкинлеге каралган.Банк якындагы чорларда, аны тормышка ашыруга, Татарстандагы күп кенә эре шәһәрләрне һәм Россиянең региональ үзәкләрен җәлеп итеп, әлеге схеманы файдалануның географиясен киңәйтергә ниятли. Ләкин Татарстан Республикасында ипотеканың үсеш темплары, кызганычка каршы, ихтыяҗларны канәгатьләндерә алмый. Әлеге мәсьәләне хәл итүгә банкларның кызыксыну күрсәтүләре дә, проблеманың социаль яктан гаять әһәмиятле булуы да ярдәм итми. Монда гамәлдәге законнардагы кайбер кимчелекләр һәм төгәлсезлекләр, кредит бирүче банкларның дәүләт тарафыннан мәнфәгатьләрен яклауның көйләнгән механизмы булмау һәм шулай ук кредитның бәясен билгеләгәндә банкларның базар принципларыннан чыгып эш итәргә тиешлеге эшне тоткарлаучы факторлар булып тора. Шуның аркасында халыкның аз тәэмин ителгән өлешен тәшкил итүче бюджет даирәсе хезмәткәрләре һәм яшь гаиләләр ипотека нигезендә бурычка алудан мәхрүм калалар.

Хәзерге вакытта Торак төзелешен үстерүнең республика программасы тикшерүгә куелды. Анда социаль ипотека дигән өстәмә программа да бар. Әлеге документ яшь гаиләләрнең һәм бюджет даирәсендә эшләүчеләрнең торак проблемаларын финанслаганда өстәмә ташламалар бирүне җайга сала. Агымдагы елда, ипотека законнарының гомумфедераль пакетын гамәлгә керткәндә, ташламалар бирүнең күләмнәре, сроклары һәм рәвешләре буенча ачыклык кертү мөмкин булачак. Мондый мөһим социаль программа өчен беренчел капиталны формалаштыру эшне башлау чорында предприятиеләр һәм оешмаларның Дәүләт бюджеттан тыш торак фондына үз теләкләре белән акча күчерү практикасын саклауларын таләп итә.

Торак-коммуналь хуҗалыгын реформалаштыру

Күрсәтелә торган торак-коммуналь хезмәтләренең тарифлары, сыйфаты һәм аларның вакытында башкарылуы хәзерге чорда тормыш сыйфатын билгеләүче аеруча мөһим һәм шул ук вакытта катлаулы мөһим күрсәткеч булып кала. Идел буе федераль округында торак-коммуналь хезмәтләрнең республика "пакеты" иң арзаннардан булып гамәлдәге ставкалар һәм тарифлар буенча бер кешегә күрсәтелә торган хезмәтләр өчен уртача түләүләр минималь дәрәҗәдә торуга карамастан, нәкъ менә бу даирә эшчәнлегенә карата халык зур ризасызлык белдерә. Күрелгән чараларга карамастан, гадәттән тыш консервативлыгы белән аерылып торган бу өлкәдә үзгәртеп корулар бик акрын бара.

2003 елда республика торак-коммуналь хуҗалыгы тармагы эшчәнлеген тотрыклыландыру эше дәвам итте. Тармакта төп фондларны даими төстә яңарту һәм камилләштерү сәясәте уздырыла. Федераль стандартлар нигезендә 2003 ел башыннан алып тармакны финанслау системасы үзгәрде. Канализация һәм энергия белән тәэмин итүче предприятиеләр милкенең формасы һәм буйсыну тәртибе буенча үзгәртеп корулар уздырылды. Предприятиеләрнең җитештерү-хуҗалык һәм финанс эшчәнлеген тикшерү дәвам итә, тарифлар буенча да эш башланды. Кредиторлык һәм дебиторлык бурычы арасындагы нисбәт кыскарды. Төп фондларның тузуы кимү тенденциясе саклана һәм нәтиҗәдә аварияләр санын кыскарту мөмкинлеге ачылды. Торак-коммуналь хуҗалыгы даирәсендә республикада энергия һәм ресурслар саклау буенча күп кенә программалар гамәлгә ашырыла. Пар казаннары, җылылык челтәрләре яңартыла һәм камилләштерелә, торак фондын су һәм җылылык куллануны исәпкә алу приборлары белән җиһазлау дәвам итә. Нәтиҗәдә әлеге хезмәтләр өчен түләүләрне сизелерлек дәрәҗәдә киметү мөмкинлеге ачылды.

Шәхси инициативаны, эшмәкәрләрне җәлеп итү, халыкның торак йортлар белән идарә итүдә катнашуын активлаштыру юлы белән тармакта көндәшлек шартлары тудыру өстенлекле бурыч булды һәм шулай булып кала. Ышаныч нигезендә идарә итү мөмкинлекләре йомшак файдаланыла. Торак-коммуналь хуҗалыгына инвестицияләр җәлеп итү механизмын эшләү, шул исәптән инвесторларның коммуналь предприятиеләрнең устав капиталында катнашу мөмкинлеген тәэмин итү, актуаль бурыч. Дәүләт структуралары торак фонды белән идарә итүгә фәкать аерым очракларда һәм бары конкурс нигезендә генә җәлеп ителергә тиеш. Нәтиҗәдә кешеләр үзләре теләгән хезмәт күрсәтү оешмасын сайлау хокукын гамәлгә ашыру мөмкинлеге алырга тиешләр. Шул ук вакытта дәүләт бу эштән читтә кала алмый, ул нәтиҗәле контроль тәэмин итүдә һәм тариф сәясәтен уздыруда мәгълүм роль уйнарга тиеш. Болар бар да тармакны финанслауның схемаларын һәм принципларын үзгәртүне таләп итә. Дәүләт һәм республика структуралары вәкилләренең арадашчылык итүенә юл куелмаска тиеш. Торак-коммуналь хезмәтләр өчен түләүләр исәп-хисап палаталарына түгел, ә тармак бюджеты һәр йортның кулланучыларына ачык һәм аңлаешлы булырлык итеп, турыдан-туры әлеге хезмәтне күрсәтүчеләргә һәм җитештерүчеләргә җибәрелергә тиеш.

Хөкүмәт квартира хуҗаларын торак милекчеләре ширкәтләре төзү белән кызыксындыру өчен уңай шартлар тудырырга тиеш.

Торак-коммуналь хуҗалыгы системасына торган саен киңрәк үтеп керүче шәхси структуралар, торак-коммуналь хезмәтләре җитештерүче гильдияләр рәвешендәге үзләренең мәнфәгатьләрен һәм хокукларын яклаучы үзидарәгә нигезләнгән берләшмәләр төзү, аларны туплау мәсьәләләрендә дәүләт ярдәменә мохтаҗ. Тармакның шәхси бизнес инфраструктурасын тәшкил итүче фирмаларга, һәм, беренче чиратта, консалтинг фирмаларына активрак булышлык күрсәтергә кирәк.

Локаль монополияләр хакындагы мәсьәләне хәл итү мөһим. Торак-коммуналь хуҗалыгының яшәешен тәэмин итүдә катнашучы су каналлары системасын, башка техник-технологик комплексларны хосусыйлаштыруга юл куярга ярамый. Локаль монополияләрне ышанычка нигезләнгән идарәгә (концессияләр) конкурс буенча тапшыру тәҗрибәсен кыюрак һәм киңрәк кертергә кирәк.

Тарифларның икътисадый нигезләнгән бәяләргә якынаюы шартларында аз керемле гражданнарны социаль яклау максатында, адреслы ташламалар бирүнең үтемле системасын үстерүне тәэмин итү мөһим.

Массакүләм мәгълүмат чараларын да кертеп, торак-коммуналь хуҗалыгы эшчәнлегенә иҗтимагый контроль урнаштыруга аерым игътибар бирелергә тиеш. Бу хөкүмәткә тармактагы хәлләрне һәрдаим күз уңында тотарга ярдәм итәчәк. Әлеге бурычны җәмәгать тәртибендәге кабул итү үзәкләренә һәм шулай ук торак-коммуналь хуҗалыгы мәсьәләләре буенча Интернет-форумнарга йөкләү дөрес булыр иде. Бу чаралар тармакны реформалаштыру программасына оператив төстә үзгәрешләр кертергә, торак-коммуналь хуҗалыгы эшчәнлегендәге теге яки бу яңалыклар хакында фикер алышырга, торак-коммуналь хуҗалыгы хезмәтләрен камилләштерүгә юнәлдерелгән проектларны җәмәгатьчелек каравына чыгарырга мөмкинлек бирер иде.Халыкның фикерләренә һәм тәкъдимнәренә колак салып , аларны үз вакытында һәм нәтиҗәле итеп гамәлгә ашыру өчен дәгъва белдерү эшчәнлеге механизмын тулы күләмдә эшләтә башлау зарур. Бу халыкны торак-коммуналь хуҗалыгы оешмалары кабинетларына йөрүдән, үз дәлилләренең хаклы булуын раслаудан азат итәчәк һәм шул ук вакытта хезмәт күрсәтүче предприятиеләрнең һәм идарәче компанияләрнең җаваплылыгын күтәрәчәк.

Яр Чаллы шәһәрендәге Яңа шәһәрне җылылык белән тәэмин итү проблемаларын уңай хәл итү торак-коммуналь хуҗалыгы проблемаларына дөрес якын килүдә мисал булып тора. Шәһәрнең җылылык белән тәэмин итүче оешмасын "Татэнерго" ачык акционерлык җәмгыяте карамагына тапшыру күп еллар дәвамында җыелып килгән гаять кискен проблемаларны кыска гына вакыт эчендә җайга салу мөмкинлеге бирде. Энергетиклар киң колачлы яңарту эшләре башкардылар: 63,5 км озынлыкта искергән җылылык үткәргечләре алмаштырылды. Районда 2 җылылык пункты төзелде, 300 миллион сумнан артыграк күләмдә инвестицияләр гамәлгә ашырылды. Хөкүмәт мондый оешмаларга һәм учреждениеләргә ярдәм күрсәтергә, аларның тәҗрибәсен киңрәк таратырга тиеш дип исәплим. Бу җәһәттән, Казан шәһәренең җылылык белән тәэмин итү оешмалары эшчәнлеген нәтиҗәлерәк итүдә үрнәк алырлык эш-гамәлләр бар. Аларны "Татэнерго" ачык акционерлык җәмгыяте канаты астына берләштерү, яңа технологияләр кертү, инженерлык корылмаларына һәм менеджментка профессионал дәрәҗәдә якын килү башкалабызда җылылык һәм энергия белән тәэмин итүнең сыйфатын тамырдан яхшыртырга мөмкинлек бирәчәк.

Иминлек тәэмин итү

Гражданнарыбызның иминлеге - тормышның сыйфаты хакында фикер йөрткәндә аңа бәя бирү мөмкинлеге бирүче мөһим күрсәткечләрнең берсе.

Дөньяда һәм Россия җәмгыятендә криминоген тенденцияләрнең үсүен исәпкә алып, оешкан җинаятьчелек, террорчылык белән көрәшүнең нәтиҗәлелеген күтәрү, дәүләтнең икътисадый мәнфәгатьләрен, гражданнарның шәхси һәм мөлкәти хокукларын яклау, наркотиклар куллануга бәйле җинаятьләр белән көрәшү, гражданнарны законнарны хөрмәт итүче шәхесләр итеп тәрбияләү - иминлек тәэмин итүдә стратегик юнәлешләр булып кала.

Республиканың хокук саклау органнары, Татарстан Республикасы Эчке эшләр министрлыгы, Россия Федерациясе Федераль иминлек хезмәтенең Татарстан Республикасындагы идарәсе куелган бурычларны хәл итү өчен көчләрен берләштереп хәлне уңай якка үзгәртүдә шактый зур уңышларга ирештеләр.

2003 елда республикада теркәлгән авыр һәм аеруча авыр җинаятьләр саны 25 процентка диярлек кыскарды. Шәхескә каршы юнәлдерелгән җинаятьләр саны 16 процентка кимеде.

Хокук саклау органнары Иминлек Советының тармакара террорга каршы комиссиясе, администрация башлыклары, предприятиеләр һәм учреждениеләр җитәкчеләре террорлык гамәлләрен кисәтү, промышленность, транспорт, элемтә, коммуникацияләр, халыкның тормыш яшәешен тәэмин итүче объектларның нормаль эшләвен тәэмин итү мәсьәләләренә зур игътибар бирделәр. Оешкан җинаятьчелек белән көрәшүдә зур шау-шу тудырган җинаятьләрне ачуда Эчке эшләр министрлыгы, Прокуратура һәм Федераль иминлек хезмәте идарәсенең эше уңай бәягә лаек. Ришвәтчелек белән көрәшүдә дә шундый ук актив эшчәнлек җәелдерергә кирәк.

2003 елда республикада наркотиклар белән бәйле хәлләр кискенләште. "Наркомания" дигән диагноз белән медицина учреждениеләренә исәпкә куелган кешеләр саны артты (исәптә барлыгы 722 кеше тора). Бер ел эчендә наркотиклар белән бәйле авыр һәм аеруча авыр җинаятьләр саны 24,6 процентка артты. Җинаятьчелекнең гомуми структурасында наркотиклар белән бәйле җинаятьләрнең өлеше 6,6 процент тәшкил итә.

Наркотиклар белән бәйле җинаятьләр торган саен оешканрак форма һәм трансмилли характер ала. Наркотик чараларны явыз нияттә файдалануга һәм аларның законсыз әйләнешенә каршы көрәшү буенча Татарстан Республикасы Иминлек Советы тармакара комиссиясенә Россия Дәүләт наркоконтроле идарәсе белән берлектә барлык хокук саклау органнарының, дәүләт институтларының һәм җәмәгать оешмаларының эшчәнлеген нәтиҗәле координацияләүне һәм берләштерүне тәэмин итәргә, республикада наркотиклар белән бәйле килеп туган хәлне савыктыру буенча кискен борылыш ясарга кирәк.

Икътисад даирәсендә җинаятьчелеккә каршы торуның нәтиҗәлелеген күтәрү хокук саклау органнары өчен гаять мөһим бурыч.

Бик кызганыч, ләкин без республикада кылына торган теркәлгән җинаятьләрнең һәр алтынчысы икътисад белән бәйле җинаять булуын ассызыклап әйтеп китәргә тиешбез. Урындагы вазыйфаи затлар тарафыннан 424 җинаять кылынды. Шунысын да әйтеп китәргә кирәк, әлеге саннар чынбарлыктагы картинадан ерак торалар. Хокук саклау органнары әлегә вак-төяк җинаятьләрне ачыклыйлар һәм тикшерәләр, ә югары дәрәҗәдәге түрәләр хакында материаллар белән җитәрлек эшләмиләр. Ә бит чынлыкта принципиаль әһәмияткә ия икътисадый карарларны нәкъ менә шушы кешеләр кабул итә. Реформаларның язмышы, халыкның хакимияткә һәм дәүләткә булган ышанычы нәкъ менә әлеге түрәләрнең намуслы һәм законнарны ихтирам итүче шәхесләр булуы белән бәйләнгән.

Барлык дәрәҗәдәге түрәләрнең хокуклары һәм вәкаләтләре чикләрен төгәл итеп билгеләү, бюрократиянең бизнесны үстерүгә йогынтысын киметүнең реаль механизмнарын эшләү чоры килеп җитте дип, ассызыклап әйтәсем килә.

Берничә сүз белән генә җәмәгать судьялары эшчәнлеге хакында әйтеп китмәкче булам. 2003 елда бу институт карый торган материалларның саны сизелерлек артты. Җәмәгать судьялары яхшы сыйфат белән һәм оператив рәвештә җинаять эшләренең 42 һәм граждан эшләренең 68 процентын карадылар. Шул ук вакытта аларның эшчәнлеге өчен бар җирдә дә тиешле шартлар тудырылмаган. Республика районнары һәм шәһәрләре администрация башлыкларына аларның проблемаларын игътибар белән өйрәнергә һәм "Җәмәгать судьялары турында" Татарстан Республикасы Законының төгәл үтәлүен тәэмин итәргә кирәк.

Тирә-як мохитне саклау

Экологик хәлнең торышы – атмосфера һавасының , эчә торган су белән тәэмин итүче чыганакларның пычрану дәрәҗәсе һәм башка факторлар тормышның сыйфатын бәяләүдә мөһим күрсәткеч булып тора. 2002 елда атмосфера һавасын пычрату дәрәҗәсе буенча Идел буе федераль округының эре промышленность регионнарын чагыштырып караганда Татарстан Республикасында стационар чыганаклардан бүленә торган пычратучы матдәләрне чыгару иң азы буларак билгеләп үтелде. Ләкин 2003 елда, Росгидрометның оператив мәгълүматлары нигезендә, Татарстан башкаласы атмосфера һавасы аеруча пычрак шәһәрләр арасында искә алынды. Республикада мөмкин булган дәрәҗәдән 13 мәртәбә күбрәк күләмдә углерод оксиды белән һаваны пычратуның 4 очрагына юл куелган.

Эшләүчеләрне хәвефле һәм зарарлы производство факторлары йогынтысыннан саклауны тагын да камилләштерү, имин хезмәт кагыйдәләрен һәм шартларын төгәл үтәү, тиешле таләпләргә җавап бирмәгән техниканы һәм җиһазларны алмаштыру мәсьәләләре комплекслы хәл итүне һәм дәүләт тарафыннан җайга салуны таләп итә. Шунысын да билгеләп үтәргә кирәк, Татарстан Республикасында хезмәтне саклау белән бәйле хәлләр уңай якка үзгәрә. Санитария-гигиена нормаларына җавап бирми торган шартларда эшләүче хезмәткәрләр өлеше азая, производствода гарипләнү дәрәҗәсе кими.

2001-2003 еллар дәвамында Татарстан Республикасы территориясендә җир асты байлыкларыннан файдалану, әйләнә-тирә мохитне һәм табигый ресурсларны саклау мәсьәләләре буенча чынлыкта 2 параллель орган – федераль һәм республика органнары эшләде. Бу хәл вәкаләтләрнең кабатлануына, ә предприятиеләр өчен нигезләнмәгән өстәмә административ мәшәкатьләр ишәюенә китерде. Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары вәкаләтләрен башкару буенча бердәм орган төзү турында Россия Федерациясе Табигать ресурслары министрлыгы белән төзелгән килешүгә кул кую, дәүләт идарәсенә табигый ресурслардан файдалануның нәтиҗәлелеген күтәрүдә чыгымнарны киметү белән беррәттән, административ киртәләрне азайтачак һәм халыкның экологик иминлеген тәэмин итүне камилләштерү мөмкинлеге бирәчәк. Берләштерелгән структуралар формалаштыру тәҗрибәсен башка тармакларда да киң файдаланырга, аны дәүләт белән идарә итүнең бөтен системасына таратырга кирәк.

Табигый ресурслардан файдалану һәм әйләнә-тирә мохитне саклау өлкәсендә дәүләт идарәсе органнары эшчәнлегенең төп юнәлешләре түбәндәгеләрдән гыйбарәт булырга тиеш:

- санитария-гигиена һәм экологик нормалар нигезендә суның, туфракның һәм атмосфера һавасының сыйфатын тәэмин итү;

- урман хуҗалыгы белән идарә итүнең нәтиҗәлелеген күтәрү;

- хуҗалык эшчәнлегенең барлык даирәләрендә ресурслар саклаучы һәм калдыксыз технологияләр кертү;

- транспортның, транспорт коммуникацияләренең һәм ягулыкның экологик хәвефсез төрләрен үстерү һәм камилләштерү;

- икенчел ресурслардан файдалану системасын, шул исәптән калдыкларны эшкәртүне үстерү.

2003 елда атмосфера һавасын саклау даирәсендә күп кенә промышленность һәм авыл хуҗалыгы объектларын газлаштыру, заманча газ чистартучы җайланмаларны һәм аз калдыклы технологияләрне файдалануга кертү нәтиҗәсендә атмосферага пычратучы матдәләр чыгару узган ел белән чагыштырганда 2 мең тоннага кимеде һәм 281 мең тонна тәшкил итте.

Республика шәһәрләрендә атмосфера һавасының торышы тотрыклы саклана, ләкин атмосферага автомобиль транспортыннан чыккан матдәләр күләме елдан-ел арта бара. Автотранспортны газ ягулыгына күчерү буенча республикада башкарыла торган эшләрнең темпы бик түбән.

Бу өлкәдә төп игътибар түбәндәгеләргә бирелергә тиеш:

- автотранспортны мотор ягулыгының экологик яктан чистарак төрләренә, аерым алганда табигый газга күчерү буенча оештыру чаралары күрү һәм кануни эшләр башкару;

- эре шәһәрләрдә экологик яктан имин җәмәгать электротранспорт челтәрен үстерү.

Су ресурсларын саклау һәм нәтиҗәле файдалану белән идарә итү өлкәсендә канализация челтәрләрен һәм корылмаларны реконструкцияләү, төзү дәвам итә, ә республикада аларның саны әлегә җитәрлек түгел. Хәзерге вакытта республикада еллык гомуми куәте 780 миллион кубометр булган агым-суларны чистарту буенча 140 корылма файдаланыла, еллык куәте 88 миллион кубометр тәшкил иткән 40 ка якын корылма проектлау һәм төзү стадиясендә.

Агымдагы елда чистарту корылмалары төзү, чистартуның заманча технологияләрен кертү юлы белән явымсуларны чистартуның нәтиҗәлелеген күтәрү буенча эшләрне дәвам итәргә кирәк.

Эчә торган суның сыйфаты әйләнә-тирә мохитнең торышын билгеләүче иң мөһим күрсәткеч. Халыкны эчә торган су белән тәэмин итү юнәлешендә эшчәнлекне көчәйтә барып, безгә игътибарны "2010 елга кадәр Татарстан Республикасының эчә торган суы" дәүләт максатчан программасын эшләүгә юнәлдерергә кирәк. Анда хуҗалык ихтыяҗлары һәм эчә торган су белән тәэмин итү системасында төче җир асты суларыннан файдалануны сизелерлек киңәйтү буенча чаралар карала.

Республикада үсемлекләр һәм хайваннар дөньясының торышы тотрыклы дип бәяләнә. Табигать комплекслары һәм объектларының акрынлап үсүе, ау хайваннары төрләренең (11 проценттан артыграк) саны арту, һәм шулай ук Татарстан Республикасының Кызыл китабына кертелгән сирәк һәм бетү алдында торган үсемлекләр һәм җәнлекләр төрләренең саны саклану һәм арту тенденциясе күзәтелә.

Республика әһәмиятендәге аеруча нык саклана торган табигать территорияләре системасын камилләштерү һәм үстерү мәсьәләләренә аерым игътибар бирергә кирәк. 2003 ел ахырына республикада табигать һәйкәлләре саны 158 гә җитте, ә саклана торган табигать территорияләре мәйданы 143 мең гектар булды, яисә республиканың гомуми мәйданының 2 процентын тәшкил итте.

Шул ук вакытта республиканың торак пунктларында агач һәм куаклар утыртылган мәйданнарның артуы, һәр җирдә картайган агачлар урынына яшь үсентеләр утыртылуы белән беррәттән, бу өлкәдә тискәре тенденцияләр дә күренде. Кайбер шәһәрләрнең администрацияләре, торак пунктларның яшел фондыннан файдалану кагыйдәләре таләпләрен бозып, яшел зоналарны әйләнештән чыгару хакында карарлар кабул итәләр. Бу проблема Казан шәһәрендә метрополитен төзелеше объектларында һәм кече транспорт боҗрасы төзелешендә аеруча кискен төс алды. Торак пунктларының яшел фонды турындагы законнарны бозучыларны җавапка тарту вазыйфаларын дәүләт экология контролен гамәлгә ашыручы органнарга йөкләп, бу өлкәдә тәртип урнаштырырга кирәк.

Урман хуҗалыгы белән нәтиҗәле идарә итү буенча киләчәктә башкарылырга тиешле эшләр түбәндәгеләргә юнәлдерелергә тиеш:

- беренче чиратта эррозиягә дучар булган җирләр һәм саклаучы урман полосалары утырту исәбенә урман белән капланган мәйданнарны арттыру;

- 4200 гектар мәйданда урман торгызу эшләре башкару планлаштырыла;

- урман-чимал ресурсларын комплекслы файдалану, агач чималын тагын да тирәнрәк эшкәртү, конкуренциягә сәләтле продукция чыгару юлы белән ярдәмчел промышленность производстволарын тагын да үстерә төшү;

- шәһәр яны зоналарында һәм урман фонды участокларында урнашкан корылмаларны һәм төзелмәләрне реконструкцияләүне тәртипкә салу, урман фондын мәдәни-сәламәтләндерү максатларында файдалану;

- аеруча саклана торган табигать территориясе челтәрен үстерү, республика торак пунктларында һәм шәһәрләрендә яшелләндерү дәрәҗәсен арттыру.

Республиканың төп байлыгы – җир ресурсларын саклау әүвәлгечә мөһим бурычларның берсе булып кала. "1997-2005 елларга Татарстан Республикасында туфракның уңдырышлылыгын күтәрү һәм аны эррозиядән саклау комплекслы программасын" гамәлгә ашыру максатында урманда мелиорация эшләре башкаруга аерым игътибар бирелә. Ел саен урман саклау полосалары утыртылган мәйданнар саны 1000 гектарга җитә (2003 елда эррозия белән көрәшү максатында 1,3 мең гектар җирдә агач һәм куак утыртылды). Ташландык җирләрне кабат культуралаштыруда һәм аларны билгеләнгән тәртиптә максатчан файдалануга тапшыруда дәүләт контролен тагын да көчәйтәсе бар.

Ресурсларны саклауга һәм әйләнә-тирә табигать мохитен антропоген пычратуны киметүгә ярдәм итә торган гаять мөһим фактор буларак, икенчел матди ресурсларны җыю һәм эшкәртү системасын кертүгә юнәлдерелгән калдыкларны селектив җыю һәм утильләштерү системасының нәтиҗәлелеген күтәрү белән бәйле эшләр әйләнә-тирә мохитне саклау эшчәнлегендә төп юнәлешләрнең берсе булып тора.

2003 ел дәвамында республиканың махсуслаштырылган предприятиеләре тарафыннан кабат файдалану һәм утильләштерү өчен 300 мең тоннадан артыграк калдык җыелды. Икенчел ресурслар җыю һәм эшкәртү белән шөгыльләнүче предприятиеләр саны артты.

Хәзерге вакытта Татарстан Республикасында 275 гектар мәйданда табигатьне саклау законнары таләпләре нигезендә төзелгән һәм файдаланыла торган 46 каты көнкүреш калдыклары полигоны эшли, чүплекләрне кабат рекультивацияләү һәм санацияләү буенча эш алып барыла. Яр Чаллы, Түбән Кама, Зеленодольск шәһәрләрендә, Кама Аланы, Лаеш эшчеләр бистәләрендә, Кайбычта каты көнкүреш калдыклары полигоннары төзелә. Казан, Әгерҗе шәһәрләрендә, Аксубай, Тукай, һәм Чирмешән районнарында көнкүреш калдыкларын җыю һәм чыгару системасын оештыруда хәлләр шактый киеренке әле. Шул ук вакытта калдыклар проблемасы фәкать экологик проблема гына булудан туктады һәм икътисадый проблемага әверелде, монда хәзер энергия, ресурслар саклау мәсьәләләре шактый җитди роль уйный. 2003 елда Әлмәт шәһәрендә чүп-чар эшкәртә торган заманча завод файдалануга тапшырылды.

Киләчәктә бу өлкәдә шәһәрләрдә һәм бистәләрдә көнкүреш калдыкларын чыгаруның нәтиҗәле системасын оештыру, калдыкларны аерым җыю һәм эшкәртүнең заманча технологияләрен кертү мөһим бурыч булып тора.


Нәтиҗәле үсеш оешмаларның эшчәнлегендә, яшәвендә финанс параметрларын арттырудан бигрәк хезмәт хакын, өстәлгән бәяне үстерү. Бу куллануны стимуллаштыручы, хуҗалык процессларын активлаштыруга ярдәм итүче һәм бер үк вакытта республикабызның социаль программаларын гамәлгә ашыру мөмкинлекләрен күтәрүче түләү сәләтенә ия булган таләп.

Инновация сәясәте һәм фәнни-тикшеренүләргә ярдәм итү

Илнең икътисадын инновацияле үсеш юлына күчерү буенча Хөкүмәт шактый зур тырышлык куя. Яңа постиндустриаль икътисадның аякка басуы иҗтимагый үсешне хәрәкәткә китерүче көчләрнең үзгәрүе белән бергә бара. Икътисадка инновация һәм интенсив төсмер, структур динамизм, югары сыйфат бирүче матди булмаган капитал төп ресурска әверелә.

Татарстан Республикасы бу өлкәдә узган ел куелган бурычларны хәл итә. Инновацияләр һәм инвестицияләр буенча Мәскәү халыкара салонының алтын медален яулап алган инновация эшчәнлеген үстерү программасы һәм нефть, газ, химия комплексын үстерү программасы кабул ителде. Болар икесе дә республика программалары. Аларны гамәлгә ашыру өчен җитди адымнар да ясалды. Галимнәребез хезмәттәшлек итә башлаган "Идея" технопаркы сафка басты, "Ремдизель" ябык акционерлык җәмгыяте, "Татэлектромаш" ачык акционерлык җәмгыяте нигезендә Яр Чаллы индустриаль технопаркын, "Шәрык" Чистай сәгать заводы" ачык акционерлык җәмгыяте мәйданнары нигезендә технопарк, Түбән Кама нефтехимия полигоны, эре промышленность предприятиеләре каршында тармак технопарклар системасы, әйдәп баручы университетлар каршында тармак пилот технологик комплекслар оештыруның этаплары билгеләнде. Югары технологияләр нигезендә яңа продуктлар чыгару өчен фәнни-җитештерү мега- проектлар гамәлгә ашырыла. "АлАЗ" җитештерү берләшмәсе промышленность мәйданнарында төзелгән "Алабуга" ирекле икътисадый зонасы чынлыкта технопарк, аның территориясендә уңышлы төстә җитештерү- хуҗалык эшчәнлеге белән шөгыльләнүче кече һәм урта бизнес эшмәкәрлек структуралары саны елдан ел арта бара.

Нигез инфраструктра башлыча формалашты. Ләкин әлегә ул тигез генә, төгәл генә эшләп китә алмый әле. Альтернатив проектлар бик күп. Бер яктан караганда бу яхшы, чөнки үсешнең көндәшлек принципларын стимуллаштыра, ләкин икенче яктан, дәүләт параллель һәм берсен-берсен кабатлый торган структураларга средстволар сарыф итмәскә тиеш. Бигрәк тә махсус координацияләүче дәүләт органнарының санын арттыруга һич кенә дә юл куярга ярамый. Без яклар өчен уңайлы һәм нәтиҗәле мөмкинлекләр булдыру хакында уйларга тиеш.Һәм монда инновацияләрне коммерция нигезенә кую һәм кертү, фәнни учреждениеләрнең һәм предприятиеләренең үзара килешеп һәм үзара файдалы итеп хезмәттәшлек итүен оештыру төп бурычка әверелә. "Югары уку йорты-> технопарк- > бизнес инкубаторы- > инвестор(банк)- > промышленность мәйданчыгы" территориаль һәм тармак кластерларын формалаштыру башланырга тиеш. Инновацияләргә, кече һәм урта бизнеска ярдәм итү программалары бер-берсеннән ресурсларны тартып алмаска, үзара тыгыз бәйләнештә эшләргә һәм бер-берсен тулыландырып торырга тиеш.Инновацияләрне сынап карау һәм тиешле дәрәҗәгә җиткерү эше кече һәм урта бизнес аша башкарылса, максатка ярашлы булачак, чөнки алар гаять сыгылмалы һәм акланган югалтулардан курыкмыйлар. Дәүләт төп шартларны тудырды һәм хәзер бу процессларда катнашучыларның "уен кагыйдәләрен" дөрес үтәүләрен контрольдә тотарга тиеш.

Республика фәне белән идарә итүдә Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең һәм Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгының ролен төгәлрәк билгелисе иде. Фән һәрвакыт зыянлы шөгыль, аның нәтиҗәләре күзгә күренеп тормый, файда китергән очракта да бу файданы күп еллар узгач кына тоеп булачак дигән хәвефле һәм мәгънәсез фикерләр туа һәм ныгый. Бу һич тә алай түгел. Дөнья тәҗрибәсенә күз салыгыз. Бүген Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе бер үк вакытта фәнни тикшеренүләргә заказ да бирә һәм аларны үзе үк башкара да. Бу системадан дөньяда яшәп килә торган башка алдынгы ысулларга күчәргә кирәк. Фән фәкать фәнгә генә хезмәт итә дигән принцип фәнне практикадан ераклаштыра гына. Өстәвенә гаять кыенлык белән табыла торган акчалар әйләнештән чыгарыла. Предприятиеләрнең фәнни тикшеренүләрнең аеруча перспективалы юнәлешләрен сайлау процессында актив катнашуларын тәэмин итми торып без бу даирәдә хәлне үзгәртә алмаячакбыз. Дәүләт һәм бизнес фәнне тигез башлангычларда һәм бергәләп финансларга тиеш, фәкать шул чакта гына без иң нәтиҗәле проектларны сайлап алып аларның гамәлгә ашырылуын тәэмин итә алачакбыз.

Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгына, шул исәптән, тупланган тәҗрибәне файдаланып, республика технопаркларын, промышленность округларын технополисларны оештыру принципларын эшләргә кирәк.

Татарстанда инновация процессын активлаштыру өчен уңай алшартлар бар. Бездә шактый зур күләмдә производство куәтләре һәм фәнни потенциал тупланган. Алардан нәтиҗәле файдалана алу – безнең бурыч.

Промышленность сәясәте

2003 елда Татарстан Республикасында тулаем региональ продукт 2002 ел белән чагыштырганда 4,8 процентка артты. Промышленность продукциясе җитештерү күләме 4,7 процентка үсте. Химия, нефть химиясе промышленностенда, машина төзелеше һәм металл эшкәртүдә, ягулык промышленностенда, электр энергетикасында, урман һәм агач эшкәртү, азык-төлек промышленностенда җитештерүнең күтәрелүенә ирешелде. Җитештерү күләме кимү төзелеш материаллары тармагында һәм җиңел промышленность предприятиеләрендә булды. Икътисад өлкәсендә мөһим структур үзгәрешләр күзәтелә башлады.

Яңа, конкуренциягә сәләтле хуҗалык итү рәвеше формалаштыру өчен промышеленность сәясәте түбәндәге төп иң мөһим мәсьәләләрне хәл итүгә юнәлдерелергә тиеш:

- территорияләрнең икътисадый сәясәткә (җитештерү көчләрен рациональ урнаштыруга һәм аларны үстерүгә);

- дәүләт заказына;

- республика эчендәге промышленность кооперациясен үстерүгә;

- эскпортка чыгару белән бәйле җитештерү;

- өстенлекле тармакларга булышлык күрсәтү:

- нефть эшкәртү һәм нефть химиясе;

- автомобиль төзелеше;

- авиатөзелеш;

- оборона- промышленность комплексы;

- энергетика;

- агропромышленность комплексы;

- җиңел промышленность;

- азык-төлек промышленносте;

- мәгълүматлаштыру һәм элемтә;

- кече һәм урта бизнес.

Территориаль икътисадый сәясәт

Хәзерге шартларда икътисадның уңышлы яшәве һәм эшләве планлаштыруның тармак ысулы белән беррәттән, территория дәрәҗәсендә программалаштыруны да таләп итә. Бик кызганыч, 2002 елда Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгы инициативасы белән эшләнгән территорияләрне икътисадый үстерү программасы алга таба үсеш алмады. Җайга салуның иң мөһим ысулы булуга карамастан, әлегә аның мөмкинлекләре җитәрлек дәрәҗәдә файдаланылмый. Күпчелек программалар декларатив характердагы формаль кәгазьләр булып кына кала, аларның үтәлеше тикшерелми, икътисадый шартларның үзгәреп торуына бәйле рәвештә үзгәртүләр, төзәтүләр кертелми, күп очракта алар хакында мәгълүмат булмый яисә алар гомумреспублика стратегиясенә һәм тармак программаларына каршы киләләр.

Безгә икътисадый механизмнар аша өстән ярдәм көтеп утыру һәм үзәкләштерелгән акчага өмет итү халәтеннән чыгарга кирәк. Бүген күп очракта пассив позицияләрдә торучылар, территорияне үстерү җәһәтеннән активлык күрсәтеп яңа идеяләр белән чыгарга ашыкмаучылар тыныч яши. Андыйлар акча җитмәүгә, башка кыенлыкларга зарланалар һәм еш кына республика бюджетыннан өстәмә ярдәм дә алып куялар. Шул ук вакытта, башлыкларның берәрсе эшне максатка ярашлы итеп оештырып территориядә керемнәрне арттыруга ирешсә, аны бүләкләү урынына, территория бюджетын раслаганда ул алган өстәмә керемнәр күләмендә аның акчасын кисеп куялар. Әлеге күренеш шулай ук сүлпәнлеккә, пассивлыкка китерә.

Җитештерү көчләрен нәтиҗәле итеп урнаштыру һәм үстерү сәясәтенең өстенлеге территорияләрне дотацияләр нигезендә механик рәвештә тигезләү генә түгел, ә территорияне үстерү программасын хуплау системасына нигезләнгән, стратегик яктан ныклап уйланган, һәр территорияне регион эчендә үстерүгә юнәлдерелгән анык һәм максатчан сәясәт булырга һәм монда территорияләр үзләре башлап йөрергә тиеш. Республиканың район һәм шәһәрләре өчен ел саен директива рәвешендә билгеләнә торган чикләүче индикаторлардан киләчәккә йөз тоткан перспективалы идарә итү системасына күчәргә вакыт.

Икътисадый мотивацияләү,территорияләр үсешен стимуллаштыру системасы йомшак һәм тиешенчә нигезләнмәгән. Ярдәм күрсәтү кагыйдәләре бердәм булырга һәм 3-5 елга расланырга тиеш. Киләсе елга республика бюджетын эшләгәндә үк, республика бюджеты һәм тышкы чыганаклар исәбенә территорияләрне үстерүнең үзенчәлекле кызыксындыру фондын төзүне исәпкә алырга кирәк. Әлеге фонд ярдәмендә күп кенә тормышчан проектларны гамәлгә ашырып булыр иде. Мондый проектларның кайберсен финанслауда һәм гарантияләр бирүдә Хөкүмәтнең катнашуына да исәп тотарга кирәк. Хөкүмәт ел саен территорияләрнең үсеш проектларына тендер игълан итеп, алар арасыннан иң кулайларын һәм иң камилләрен сайлап алырга тиеш.

Территорияләр үсешенә бәйле мәсьәләләрне шулай ук Татарстан Республикасы Дәүләт Советында махсус рәвештә тикшерергә мөмкин булыр иде.

Дәүләт заказы

Татарстан Республикасы беренчеләрдән булып дәүләт заказларына конкурслар үткәрә башлады. Шуңа да карамастан бу күркәм башлангыч мәгънәви үсеш алмады һәм туктап калды. Ул гына да түгел , республика товар җитештерүчеләренең хокукларын чикләү һәм кысу күзәтелә, ә инде өлешчә генә хезмәткә яраклы гражданнар эшли торган оешмаларга кизәнү бернинди кысаларга да сыймый. Инвалидлар хезмәтеннән файдаланучы предприятиеләрне гарантияле дәүләт заказы белән тәэмин итү – безнең гражданлык бурычыбыз һәм Хөкүмәт бу юнәлештә үзенең бөтен мөмкинлекләрен файдаланырга тиеш.

Планлаштырылган чыгымнар тендер нәтиҗәләре буенча барлыкка килгән чыгымнардан елдан-ел арта бара. Бу дәүләт чыгымнарын планлаштыру системасының җитәрлек дәрәҗәдә сыгылмалы булмавын һәм хәзерге чынбарлыкка туры килмәвен күрсәтә. Дәүләт закупкалары базарда урнашкан бәяләр аша планлаштыруның алдагы чорларга исәпләнгән норматив базасын формалаштырган очракта гына нәтиҗәле була.

Татарстанда җитештерелә торган товарлар буенча сатып алу гамәлгә ашырылган очракта сатып алу гамәлләрендә фәкать республика җитештерүчеләре генә катнашырга тиеш һәм бу кагыйдәгә әверелсен иде . Калган очракларда, хәтта товарлар республикада җитештерелмәгәндә дә, сатып алу йомгаклары буенча уртача бәя формалаштырылырга һәм үзләштерү яисә ясау өчен ачыктан-ачык профильле җирле җитештерүчеләргә тәкъдим ителергә тиеш. Фәкать алар язма рәвештә тәкъдимнән баш тарткан очракта гына теге яки бу товар җибәрү хокукын чит җитештерүчләргә яки арадашчыларга бирергә мөмкин.

Республика товар җитештерүчеләре арасында зуррак өстәлгән бәягә ия булган һәм уртача хезмәт хакы югарырак дәрәҗәдә торган салым түләүчеләр генә өстенлекле хокукка ия булырга мөмкин.

Конкурста катнашу өчен тышкы компанияләр тарафыннан махсус рәвештә республикада теркәлүче беркөнлек фирмалар белән көрәшү максатында эшмәкәрләр ассоциациясенең, аерым алганда, Татарстан Республикасы Сәүдә-промышленность палатасының мөмкинлекләрен киңрәк файдалану мөһим. Палатада әгъза булып тору конкурста катнашуда мәҗбүри шартка әверелергә тиеш. Бу тендерда катнашучыларны тикшерү өчен тотыла торган дәүләт чыгымнарын оптимальләштерүгә һәм әлеге гамәлне гадиләштерүгә мөмкинлек бирәчәк, административ киртәләрне кыскартачак.

Республиканың эре товар җитештерүчеләре, безнең карашка, Татарстанның патриотлары булырга һәм матди-техник тәэмин итү буенча үзләренең эчке конкурсларын уздырганда шушы ук принципларга нигезләнергә тиешләр. Татарстан Республикасы Җир һәм мөлкәти мөнәсәбәтләр министрлыгы, Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгы белән берлектә дәүләт вәкилләре институты аша атап кителгән принципларны гамәлгә ашыруны тәэмин итәргә тиешләр.

Республика эчендә промышленность кооперациясе үсеше

Россия Федерациясендә яңа икътисадның формалашуы предприятиеләр арасындагы туры производство багланышлары системасының җимерелүенә китерде. Хәзер үзара мөнәсәбәтләрнең яңа системасы формалаша һәм республика эчендә промышленность кооперациясе системасының нәтиҗәле эшләвен җайга салу һәм тиешенчә тәэмин итү республика өчен бик мөһим бурыч. Күпсанлы арадашчыларның "озын берлек артыннан куучыларның" һәм шуның ише схемаларның пәйда булуы җитди проблемалар китереп чыгарды. Бүген, кызганычка каршы, нәкъ менә Татарстан Республикасында җитештерелә торган продукция кебек үк продукция, өч-дүрт мәртәбә кыйммәткә төшереп, чит илләрдән һәм хәтта күрше төбәкләрдән сатып алына. Шуның аркасында без күпме эш урыны, күпме салым югалтабыз.

Республика эчендә товар җитештерүчеләрнең промышленность кооперациясе процессларын тирәнәйтү максатында Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына товар җитештерүчеләрнең республика эчендә берләшүен тизләтә торган һәм озак вакытка исәпләнгән программасын эшләргә һәм кабул итәргә кирәк. Хәзер барлык министрлыклар республикада җитештерелә торган продукция буенча компьютерда үз сайтларын төзү белән мавыгалар. Аларның күбесе бер-берсен кабатлый. Бу проблеманы уптым- илаһым гына хәл итеп булмый. Моның өчен эре товар җитештерүчеләрнең үз матди-техник тәэмин итү һәм сату системаларын һәркемгә аңлаешлы һәм ачык булырлык итеп оештыруларына ирешү мөһим. Хәбәрдарлык җәмгыяте чорында моңардан коммерция сере ясарга маташу бернәрсә дә бирми. Кагыйдә буларак, гадәттә теге яки бу "гөнаһы" булган җирдә генә сер саклыйлар бит.

Икътисадның төрле тармакларына караган күп кенә предприятиеләрнең файдаланылмый яткан яисә аз файдаланыла торган җитештерү мәйданнары һәм җиһазлар нигезендә технопарклар, технополислар һәм индустриаль парклар төзү җитештерү кооперациясен үстерүнең мөһим юнәлешләреннән берсе булырга тиеш.

Асылда икътисадның реаль секторы үз үсешендә технопарклар концепциясен гамәлгә ашыру чорына аяк басарга тиеш. Эре предприятиеләрдә җитештерү фәкать зыян гына китерә торган продукция предприятиедән читкә чыгарылырга, кече һәм урта бизнеска тәкъдим ителергә тиеш. Аутосорсинг көндәшлеккә сәләтлелекне арттыруда мөһим факторга әверелергә тиеш. Бу җитештерелә торган продукциянең кыйммәтенә карата куелган таләпләрне тәэмин итү мөмкинлеге бирәчәк.

Өстенлекле тармакларга ярдәм

Читкә чыгарыла (экспортлана) торган товарлар җитештерүче тармаклар

Татарстан Республикасында халыкара элемтәләрне үстерү өчен бөтен мөмкинлекләр бар. Ул бик уңайлы урында урнашкан, ныклы промышленность потенциалына ия һәм югары квалификацияле кадрларга бай. Соңгы дистә еллар дәвамында Татарстан Республикасында тышкы сәүдә әйләнешендә үсеш тенденцияләре саклана. Ә 2003 елда ул Татарстан Республикасының яшәү дәверендә рекордлы дәрәҗәгә – АКШ долларларында 4,6 миллиардка җитте һәм узган елдагы күрсәткечтән 1 миллиард долларга яки 26,0 процентка артты.

Шул ук вакытта Татарстан Республикасының тышкы сәүдә әйләнеше үсешенә республика экспортының 28,8 процентка һәм импортның фәкать 1,4 процентка гына артуы зур йогынты ясады. Ләкин безнең экспортның чимал сату белән бәйлелеге елның елы әлләни зур үзгәрешләр китерми. Республика экспортының товар структурасында әүвәлгечә ягулык-энергетика ресурслары өстенлек итә һәм аның чагыштырма күләме 2003 елда 74,4 процент булды. Химия һәм нефть химиясе товарлары өлешенә 15,9 процент, машина төзелеше продукциясе өлешенә – 8 процент туры килә.

Дөньяда сәяси тенденцияләрнең уңай булмавы, глобальләшүнең үсүе дәвам итү, Россиянең Бөтендөнья сәүдә оешмасына керергә җыенуы – болар барысы да һәм башка кайбер объектив сәбәпләр безнең предприятиеләргә көндәшлек басымы көчәюе хакында сөйли. Нәкъ менә шуңа күрә үзебездәге товар җитештерүчеләргә булышлык күрсәтү, аларның, беренче чиратта, эчке республика базарында позициясен ныгыту, шулай ук Республикада җитештерелгән продукцияне Россия төбәкләренә һәм чит илләргә чыгару инфраструктурасын камилләштерү барлык җаваплы министрлыклар һәм ведомстволар эшчәнлегендә өстенлекле юнәлеш булып тора һәм киләчәктә дә торырга тиеш. Без читкә товар чыгаручыларга традицион дәүләт ярдәме күрсәтүнең бөтен мөмкинлекләреннән файдалана алмыйбыз. РФ составындагы регион буларак, Татарстан Республикасы салым һәм таможня ташламаларын тулы күләмдә бирә, читкә товар чыгаручыларның салым салына торган базасыннан кайбер чыгымнарны бетерә,әмма аларга валюта җайга салуы белән булыша алмый. Ләкин экспорт контрактларын иминләштерүне финанслауга ярдәм күрсәтү, ташламалар һәм дәүләт гарантияләре бирү, озак вакытлы кредит бирүче экспортерларга банк ставкалары процентларын дотацияләү кебек мөһим мөмкинлекләр начар файдаланыла һәм монда Хөкүмәткә үзенең позицияләрен үзгәртергә кирәк.

Мәгълүм булганча, "Ак-Барс" кебек безнең әйдәп баручы банклар үзләренең клиентларын кредитлар белән тәэмин итәләр, ягъни комплектлаштыручы әйберләр сатып алу яисә сатып алучыга түләүләр кертү вакытын озайту өчен аның читкә чыгарылган продукциясеннән алыначак керем исәбенә кредит бирәләр. Инвестиция кредитлары буенча кредит ставкаларын киметүгә һәм товарларны читкә чыгарганчы һәм читкә чыгаргач кредитлауга субсидияләр бирү практикасы сизелерлек дәрәҗәдә киңәйтелергә тиеш. Моның өчен бөтен инфраструктуралар бар. Әлбәттә, бу беренче чиратта чимал җибәрүгә түгел, ә машина һәм приборлар төзү, химия һәм нефть химиясе продукциясен экспортлауга карый.

Россия Бөтендөнья сәүдә оешмасына (БСО) керү алдында тора, ә бу оешманың кагыйдәләре буенча читкә товар чыгаручыларга ярдәм күрсәтү хупланмый. Ләкин шулай да күп кенә илләр экспортны финанслау һәм экспорт кредитларын иминләштерү өчен бюджеттан шактый зур суммалар бүлеп бирәләр (бюджетның чыгым өлешеннән 7,2 процентка кадәр). БСО кагыйдәләре "яшел кәрҗинне" финанслауны, ягъни үз җитештерүчеләренә инфраструктур, мәгълүмати, методик ярдәм күрсәтүне тыймый. Әгәр без алар белән бер дәрәҗәдә ярышырга, үзебезнең товар җитештерүчеләребезгә тигез мөмкинлекләр тәэмин итәргә телибез икән, алда әйтеп кителгән факторларны мөмкин кадәр киңрәк файдаланырга тиешбез.

Читкә товар чыгаручыларга булышлык күрсәтү читтән җиһазлар, инвестицияләр , "ноу-хау" кертү белән тыгыз бәйләнгән. АКШның Сәүдәне үстерү агынтлыгы гранты буенча Татарстан региональ инвестиция банкының ТЭО сын эшләү тәмамланып килә. Ул безнең предприятиеләргә "озын" арзан кредитларга юл ачуда, җитештерү куәтләренең конкуренциягә сәләтен күтәрүдә, аларны яңа нигездә камилләштерүдә өстәмә мөмкинлекләр бирәчәк.

Нефть эшкәртү һәм нефть химиясе

Промышленность җитештерүенең гомуми күләмендә ягулык промышленносте өлеше хәзерге көндә 32,7 процент тәшкил итә. 2003 ел йомгаклары буенча республикада 29,2 миллион тонна нефть чыгарылды, бу күрсәткеч 2002 елда табылган нефть күләменнән 440,9 мең тоннага артыграк. Шул исәптән республиканың бәйсез нефть компанияләре 4,5 миллион тонна нефть чыгардылар һәм бу күрсәткеч барлык чыгарылган нефть күләменең 15,5 процентын тәшкил итә (2002 елда - 14,4 процент).

"2005 елга кадәрге чорга Татарстан Республикасының нефть һәм газ комплексын үстерү концепциясе" нигезендә углеводород чималы чыгару күләмен елга 30 миллион тонна дәрәҗәсендә саклау бурычы үтәлә.

Скважина бораулауда күләм күрсәткечләренең кимүе белән беррәттән файдалану һәм разведка максатларында бораулауның сыйфаты яхшырды. Республика нефтьчеләре горизонталь скважиналарны һәм нефть чыгаруны арттыру һәм тизләтү технологияләрендә иң алдынгы булган ян-яктагы горизонталь кәүсәләрне узу технологиясен үзләштерүдә һәм кертүдә беренчеләр булды. Хәзерге вакытта Татарстан Республикасында 250дән артык горизонталь скажина борауланды (шул исәптән 2003 ел йомгаклары буенча 65). Аларның уртача дебиты республикадагы уртача күрсәткечләрдән ике мәртәбә артып китә.

Тулаем алганда, узган ел йомгаклары буенча "Татнефть" ачык акционерлык җәмгыятендә яңа технологияләр кулланып борауланган 442 скважинаның 331е файдалануга тапшырылган.

2003 елда нефть чыгару күләмнәренең үсүенә катламнарның нефть бирүчәнлеген арттыруның заманча ысулларын куллану ярдәм итте. "Татнефть" ачык акционерлык җәмгыятендә катламнарның нефть бирүен арттыруда яңа ысуллар кертү исәбенә ел саен 4,2 миллион тонна нефть чыгарыла – 17 процент. Шул ук вакытта Россия Федерациясендә шундый ук уртача күрсәткеч нефть чыгаруның гомуми күләменнән 13,3 процент тәшкил итә.

Татарстан Республикасының нефть чыганакларын эшкәртү шартлары, димәк, катламнарның нефть бирүен артыруның, скважиналар бораулау технологияләрен куллану, елдан-ел ул катлаулана бара, ләкин нефтькә бәяләрнең югары булуы куәтле инвестиция стимулы булып та хезмәт итә.

Инновация потенциалын икътисадый әйләнешкә кертү, мөмкин кадәр күбрәк җәлеп итү, нефть алу коэффициентын арттыруга һәм продуктив катламны нәтиҗәле итеп алуга юнәлдерелгән яңа технологияләр куллану 2004 елга республика нефтьчеләренең төп бурычы булырга тиеш.

2003 елда 11 яңа нефть чыганагы ачылды. Нефть запасларының суммар үсеше 29,055 миллион тонна тәшкил итте.

2004 елда республикада кимендә 29,5 миллион тонна нефть чыгарылачак, шул исәптән кече нефть компанияләре 4,6 миллион тонна нефть чыгарачак (гомумреспублика күләменнән 15,6 процент). Файдалану максатында бораулау күләме 837,8 мең метр тәшкил итә, шул исәптән кече нефть компанияләре буенча – 317,8 мең метр.

Нефтьнең минерал-чимал базасын торгызу өлкәсендә запасларны һәм перспектив ресурсларны 29,5 миллион тонна һәм 12 миллион тонна күләмендә әзерләү бурычы тора.

Татарстан Республикасы территориясендә һәм аның чикләреннән читтә урнашкан төбәкләрдә эзләү-разведкалау максатында бораулау эшләрен киңәйтү минерал-чимал базасын торгызуда сизелерлек зур резерв булып тора. Калмыкиядә, Ульяновск, Самара, Оренбург өлкәләрендә һәм башка регионнарда нефть чыгаруны үстерү буенча эшне дәвам итү зарур.

Фаразланган бәяләмәләр буенча Татарстан Республикасының җир астында 2дән алып 7 миллиард тоннага кадәр табигый битумнар тупланган. Мондый кыйммәтле углеводород чималын чыгаруны үзләштерү һәм комплекслы эшкәртү Татарстан Республикасы өчен бик мөһим. 2004 елда табигый битумнар чыганакларын промышленность эшкәртүенә җәлеп итү максатында, Татарстан буенча РФ ГУПРы Экология һәм табигый ресурслар министрлыгы белән берлектә "Татарстан Республикасы буенча 2002-2004 елларга җир асты байлыкларыннан файдаланучылар тарафыннан инвестиция проектларын гамәлгә ашыру өчен тәкъдим ителә торган җир асты участокларының программ исемлеген" гамәлгә ашыру буенча чаралар комплексын тәмамларга кирәк.

2004 елда ил күләмендә нефть тармагына салым басымын көчәйтү практикасы дәвам итәчәк. Өстәлгән бәягә салым ставкаларының кимүе җирлегендә нефть һәм газ промышленностенда эскпорт пошлинасына ставкаларны арттыру, файдалы казылмалар чыгаруга салым ставкасына төзәтмә кертү планлаштырыла.

Шуңа күрә "Татнефть" ачык акционерлык җәмгыятенә, кече нефть компанияләренә, Икътисад һәм промышленность министрлыгына эшкәртелү дәрәҗәсенә, чыганакларның геологик һәм географик-икътисадый үзенчәлекләренә бәйле рәвештә дифференцияләштерелгән рента мөнәсәбәтләрен үстерү өлкәсендә салым законнарын камилләштерү буенча башкарма хакимиятнең федераль органнарында эшләүне дәвам итәргә кирәк.

2003 елда "Татнефть" ачык акционерлык җәмгыяте дөньяның нефть базарында мөһим уңышларга иреште. Нефть эшкәртүче Тупраш (Төркия) концернын хосусыйлаштыру буенча чараларның тәмамлануына республика зур өметләр баглый. Проектны гамәлгә ашыру "Татнефть" ачык акционерлык җәмгыятенә дөньяның нефть базары конъюнктурасының тискәре йогынтысына бирешмәскә мөмкинлек бирәчәк, ерак чит илләрнең нефть продуктлары базарындагы позицияләрен ныгытачак, Татарстан Республикасының абруен күтәрәчәк.

Республикада нефть эшкәртү тармагы хакында сөйләгәндә без "Түбән Кама нефть эшкәртү заводы" (КЭЗ) ачык акционерлык җәмгыяте нигезендәге комплексны күздә тотабыз. Ул файдалануга тапшырылгач республикада судан арындырылган дизель ягулыгы, авиакеросин, вакуумлы газойль, юл битумнары җитештерелә башлады. 2003 елда база комплексы җайланмаларында 6,7 миллион тонна нефть эшкәртелде, бу 2002 елгы дәрәҗәдән 20,7 процентка күбрәк. Нефтьне беренчел эшкәртү җайланмасы тарихында җитештерү куәтләрен тулысынча диярлек эшкә җигүгә ирешелде. Шул ук вакытта юл битумнарының зур сорау белән файдаланылучы маркаларын чыгаруны тәэмин итү, битум блогына реконструкция үткәрү проблемалары хәзер дә кискен тора.

Республиканың нефть чималын тирән эшкәртү, нефть һәм нефть продуктларын читкә чыгаруның икътисадый нигезләнгән юнәлешләрен эшләү өлкәсендә өстенлекләрне билгеләү көнүзәк мәсьәлә булып кала.

2003 елда "ТАИФ" ачык акционерлык җәмгыяте тарафыннан вакуумлы газойльнең каталитик крекинг җитештерү проектын төзи башлау һәм гамәлгә ашыру уңаеннан республика күләмендә сизелерлек табыш алу көтелә. Шул рәвешле, Татарстан Республикасының нефть эшкәртү комплексы кысаларында республиканың нефть продуктларына булган ихтыяҗын тулысынча канәгатьләндерергә сәләтле югары сыйфатлы автомобиль бензиннары җитештерү производствосы төзеләчәк.

Нефть эшкәртүне алга таба да үстерү өлкәсендә 2004 елда Түбән Кама промышленность узелында заманча нефть эшкәртү, шул исәптән La International компаниясе катнашында, комплексны формалаштыру эшен киләчәктә дә дәвам итәргә кирәк.

Тулаем алганда, нефть эшкәртү тармагын төзүне тәмамлау 2008 елга Түбән Кама промышленность узелында ел саен 14 миллион тонна нефть эшкәртү мөмкинлеге бирәчәк.

Республика территориясендә нефть продуктларын сатудан кергән салым җыемнарының административ нәтиҗәлелеген күтәрү максатында, Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгына 2004 елда 2010 елга кадәр Ягулык салу комплексын үстерү концепциясен эшләргә кирәк.

Химия һәм нефть химиясе промышленносте республика промышленностенең нигез тармакларының берсе булып тора (тармакның промышленность җитештерүендәге гомуми күләмдәге өлеше 19 процент). 2003 елда әлеге тармак предприятиеләре тарафыннан 47,9 миллиард сумлык продукция җитештерелде, бу 2002 елдагы дәрәҗәдән 13,1 процентка артык. Тармак - республика икътисадын үстерүнең төп ноктасы булып калуын дәвам итә.

Түбән Кама "Нефтехим" ачык акционерлык җәмгыятендә елга 50 мең тонна куәтле полистироллар җитештерү заводы сафка басты, этилен заводын реконструкцияләү һәм яңартып кору дәвам итә, галобутилкаучуклар җитештерүне оештыру проекты тәмамлану алдында тора.

Моннан тыш, БАСФның төрдәш компаниясе -"Эластогран" компаниясе белән полиуретан системалары һәм композицияләре җитештерү буенча "Эластокам" уртак предприятиесе эшли башлады. Елга 120 мең тонна полипропилен җитештерү сәләтенә ия булган производство оештыру буенча әзерлек эшләре алып барыла.

2003 елда "Татнефть" ачык акционерлык җәмгыяте бизнесны диверсификацияләүдә, нефть химиясе производствосын үстерү өлкәсендә сизелерлек уңышларга иреште. Моның мисалы булып:

- Түбән Кама "Шин" ачык акционерлык җәмгыятенең керемле эш режимына чыгуы һәм ай саен продукция җитештерү күләмен 1 миллиард сумга җиткерүе;

- Түбән Кама "Нефтехим" ачык акционерлык җәмгыяте белән берлектә Түбән Кама синтетик майлар заводын төзү буенча уртак проектны гамәлгә ашыру тора.

Түбән Кама "Техник углерод заволы" ачык акционерлык җәмгыяте 2003 елда гамәлдәге реакторларны реконструкцияләү нәтиҗәсендә товар продукциясе чыгару буенча проект куәтенә җитеп, 90 мең тонна техник углерод чыгаруга иреште.

"Татнефть" ачык акционерлык җәмгыяте вертикаль берләштерелгән нефть компаниясе буларак соңгы берничә ел эчендә нефть эшкәртү, нефть химиясен үстерү эшчәнлеге кысаларында Түбән Камага 16 млрд сумга якын капитал салуларны гамәлгә ашырды.Түбән Кама промышленность үзәгендә нефть эшкәртү, нефть химиясе производствосын үстерү буенча тагын берничә эре проект гамәлгә ашырылу алдында тора.

"Нәфис Косметикс" ачык акционерлык җәмгыяте дә үзенең җитештерү күләмнәрен актив төстә үстерә бара. 2003 елда чыгарыла торган продукциянең ассортименты кыйммәт булмаган һәм сыйфатлы яңа төр кер юу порошоклары, сабын, сыек сабын исәбенә тулыланды.

2004 елда химия һәм нефть химиясе предприятиеләренең төп бурычы булып түбәндәгеләр тора:

-җитештерүне һәм товарлыклы продукция сату күләмнәрен алга таба да үстерү;

- энергияне сакчыл тоту чараларын кертү исәбенә җитештерүнең рентабельлеген күтәрү һәм чыгымнарны киметү;

- үсешнең интеграль күрсәткечләре структурасында сыйфат үзгәрешләренә ирешү;

- югары технологияләр кулланып җитештерелгән, өстәлгән бәя дәрәҗәсе югары булган продуктлар чыгару исәбенә тулаем тармак продукциясе составында структур үзгәретеп корулар уздыру;

- җитештерүнең кече бизнес тармагын үстерү;

2004 елда Түбән Кама "Нефтехим" ачык акционерлык җәмгыятендә галобутилкаучук һәм СКД бутадиенкаучугын промышленность дәрәҗәсендә җитештерү оештырлачак. Түбән Кама "Шин" ачык акционерлык җәмгыяте "PIRELLI" фирмасы технологиясе буенча яңа төр җиңел автомобиль шиннары чыгаруга керешәчәк, ул ел саен 2 млн. данә заманча автомобиль шины җитештерү мөмкинлеге бирәчәк. Казан "Оргсинтез" ачык акционерлык җәмгыятендә күләмле инвестиция програмасы гамәлгә ашырыла башлады.

"Кварт" ябык акционерлык җәмгыяте (динамик термоэластопластлар һәм алар нигезендә башка әйберләр), Казан "Синтетик каучук заводы" ачык акционерлык җәмгыяте (уретанлы күбек һәм полиэфирлар), конкуренциягә сәләтле продукциянең яңа төрләре җитештерүне планлаштыралар.

Саналган чараларны үтәү нәтиҗәсендә 2004 елда синтетик каучук җитештерү күләме 270 мең тоннага, полиэтилен – 420 мең тоннага, автомобиль шиннары - 11 млн. данәгә җитәчәк.

Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгына, "Татнефтехиминвест-холдинг" ачык акционерлык җәмгыятенә, предприятиеләр җитәкчеләренә, Республиканың 2004-2008 елларга нефть, газ химиясе комплексын үстерү программасын гамәлгә ашыруда зур тырышлык куярга кирәк.

Автомобиль төзелеше

Узган елда "КамАЗ" ачык акционерлык җәмгыятенең финанс-икътисад хәле сизелерлек яхшырды. Автомобиль төзелеше компаниясенең идарә структурасы оптимальләштерелде, Россия Федерациясе һәм Бәйсез дәүләтләр бердәмлеге илләре территорияләрендә элек төзелгән автоүзәкләр белән идарә итү торгызылды.

2003 елда 24,3 мең йөк һәм 40,3 мең кече литражлы автомобиль чыгарылды. Гомумтранспорт ихтыяҗларына җайлаштырылган яңа Камаз 43118 автомобиле дәүләт сынауларын уңышлы узды һәм Россия Федерациясе Кораллы Көчләрен тәэмин итүдә катнашачак. Аны тиздән хәрби частьләргә һәм хәрби берләшмәләргә җибәрә башлау планлаштырыла.

"Кече литражлы автомобильләр" заводы" ачык акционерлык җәмгыятендә, Германиянең "ДЮРР" фирмасы белән килешү нигезендә дөнья стандартларына җавап бирә торган яңа буяу линиясе сафка басты.

Агымдагы елда акционерлык җәмгыятенең ышанычлы төстә үсүе көтелә. 2003 елда җитештерү күләмен чагыштырма бәяләрдә 9 процентка арттыру 30 миллиард сумга товарлыклы продукция җитештерү (26,4 мең йөк һәм 40 мең җиңел автомобиль, 900 НЕФАЗ автобусы) планлаштырыла. Лизинг схемалары буенча кулланучыларга 1400 йөк автомобиле һәм 100 автобус җибәреләчәк. Яңа үрнәктәге автомобиль техникасын чыгаруда стратегик курс дәвам иттереләчәк, 2004 елда җитештерүнең гомуми күләмендә аның өлеше кимендә 50 процент тәшкил итәргә тиеш.

"АлАЗ" ачык акционерлык җәмгыятендә гомумроссия әһәмиятенә ия конкуренциягә сәләтле күп кенә яңа производстволар төзелде. Шулардан тракторлар һәм автобуслар, автомобиль детальләре һәм блоклары җыю кебек производстволарны атарга мөмкин. Республика икътисады өчен предприятиенең әһәмиятен исәпкә алып, Алабуга автомобиль заводының промышленность мәйданнарын Россиядә төзелә торган промышленность җитештерү рәвешендәге махсус икътисадый зоналар исемлегенә кертү эшен дәвам итү мөһим.

Алабуга автомобиль заводында "мәктәп – һөнәр училищесы – институт - завод" рәвешендә кертелгән белгечләр әзерләү системасының промышленность предприятиеләре өчен уңай үрнәк булуын билгеләп үтәргә кирәк. 2003 елда 8 нче һөнәр училищесын һәм Казан дәүләт техник университетының Алабуга филиалын тәмамлаган 85 егет һәм кыз АлАЗ га эшкә урнаштырылды.

Тармакта эш нәтиҗәләрен яхшыртуга, тармакның инвестицияләр өчен уңайлы булуын арттыруга чыгарыла торган продукцияне сату өчен яңа базарлар эзләү, яңа товарлар җитештерүне үзләштерү нигезендә ирешергә кирәк. Машина төзелеше предприятиеләренең республиканың үз эчендә һәм регионара дәрәҗәдә берләшүдә катнашуын киңәйтү бу юнәлештә шактый зур резерв булып тора. Узган елда "Россия тимер юллары" ачык акционерлык җәмгыяте, "Автоваз" ачык акционерлык җәмгыяте, "Газпром" ачык акционерлык җәмгыяте кебек Россиянең эре монополистлары белән хезмәттәшлек итү бу эшне яхшыртуга яңа этәргеч бирде.

Сату системасын камилләштерү һәм дилерлык челтәрен үстерү, чыгарыла торган продукцияне яхшырту һәм аның сыйфатын күтәрү, матди чыгымнарны, энергия чыгымнарын киметү тармакның финанс-икътисад күрсәткечләренең тагын да үсүенә ярдәм итәргә тиеш.

Авиация төзелеше

Дәүләт ярдәме күрсәтү буенча күрелгән чаралар нәтиҗәсендә авиатөзелеш предприятиеләре уңышлы эшлиләр "С. П. Горбунов исемендә-ге Казан авиация җитештерү берләшмәсе" федераль дәүләт унитар предприятиесе "ТУ-214" магистраль пассажир самолетлары төзүне дәвам итә. 2003 елда "Финанс лизинг компаниясе" ачык акционерлык компаниясе белән берлектә әлеге самолетларны лизинглауның озак вакытлы программасын гамәлгә ашыру башланды. Самолетларның очыш ераклыгын 9200 километрга кадәр арттыру һәм аның йөк ташучы модификацияләрен чыгару буенча эш алып барыла. Ике Ту-214 самолеты төзелеп заказчыларга тапшырылды (ГТК "Россия" авиакомпаниясе өчен һәм "Финанс лизинг компаниясе" ачык акционерлык җәмгыяте өчен). Федераль дәрәҗәдә Казан авиация җитештерү берләшмәсенә өстәмә рәвештә Ту гаиләсенә керә торган перспективалы самолетлар эшләүне тапшыру мәсьәләсе тикшерелә. 2004 елда "Финанс лизинг компаниясе" ачык акционерлык җәмгыяте өчен өч Ту-214 самолеты төзү һәм Россия Федерациясе Саклану министрлыгы өчен продукция әзерләү планлаштырыла.

Яңа Ми-38 вертолетының беренче тапкыр һавага күтәрелүе илебезнең вертолетлар төзү тарихында истәлекле вакыйга булды. 2003 елда "Ансат" тибындагы беренче өч серияле вертолетларны җибәрү хакында Көньяк Корея белән контракт төзелде.

"Казан вертолет заводы" ачык акционерлык җәмгыяте 2004 елда "Ансат" вертолетын сертификатлаштыруны тәмамлау, "Актай" вертолетын эшләүне дәвам итәчәк һәм Ми-38 дигән яңа тәҗрибә машиналар төзергә керешәчәк.

2003 елда "Казан моторлар төзү җитештерү берләшмәсе" ачык акционерлык җәмгыятендә "Волга" ГПА-16 дигән газ кудырту агрегатын тармакара сынау тәмамланды. 2004 елда аны күпләп җитештерү җайга салыначак.

Оборона-промышленность комплексы

2003 елда оборона-промышленность комплексы предприятиеләре тарафыннан 15,5 миллиард сумга продукция чыгарылды, бу 2002 елгы дәрәҗәдән 3,7 процентка артыграк.

Граждан продукциясен җитештерү күләмнәрен арттыру оборона промышленность комплексы предприятиеләрендә җитештерү күләмнәрен арттыруның һәм аларның финанс-икътисад хәлен яхшыртуның төп резервларыннан берсе булып кала. 40 ел дәвамында "Серго исемендәге завод" җитештерү берләшмәсе" федераль дәүләт унитар предприятиесе, ничек кенә булмасын, кулланучыларны суыткычлар һәм граждан продукциясе белән тәэмин итә. Үз акчалары һәм җәлеп ителгән банк капиталы исәбенә суыткычлар җитештерү производствосын реконструкцияләү суыткыч өчен кирәкле җиһазларның 13 яңа үрнәген чыгаруны үзләштерү мөмкинлеге бирде. Әлеге үзгәртеп корулар вакытында әйдәп баручы чит ил фирмаларыннан 5 миллион доллар күләмендә җиһазлар сатып алынды. 2003 елның маенда "CANNON" итальян фирмасы катнашы белән конструкциясе һәм бизәлеше буенча өр яңа булган суыткыч приборлар җитештерү буенча яңа "Premier" линиясе сафка бастырылды. Соңгы ике елда Россиядә җитештерелгән суыткыч машиналарының 30 проценттан артыгы Зеленодольск предприятиесе өлешенә туры килә. Бүген предприятие суыткычлар һәм боз шкафлары чыгару буенча Россия лидерлары өчлегенә керә.

Предприятиене үстерүнең уртача срокларга исәпләнгән программа нигезендә 2004 елда җитештерү күләмен узган ел белән чагыштырганда 20 процентка арттыру фаразлана. "КамАЗ" ачык акционерлык җәмгыяте белән берләшеп продукция җитештерүне арттыру һәм шулай ук заманча кер юу машиналары җитештерүне үзләштерү планлаштырыла. 2004 елда 320 мең көнкүреш суыткычы һәм суыткыч шкафлар чыгару фаразлана.

2003 елда Горький исемендәге Зеленодольск заводында гаять кыен финанс-икътисадый хәл туды. Стратегик инвесторлар җәлеп итү өчен шартлар тудыручы ачык акционерлык җәмгыяте итеп үзгәртеп корганда гына предприятиене саклап калырга мөмкин иде һәм бу бердәнбер вариант булды. Хәзерге вакытта предприятиенең оештырыла торган интегральләшкән су өсте кораблары төзү структурасы составына керүе хакында мәсьәлә тикшерелә.

2003 елда предприятиеләр оборона-промышленность комплексы ихтыяҗлары өчен радиоэлектрон продукция җитештерүдә кайбер уңышларга ирештеләр.

Актив рәвештә инвестицияләр җәлеп итү (20 миллион сумнан артыграк), шул исәптән "Аэрокосмик җиһаз" корпорациясе" ачык акционерлык җәмгыятеннән ярдәм алу "Радиоприбор" ачык акционерлык җәмгыятенә 2003 елда навигация комплексының яңа төрләрен күпләп җитештерүгә әзерләүгә, объектларга цельне табарга мөмкинлек бирүче теле-тепловизион автоматларның узелларын һәм модульләрен әзерләргә һәм үзләштерергә керешергә мөмкинлек бирелә. Дизель ягулыгына корылган автомобиль төзелешен үстерүнең федераль программасы кысаларында предприятие шактый эшләр башкара. Россиядә һәм Белоруссиядә чыгарыла торган йөк автомобильләре өчен яңа төрдәге тормоз системасы үрнәкләрен сынаулар тәмамланды, автомобиль компьютерлары һәм сынлы тахографлар җитештерүне үзләштерү башланды.

"Радиоприбор" һәм "Әлмәт "Радиоприбор" заводы" акционерлык җәмгыятьләре нефть чыгару процессларын автоматлаштыру өчен төрле системаларны күпләп чыгаруга әзерләп, "Татнефть" ачык акционерлык җәмгыяте белән актив төстә хезмәттәшлек итәләр.

"Свияга" җитештерү берләшмәсен реформалаштыру башланды. Реформалаштыруның 2003 елда тәмамланган беренче этабында "Свияга" җитештерү берләшмәсенең җитештерү мәйданнары нигезендә Татарстан Республикасының "Казан электротехника заводы" дәүләт унитар предприятиесе (ул "Свияга" җитештерү берләшмәсенең хокукый варисы булып тора) һәм "Идея" инновация – җитештерү технопаркы төзелде.

Татарстан Республикасының "Казан электротехника заводы" дәүләт унитар предприятиесе нәтиҗәле җитештерү эшчәнлеге белән шөгыльләнә алсын өчен Татарстан Республикасы Хөкүмәте 2003 елның декабрендә стратегик инвестор сыйфатында катнашкан "Уртача һәм кече тоннажлы кораблар төзү концерны" ачык акционерлык җәмгыяте арасында хезмәттәшлек хакында Килешү төзелде. Хәзерге көндә концерн үз өстенә алган йөкләмәләрнең бер өлешен үтәде инде. 2004 елның беренче ярты еллыгы тәмамланганчы концерн предприятиенең кредиторлык бурычын реструктуралаштырырга һәм аны 2007 елга кадәрге чорга үстерүнең бизнес-планын эшләргә тиеш.

Энергетика

Энергетика тармагы республиканың барлык төр кулланучыларын ышанычлы төстә һәм өзлексез рәвештә электр һәм җылылык белән тәэмин итүче, тотрыклы эшләүче җитештерү комплексларының берсе булып тора.

2003 елда электр энергиясен республика кулланучыларына файдалы җибәрү, 2002 ел белән чагытырганда, 2,5 процентка, җылылык энергиясен – 1,6 процентка арттырылды. Шунысын да билгеләп китәргә кирәк, җылылыкны экономияле җибәрү республика энергия системасында ил күләмендә иң нәтиҗәлеләрнең берсе,ә электр энергиясен җибәрүгә тотылган чагыштырмача чыгымнар соңгы елларда беренче мәртәбә тармак буенча уртача дәрәҗәдән кимеде. Чыгымнарны кыскарту 300 млн. сум чамасы еллык суммар икътисадый табыш алу мөмкинлеге бирде. Электр һәм җылылык энергиясенә уртача тарифлар "Татэнерго" ачык акционерлык җәмгыяте буенча Идел буе, Урал регионнары һәм тулаем ил буенча шундый ук системадагылардан иң түбәне булып кала, ә бу үз чиратында энергия кулланучыларга уңышлы төстә көндәшлек итү мөмкинлеге тудыра.

Бу күрсәткечләргә республиканың энергетикасын реформалау шартларында ирешелде - "Татэнерго" ачык акционерлык җәмгыятен акционерлаштыру тәмамланды. Татарстан Республикасы территориясендә этаплап территориаль бүлү челтәр оешмасын төзү концепциясен гамәлгә ашыру республика энергетикасын реформалаштыруда тагын бер җитди адым булырга тиеш.

Республикада җылылык энергиясе базарын оештыру эше уздырыла. Дөнья тәҗрибәсе күрсәткәнчә, электр һәм җылылык энергиясен катнаштырып җитештерүнең мәҗбүри принцибы һәм барлык куәтле җылылык электр үзәкләре һәм эре котельныйлар исәбенә җылылык белән тәэмин итүне алга таба да үзәкләштерү энергия системасын үстерүдә нәтиҗәле юнәлешләрнең берсе. Республиканың энергия системасы куәтләре тарафыннан электр һәм җылылык энергиясен катнаштырып эшләп чыгаруны мөмкин кадәр киң куллануны исәпкә алып, Казан һәм Яр Чаллы шәһәрләрендә җылылык белән тәэмин итүне оптимальләштерү буенча эшләр нәкъ менә әлеге кагыйдәдән чыгып алып барыла.

2003 елда Россия Федерациясенең энергетика тармагындагы реформалар кануни рәсмиләштерелде, илнең энергетика тармагын җайга салучы Россия Федерациясе законнары кабул ителде. Республиканың энергия системасына электр энергиясенең гомумроссия күмәртәле базарында рәхимсез конкуренция шартларында эшләргә туры киләчәк. Моңа бәйле рәвештә электр энергиясен җибәрүчеләр буларак, республиканың машина энергиясен электр энергиясенә әверелдерүче предприятиеләренең җәлеп итүчәнлеген күтәрергә кирәк. Моны беренче чиратта электр энергиясен җитештерүгә барлык төр чыгымнарны кискен рәвештә киметү юлы белән эшләү хәер.

Искергән җиһазлар өлешенең шактый зур булуы һәм энергиянең төп өлеше органик ягулык белән эшләүче станцияләр тарафыннан җитештерелүе Татарстан Республикасы энергия системасының хәзерге халәтендә тискәре фактор булып тора. Моңа бәйле рәвештә республиканың энергетика тармагына инвестицияләр җәлеп итү ихтыяҗы югары.

Күптәннән килгән гадәт буенча, машина энергиясен электр энергиясенә әверелдерүче куәтләрнең зур өлеше фәкать бер эре кулланучы белән генә тыгыз бәйләнгән, әйтик, Түбән Каманың беренче җылылык-электр үзәге Түбән Кама "Нефтехим" ачык акционерлык җәмгыяте ихтыяҗларын тәэмин итә. Акчага гаять зур кытлык кичерү шартларында энергетикларның һәм энергиядән файдаланучыларның энергетика проектларына бергәләп инвестицияләр җибәрүе иң өметле һәм перспективалы адым булып тора. "Татэнерго" ачык акционерлык җәмгыятендә һәм Түбән Кама "Нефтехим" ачык акционерлык җәмгыятендә мондый карар кабул ителде инде. Түбән Каманың 1 нче җылылык электр үзәге куәтләренә өстәп, газ турбиналары кую буенча уртак проект гамәлгә ашырыла башлады. Казанның 3 нче җылылык электр үзәге буенча да Казан "Оргсинтез" ачык акционерлык җәмгыяте белән шундый ук проект төзелеп ята.

Түбән Кама сусаклагычында суның биеклеген күтәрү проектын гамәлгә ашыру өчен федераль бюджеттан акчалар җәлеп итү шулай ук эштә мөһим юнәлеш булып кала.

Нәтиҗәле куллану, энергия саклаучы технологияләр һәм җиһазлар куллану, югалтуларны кыскару исәбенә аларны җитештерүгә һәм файдалануга киткән чыгымнарны кыскарту ягулык энергетика ресурсларын максималь нәтиҗәле файдалануның өстенлекле юнәлешләреннән берсе.

"2000-2005 елларга Татарстан Республикасында энергия саклау " республика максатчан программасында каралган чараларны гамәлгә ашыруны дәвам итәргә кирәк. Тулаем региональ продуктта энергия чыгымнарын киметү Программаны гамәлгә ашыруның төп нәтиҗәсе булырга тиеш.

Агропромышленность комплексы

Аграр даирә һәр кешенең мәнфәгатьләренә кагыла һәм аның үсеше тулаем республика буенча икътисадның, азык-төлеккә бәйсез булуның һәм социаль вәзгыятьнең торышын билгели, шуңа күрә агропромышленность комплексы Татарстан җитәкчелеге алып барган икътисадый сәясәтнең өстенлекле юнәлешләреннән берсе булып кала. Тармакка шактый зур күләмдә дәүләт ярдәме күрсәтелә.

Соңгы еллар дәвамында агропромышленность җитештерүенең төп үсеш күрсәткечләре буенча республика Россия Федерациясе регионнары арасында тотрыклы төстә әйдәп баручы урында тора.

Ел йомгаклары буенча авыл хуҗалыгы продукциясе үсеше төрле рәвештәге хуҗалыкларда 5 проценттан артып китте. Бөртеклеләрнең тулаем җыемы күләме менә инде өченче ел рәттән 5 миллион тоннадан күбрәк. Яңа сортлар һәм алдынгы технологияләр кертү исәбенә узган елда беренче мәртәбә 1 миллион тоннадан артыграк шикәр чөгендере җыеп алынды, бәрәңге , яшелчәнең уңышы артты, җитештерү күләмнәре үсте. Терлекчелек продуктлары җитештерүдә тотрыклылык саклана һәм шул ук вакытта шактый зур алга китеш күзәтелә. Башлыча хайваннарның продуктлылыгын яхшырту исәбенә 1,5 миллион тоннадан артыграк сөт, шул исәптән, авыл хуҗалыгы предприятиеләрендә 1 миллион тонна сөт җитештерелде, ә итлеккә симертелгән хайваннарның һәм кошларның гомуми авырлыгы тере килеш 300 мең тонна чамасы тәшкил итте. Кош караучылар тагын да күркәмрәк нәтиҗәләргә ирештеләр. Алар авыл хуҗалыгы ширкәтләрендә бер елга кош ите җитештерүне 26 процентка, йомырка җитештерүне 19 процентка арттырдылар. Алынган нәтиҗәләр хезмәт хакы буенча җыелып килгән бурычларны 436 миллион сумнан 37 миллион сумга кадәр, ягъни 11,6 мәртәбә кыскартырга мөмкинлек бирде.

Республикада агропромышленность производствосын үстерүдә төрле сәбәпләр аркасында авыл хуҗалыгы төзелмәләренең финанс-хуҗалык эшчәнлегенә тискәре йогынты ясый торган кайбер күңелсез проблемалар һәм тенденцияләр саклана. Боларга зур күләмдәге бурычлар һәм кредитлар, әйләнеш средстволарының булмавы, җитештерүгә һәм продукцияне сатуга тотыла торган чыгымнарның югары булуы керә, шуның аркасында узган елны һәр дүртенче предприятие үз эшен зыян белән тәмамлады.

Шуңа күрә авыл хуҗалыгын заманча үзгәртеп кору, ресурс саклаучы технологияләрне актив төстә һәм киң кертү, авыл хуҗалыгы товар җитештерүчеләренең эшчәнлеген нәтиҗәле итеп оештыру, керемнәрне арттыру, цивилизацияле азык-төлек базарын киңәйтү, авыл хуҗалыгын алга таба үстерүдә мөһим юнәлеш булып кала.

Үсемлекчелек өлкәсендә – игенчелекне биологик нигезгә кую, чәчү мәйданнары структурасын оптимальләштерү, үзебезнең эчке базарда һәм шулай ук башка регионнар базарында сату өчен үстерелә торган чәчү мәйданнарының структурасын оптимальләштерү, җилемчәгә бай бодайлар, тиешле күләмдә крахмаллы арыш, сыра кайнатырга яраклы арпа, карабодай, борчак, рапс, бәрәңге, җитен, шикәр чөгендере кебек зур табыш китерә торган культураларга өстенлек бирү. Тотрыклы рәвештә 5 миллион һәм аннан да күбрәк бөртек җитештерү перспективалы бурыч булып кала.

Терлекчелек – тармакны үстерүнең төп ноктасы. Сөт, ит, йомырка җитештерүдә һәм сатуда ирешелгән тотрыклы үсеш темплары агымдагы елда да һәм аннан соңгы елларда да сакланырга тиеш.

Халыкның шәхси хуҗалыклары авыл җирендә аерым урын алып тора. Алар узган ел авыл хуҗалыгы продукциясенең 45 процентын, шул исәптән бәрәңгенең 85, яшелчәләрнең 70, сөт һәм йомырканың 35 процентын һәм итнең 50 процентка якын өлешен җитештерделәр. Бу авыл халкына үз-үзен туклану продуктлары белән тәэмин итү мөмкинлеге бирә, мәшгульлекнең үсүенә ярдәм итә, авыл халкының керем дәрәҗәсенә уңай йогынты ясый, азык-төлек базары ассортиментын сизелерлек киңәйтә, халыкның мохтаҗ катламнары өчен төрле товарлар алу мөмкинлеген арттыра. Шунысын да әйтеп китәргә кирәк, Татарстан Республикасы Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы икътисадның әлеге мөһим секторын стимуллаштыру мәсьәләсендә тиешле активлык күрсәтми.

Халыкның шәхси хуҗалыкларын, фермерларны базар әйләнешенә кертү, аларга финанс ярдәме күрсәтү өчен 15 кредит кулланучылар кооперативы төзелде. Алар кулай шартларда кредитлар бирәләр, продукция сату буенча хезмәт күрсәтүләрне да кертеп, төрле хезмәтләр күрсәтәләр. Шәхси товар хуҗалыгы алып баручы гражданнарның кредит ресурсларыннан файдаланган өчен республика бюджетыннан субсидияләр түләү мәсьәләләре тикшерелә.

Республикадагы эре инвесторларның һәм тышкы инвесторларның авыл хуҗалыгы җитештерүенә керү процессы шулай ук чынбарлыкка әйләнә. Бүген алар тарафыннан 600 мең гектар җир эшкәртелә.Шунысын да билгеләп үтәргә кирәк, авыл хуҗалыгы бизнесына барысыннан да алдарак, беренче чиратта, АПКның үз предприятиеләре - "Татарстан сөте" ачык акционерлык җәмгыяте, "Татархлебопродукт" ачык акционерлык җәмгыяте, "Татспиртпром" дәүләт унитар предприятиесе, "Татарстанның ит промышленносте" ачык акционерлык җәмгыяте керергә тиеш.

Агропромышленность комплексын инвестицияләүдә эре компанияләр һәм банклар актив катнаша. Мәсәлән, 2003 елда "Кызыл Шәрык" ачык акционерлык җәмгыяте республиканың агропромышленность комплексына 3 миллиард сумга якын акча салды. Бүген аның карамагында 5 эре агрофирма, тәүлеккә 380 тонна сөт эшкәртүче 3 завод, 124 мең гектар авыл хуҗалыгы җирләре. Төп юнәлеш - сыра арпасы, сөт һәм сөт продукциясе җитештерү. 2003 елда компания 300 мең тоннадан артык сыра арпасы үстерде.

Тагын бер эре инвестор - 2003 елда республиканың агропромышленность комплексына 1 миллиард сумнан артыграк акча салган "Татфондбанк" акционерлашкан инвестиция коммерция банкы. Алар 120 мең гектар чамасы авыл хуҗалыгы җирләре булган дистәләгән агрофирманы үстерүгә бик күп акча бүлделәр. Банк ит җитештерүгә һәм эшкәртүгә, дуңгызчылык комплекслары, катнаш ризык җитештерү буенча завод төзелешенә, шикәр чөгендере чәчү мәйданнарын киңәйтүгә средстволар инвестицияли. Финанс структурасын оештыруның холдинг принциплары нигезендә авыл хуҗалыгы җитештерүчеләре, промышленность предприятиеләре, фән һәм югары уку йортлары системасы белән бердәм җитештерү – сату "чылбыр"ына берләштерү куәтле һәм сыгылмалы, ә иң мөһиме бик тиз үсә торган конкуренциягә сәләтле структуралар формалаштыру мөмкинлеген бирә. Агропромышленность комплексы өлкәсендә проектлар сайлап алу, гамәлгә ашыру һәм аларга даими ярдәм итеп тору тәҗрибәсе башка бик күп даирәләрдә дә уңышлы файдалана алыр иде. "Азык-төлекне саклау", "Азык-төлек бәйсезлеге" холдингын формалаштыру программалары буенча "Татфондбанк" тәкъдиме җентекләп тикшерелергә тиеш һәм Хөкүмәт агымдагы елда әлеге тәкъдимнәр буенча тиешле карарлар кабул итәргә бурычлы.

Бу шартларда Татарстан Республикасы Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгына, азык-төлек базарында гадел уен шартлары булдыруны, бюджет һәм башка ресурслар бүлүне, арендага яисә милек нигезендә җир кишәрлекләре сатып алуны, авыл хуҗалыгы товар җитештерүчеләренә сезонлы кредитлар бирүне да кертеп, авылда эшмәкәрлекне үстерү өчен уңай шартлар тудырырга кирәк.

Без монда базар икътисады шартларында эшнең нәтиҗәлелеген күтәрүне фәкать авыл хуҗалыгы товар җитештерүчеләренең үз эчке резервларын эшкә җигүен тәэмин итү, хуҗалык исәбен тирәнәйтү, хуҗалык итүче һәр субъектның керемнәрен бюджетлаштыру исәбенә генә эшләп булуын бик яхшы аңлыйбыз.

Предприятиеләрнең бөлгенлеккә төшүләрен, субсидияле кредитлар җәлеп итүне, чәчүлекләрне иминләштерүне, авылда реаль үзгәртеп коруларны тирәнәйтүне дә кертеп, бурычларны һәм тулаем предприятиене реструктурлаштыру, авыл хуҗалыгы товар җитештерүчеләренең финанс яктан тотрыклылыгын күтәрү һәм савыктыру кебек рычагларны тулырак файдаланырга кирәк.

Агропромышленность комплексы өлкәсендә хезмәттәшлек итү турында Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы Авыл хуҗалыгы министрлыклары арасында төзелгән килешү кысаларында республика агропромышленность комплексы предприятиеләренең проектларын төзелә торган федераль программаларга кертү буенча эшне көчәйтергә кирәк.

Промышленностьта һәм авыл хуҗалыгында товар җитештерүчеләрнең республика эчендәге кооперациясенең нәтиҗәлелеген күтәрү программасын, торак төзелешен һәм социаль инфраструктураның башка объектларын төзүне үстерүгә юнәлдерелгән, авылны инфраструктур тәэмин итү программасын, шәхси ярдәмчел хуҗалыклар нигезендә оешкан авыл товар җитештерүчеләрен дә кертеп, авыл хуҗалыгында шәхси эшмәкәрлек системасын төзү программасын, сатып алу белән шөгыльләнүче шәхси ярдәмче хуҗалыкларга һәм предприятиеләргә товар кредиты бирүне киңәйтү программасын эшлисе һәм кабул итәсе бар.

Республикада һәм шәхси ярдәмче хуҗалыкларда җитештерелгән продукцияне турыдан-туры җибәрү өчен эре сәүдә предприятиеләре (супер- һәм гипермаркетлар) белән шартнамәләр төзү практикасын кертү зарур.

2004 елда авыл хуҗалыгы җитештерүчесен тиешле ресурслар, товар кредитлары белән тәэмин итү һәм шулай ук җитештерелгән продукцияне сату мөмкинлеге мәсьәләләре өлешендә авыл хуҗалыгы җитештерүчеләре һәм эшкәртү предприятиеләре белән принципиаль яңа мөнәсәбәтләргә нигезләнгән кулланучылар кооперациясе системасын реформалаштыру программасы эшләнергә тиеш.

Шулай ук кадрлар әзерләүгә җитди игътибар таләп ителә. Якын киләчәктә бу мәсьәлә иң мөһим мәсьәләгә әверелергә мөмкин. Тәҗрибә күрсәткәнчә, даими төстә заманча технологияләр куллануны гамәлгә ашырырлык әзерлекле кадрлар булмаганда авылга турыдан-туры капитал салулары үз-үзен акламый.

Агропромышленность комплексы өчен кадрлар әзерләүче уку йортларын Татарстан Республикасы Мәгариф министрлыгына да, Татарстан Республикасы Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгына да буйсындыру хакында мәсьәләне карарга кирәк.

Монда, беренче чиратта, ПТУлар һәм ССПТУлар күздә тотыла. Чынлыкта алар бүген Татарстан Республикасы Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы йогынтысы даирәсеннән бөтенләй төшеп калдылар. Хәер, авыл хуҗалыгында заманча тенденцияләр һәм технологияләр процессыннан төшеп калдылар дисәң дә хата булмас. Бүген агропромышленность комплексында техника һәм новацияләр һөнәр училищесында өйрәткәннән бөтенләй үзгә һәм алда бара. Укытып чыгаруга караганда кабат-кабат укыту күпкә кыен булганга, авыл хуҗалыгы министрлыгына белгечләрне беренче кат әзерләүдә катнашу күпкә арзанрак һәм нәтиҗәлерәк булыр иде.

Училище студентлары иң алдынгы ысулларга һәм иң яңа техникага өйрәнергә тиеш. Шул ук вакытта училищелар районда белгечләр әзерләү өчен уку йорты базасы булу белән беррәттән, үзенчәлекле консультация пункты ролен дә уйнарга тиеш.

Җиңел промышленность

Тормышның сыйфатын күтәрүгә алынган юнәлеш саф икътисадый проблемаларны хәл итүдән тыш күп кенә мөһим социаль бурычларны да эзлекле төстә хәл итүне таләп итә. Катлаулы, җитештерүчән, фән казанышларына нигезләнгән тармаклар белән беррәттән эшче куллар күп сорала торган секторлар да үсеш алырга тиеш. Бу - предприятиеләрне оптимальләштерү һәм заман таләпләренә яраклаштырып яңартып кору нәтиҗәсендә эштән азат ителә торган хезмәткәрләрнең мәшгульлеген тәэмин итү өчен кирәк. Хатын-кызлар арасында эшсезлек проблемаларын хәл итәргә мөмкинлек биргәнгә, җиңел промышленность бу процессларда аерым роль уйный.

2003 елда җиңел промышленностьта җитештерү күләме 2002 елдагы дәрәҗәгә карата 3,3 процентка кимеде. Төп капиталга салынган һәм җиңел промышленностьны үстерүгә җибәрелгән барлык инвестицияләрнең төп өлешен (64 процент) предприятиеләрнең үз средстволары тәшкил итте. Җиңел промышленность салынган акчаларны тиз һәм нәтиҗәле итеп кайтара торган табышлы тармак. Тармакта предприятиеләрнең җитештерү күләмнәрен арттыру өчен резервлар бар. Республиканың җиңел промышленность предприятиеләрендә җитештерү мәйданнарының фәкать 50 проценты гына файдаланыла, ә төп җитештерү фондларының тузу дәрәҗәсе 42 процент тәшкил итә.

Шул ук вакытта Россия базарының сыешлыгы Россиянең җиңел промышленность предприятиеләрендә җитештерелә торган күләмнәрдән 5 мәртәбә диярлек зуррак. Татарстан Республикасында предприятиеләрнең җитештерү күләмнәре эчке республика базары ихтыяҗларыннан 11 мәртәбә түбән.

Предприятиеләрне техник яктан яңа җиһазлар белән коралландыру, продукциянең конкуренциягә сәләтлелеген күтәрү һәм аны илебез базарына чыгару - җиңел промышленностьта товар җитештерүчеләр өчен төп бурыч. Алар безгә читтән кертелә торган кайбер товар төрләрен акрынлап кысрыклап чыгару һәм аларны республикабызда җитештерелгән җиңел промышленность продукциясенә алмаштыру юлы белән үзебезнең базарны – Татарстан базарын яулап алырга тиешләр.

2004 елда Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгы җиңел промышленность предприятиеләренең берсен тизләтелгән икътисадый үстерү буенча пилотлы проект эшләргә тиеш.

Җиңел промышленность предприятиеләрен үстерү өчен республиканың барлык хуҗалык итү субъектларына үзләренең махсус киемгә, махсус аяк киемнәренә һәм башка куллану товарларына заказларын, беренче чиратта, фәкать җирле товар җитештерүчеләргә урнаштырырга тиешләр.

Азык-төлек промышленносте

Елга халыкның җан башына туклану продуктларын рациональ һәм җитәрлек күләмдә куллану халыкның гомер озынлыгына йогынты ясый торган мөһим күрсәткеч. Төп продуктлар куллану дәрәҗәсе буенча Россия Федерациясе регионнарын чагыштырудан алынган мәгълүматларны анализлаганда Татарстан Республикасының 2002 елда сөт һәм сөт продуктлары куллану буенча өченче урында, бәрәңге куллану буенча 9 нчы, ит, үсемлек мае, йомырка куллану буенча алдынгы регионнар сафында булуын билгеләп үтәргә кирәк. Халыкара дәрәҗәдә туклану продуктлары куллануны чагыштыру хакында мәгълүмат гаять гыйбрәтле. Мәсәлән, россиялеләр 46 кг ит һәм ит продуктлары (Татарстанлылар - 2003 елда, бәяләмәләр буенча, субпродуктларын да кертеп, 56 кг) кулланганнар. Шул ук вакытта америкалылар - 116 кг, французлар- 94шәр килограмм ит ашаганнар. Сөт продуктлары куллану түбәндәгечә тора: россиялеләр - 229 кг (татарстанлылар 2003 елда , бәяләмәләр буенча - 334 кг), америкалылар – 267 кг, французлар – 434 кг кулланганнар. Икмәк продуктларын куллану алда санап үтелгән нисбәттә - 122 кг (123 кг), 105 кг һәм (83 кг); үсемлек мае куллану - 10,6 кг (11,1), 27,1 кг һәм 11,8 кг; йомырка куллану: россиялеләр - 245 данә (татарстанлылар – 270), америкалылар - 250 һәм французлар - 275 данә. Россиялеләр яшелчәләрне һәм бакча культураларын - 91 кг (татарстанлылар – 77 кг), америкалылар – 124 кг, французлар –136 кг кулланган. Аның каравы чагыштырмача кыйммәт булмаган бәрәңгене Россия халкы 122 кг (татарстанлылар - 171 кг), АКШта – 57 кг, Франциядә – 84 кг, Белоруссиядә - 170 кг ашаганнар.

Азык-төлек промышленносте – икътисадның халыкны яшәү өчен кирәк булган сыйфатлы ашамлык продуктлары белән тотрыклы тәэмин итү бурычын үтәүче социаль яктан иң мөһим тармакларыннан берсе.

"Татарстан ит промышленносте" һәм "Татарстан сөте" ачык акционерлык җәмгыяте предприятиеләренә инвестиция салулар җитештерелә торган продукциянең сыйфатын сизелерлек яхшыртырга мөмкинлек бирде. 2003 елда республиканың азык-төлек промышленносте былтыргы елгы дәрәҗәдән ике процентка күбрәк продукция җитештерде. Бер елда шикәр комы җитештерү 2,5 тапкыр, макарон әйберләре - 1,5 мәртәбә, сөт продукциясе - 12 процентка, казылык әйберләре - 9 процентка үсте, ит 2002 ел белән чагыштырганда 25,6 процентка күбрәк эшкәртелде. 2003 елда "Татспиртпром" дәүләт унитар предприятиесенең спирт заводлары 4,5 миллион дал спирт эшләп чыгардылар, бу 2002 елдагыдан 14,7 процентка күбрәк. 2003 елның апрелендә аеруча нәтиҗәле чит ил технологияләрен куллану нигезендә чималны комплекслы файдалануның калдыксыз схемасы буенча эшләүче Буа ашлык эшкәртү комплексының беренче чираты файдалануга тапшырылды. Декабрьдә комплексның спирт производствосы вакытыннан алда проект куәтенә чыкты һәм хәзер тәүлеккә 6 мең дал этил спирты чыгарырга сәләтле.

Россия һәм республика базарларында конкуренция көчле булуы сәбәпле продукция сату проблемасы аракы һәм сыра җитештерү күләмнәренең кимүенә китерде. 2003 елда "Кызыл Шәрык" сыра кайнату компаниясе" ачык акционерлык җәмгыяте сыраны 2002 ел белән чагыштырганда 15,5 процентка кимрәк чыгарды.

Бик кызганыч, эчке азык-төлек товарлары базарын республика тышкы товар җитештерүчеләргә бирә.Республикага читтән товар кертү арта, шуңа бәйле рәвештә азык-төлек тармагы предприятиеләренә үзебезнең азык-төлек базарын яулап алу бурычы тора.

Киләчәктә тармакның үсеше авыл хуҗалыгы продукциясе һәм азык-төлек товарлары базарының киңәюе, базар инфраструктурасының үсүе, авыл хуҗалыгы кооперациясен һәм агропромышленность интеграциясен үстерүне стимуллаштыру, сыйфатлы продуктлар, товар төрә торган һәм сала торган савытлар җитештерү технологияләре төзү, азык-төлек базарларының финанс инфраструктурасын үстерү шартларында барачак.

Мәгълүматлаштыру һәм элемтә

Икътисадый үсешнең сыйфаты һәм темплары, ә иң мөһиме конкуренциягә сәләтлелек, постиндустриаль җәмгыять чорында телекоммунацияләрнең ни дәрәҗәдә үскән булуы белән билгеләнә. Мәгълүмат хәлиткеч факторларның берсенә әверелә.

Тармакта мәгълүмат, техник һәм интеллектуаль ресурсларны нәтиҗәле файдалану, күрсәтелә торган хезмәтләрнең сыйфатын күтәрү һәм киңәйтү, эзлекле һәм килешенгән сәясәт уздыру максатында 2003 елда "2003-2004 елларда мәгълүматлаштыру һәм элемтә өлкәсендә Татарстан Республикасы дәүләт сәясәте нигезләре" һәм "Татарстан Республикасының мәгълүмат ресурслары һәм мәгълүматлаштыру турында" Закон кабул ителде. Шулар нигезендә тиешле тармак һәм регион программалары эшләнергә тиеш.

2003 елда Татарстан Республикасы элемтә тармаклары эшчәнлеге күрсәтелә торган инфокоммуникация хезмәтләренең спектрын киңәйтү һәм сыйфатын яхшырту, аларның күләмен үстерү бурычларын хәл итүгә юнәлдерелә.

Төп эш күрсәткечләре буенча Татарстан Республикасының элемтә тармагы 2003 елда күрше регионнарны, шул исәптән, капитал салымнарны үзләштерү , номерлы сыешлыкларны сафка бастыру , территорияләргә җирле телевидение тапшыруларын киңәйтү буенча шактый узып китте. 2003 елда элемтә тармагы буенча тулаем керем 6,8 миллиард сум тәшкил итте, ягъни алдагы елга караганда 28 процентка үсте. Төрле дәрәҗәдәге бюджетларга 1,4 миллиард сум күләмендә акча күчерелер дип фаразлана. 2003 елда элемтә тармагына капитал салулар күләме 1,62 миллиард сум тәшкил итте һәм алдагы елга караганда 67 процентка артыграк булды. Шулай ук элемтәнең башка кече тармакларында да үсеш динамикасы тәэмин ителде. Элемтәнең зона, җирле һәм корпоратив челтәрен үстерүнең генераль схемасы нигезендә республикага 1128 километр озынлыкта җепселле-оптик тапшырулар линияләре төзелеп файдалануга тапшырылды. Элемтә хезмәтләреннән файдаланучыларга халыкара һәм шәһәрара тоташтырулар саны 2002 ел белән чагыштырганда 25 процентка артыграк булды. Интернетка чыгу буенча хезмәт күрсәтү күләме 86 процентка артты. Идел буе федераль округының башка субъектлары белән чагыштырганда Татарстан правайдерларының тарифлары иң түбән бәяләр категориясендә тора һәм уртача бер сәгать эшләгән өчен 14,7 сум тәшкил итә.

576,3 мең номер чыбыклы телефон һәм күчереп йөртелә торган күзәнәкле элемтә чарасы файдалануга тапшырылды, шуның нәтиҗәсендә республика телекоммуникацияләр челтәренең монтажланган гомуми сыйдырышлылыгы 2 млн. номерга кадәр үсте. Чыбыклы телефон элемтәсенең яңа куәтләрен сафка бастыру буенча (2003 елда 129,3 мең номер кертелде) Татарстан Республикасы Россия Федерациясе регионнары арасында беренче урында.

"2001-2005 елларга авыл җирендә элемтә инфраструктурасын үстерү" республика программасын гамәлгә ашыру кысаларында гомуми номер сыешлыгы 26 мең номердан артыграк булган АТС җайланмасы белән 54 авыл телефон элемтәсе объекты төзелде һәм файдалануга тапшырылды.

2003 елда 100 кешегә күчереп исәпләгәндә телефон белән тәэмин ителеш 23,48 дән 25,0 телефонга үсте, ә күзәнәкле элемтәнең дәрәҗәсе 12,2 проценттан 22,1 процентка күтәрелде. Күзәнәкле элемтәнең таралу дәрәҗәсе буенча Татарстан Республикасы Идел буендагы барлык регионнарны да узып китте. Операторлар арасында гадел конкуренция булдыру, җәлеп итәрлек тариф планнары куллану нәтиҗәсендә күзәнәкле элемтә безнең республика халкы арасында бик тиз тарала һәм популярлаша.

Республика телерадиотапшыруларын үстерү буенча зур эшләр башкарылды. 2003 елда республиканың 27 районы территориясендә 53 телевидение объекты һәм 4 УКВ радиотапшырулар станциясе төзелеп файдалануга тапшырылды. "Татарстан–Яңа гасыр" республика каналының телевидение һәм радиотапшыруларын халыкка җиткерү 99,5 һәм 90 процент тәшкил итте.

Кабельле телевидение яңа үсеш алды: күпсанлы телевидение һәм радио программаларын трансляцияләүгә юл ачучы һәм мультимедиа хезмәтләренең киң спектрын кулланучыларга җиткерү мөмкинлеге бирүче кабельле телевидение челтәрләренең монтажланган сыешлыгы 343 меңнән 556 мең тоташу ноктасына, ә абонентлар саны 67 меңнән 179 меңгә артты.

Татарстан Республикасында мәгълүматлаштыруны үстерүдә сизелерлек нәтиҗәләргә ирешелде. "2003-2007 елларда мәгълүматлаштыру һәм элемтә өлкәсендә Татарстан Республикасының дәүләт сәясәте нигезләре" һәм "Татарстан Республикасының мәгълүмат ресурлары һәм мәгълүматлаштыру турында" Татарстан Республикасы Законы эшләп кабул ителде. Алар Татарстан Республикасында мәгълүматлаштыру өлкәсендә норматив хокук базасын формалаштыруга нигез салдылар. Татарстан Республикасы территориясендә "Электрон Россия" (2002-2010 еллар) федераль максатчан программасы кысаларында хезмәттәшлек итү турында федераль үзәк белән килешүгә кул куелды. Шуның нәтиҗәсендә 2003 елда ук республиканы мәгълүматлаштыруның уртак проектларын гамәлгә ашыруга федераль бюджеттан 10 млн. сум акча инвестицияләнде.

"Таттелеком" ачык акционерлык җәмгыятенең һәм "ТРК" "ТВТ" ачык акционерлык җәмгыятендә операторлар мәгълүматларын тапшыруның уникаль ике мультисервис челтәрен файдалануга тапшыру заманча инфокоммуникация технологияләрен үстерүдә мөһим этап булды. Россия Федерациясендә мондый челтәрләр юк әле. Алар эре корпоратив кулланучыларга (дәүләт хакимияте органнарына, предприятиеләргә, оешмаларга) аз чыгымнар тотып үзләренең корпоратив челтәрен җәелдерү мөмкинлеге бирә.Шулай ук кулланучы мультимедиа хезмәтләренең киң спектрын, шул исәптән күпканаллы телевидение һәм радиога чыгу, Интернетка керү, видеоконференцияләр уздыру, квартираларны һәм подъездларны күзәтү астында тоту, янгын сигнализациясе урнаштыру, коммуналь түләүләр һәм башка бик күп уңайлыклар тудыра. Бер-берсен үзара тулыландырып, челтәрләр инфокоммуникация хезмәтләре базарында гадел конкуренцияне үстерү өчен тиешле шартлар тудыруны тәэмин итәләр.

Финанс хәлен яхшырту һәм почта тармагының нәтиҗәле эшләвен тәэмин итү буенча күрелгән чаралар нәтиҗәсендә 2003 елда "Татарстан почтасы" дәүләт унитар предприятиесе почта хезмәте идарәсе керем базасын 27 процентка үстерде һәм уңай финанс мохите тудыруга иреште.

Элемтә һәм мәгълүматлаштыру - республика икътисадының аеруча динамикалы үсүче юнәлешләре һәм 2004 елда да аларның үсешендә шундый ук темпларны сакларга кирәк. Яңа сыйфатлы хезмәтләр белән тәэмин итү , заманча инфокоммуникация технологияләрен файдалануда һәм мәгълүмат алуда, шәһәр һәм авыл халкына тигез мөмкинлекләр тәэмин итү исәбенә халыкның тормыш сыйфаты дәрәҗәсен күтәрү бурычы алгы планга чыга. 2004 елда кимендә 760 мең номерга исәпләнгән чыбыклы телефон һәм күчереп йөртелә торган күзәнәкле элемтә чараларын файдалануга тапшырасы бар. Шул исәптән, 38,5 мең номерны файдалануга тапшырып, авыл телефон элемтәсенең кимендә 150 объектын төзисе һәм авыл АТСларының станцияара элемтәсен санлаштыру дәрәҗәсен 100 процентка күтәрүне тәэмин итәсе бар.Телекоммуникацияләрнең яңа куәтләрен кертү буенча билгеләнгән чараларны гамәлгә ашыру өчен республиканың җирле челтәрләрендә гомуми телефон тыгызлыгын 100 кешегә 26,0 телефонга җиткерергә һәм күзәнәкле элемтә дәрәҗәсен - 32,7 процентка кадәр күтәрергә кирәк. Элемтә өлкәсендә социаль яктан әһәмиятле бурычларны һәм, беренче чиратта, Бөек Ватан сугышы инвалидларының һәм сугышта катнашучыларның телефон куюны сорап биргән гаризаларын мөмкин кадәр тулырак канәгатьләндерү буенча үтенечләрен хәл итү мөһим. 2005-2006 елларда халыкның "Татарстан - Яңа гасыр" республика каналын карау һәм ишетү мөмкинлегенә ирешү зарур.

Татарстан Республикасы белән идарә итүнең интеграцияләнгән нәтиҗәле мәгълүмат системасын булдыруга, инфокоммуникация технологияләрен республиканың социаль икътисадый һәм мәдәни үсеше белән бәйле хәлиткеч даирәләрендә куллану өчен тиешле шартлар тәэмин итүгә (мәгариф, сәламәтлеек саклау, торак-коммуналь хуҗалыгы һ.б.) юнәлдерелгән "Электрон Татарстан" (2004-2010 еллар)" Татарстан Республикасында мәгълүматлаштыруны үстерүнең комплекслы программасын эшләү һәм кабул итү мәгълүматлаштыру өлкәсендә беренче чиратта тора торган бурыч. Татарстан Республикасында көндәшлеккә сәләтле мәгълүмат җитештерү, инфокоммуникация технологияләрен һәм хезмәтләрен булдыру, инфокоммуникация технологияләре секторын республика икътисадының мөһим тармагына әверелдерү өчен уңай шартлар тудыру зарур.

Барлык дәрәҗәләрдә дәүләт хакимияте органнарының үзара хезмәттәшлеген камилләштерүче, гражданнарга дәүләт хакимияте органнары эшчәнлеге хакында мәгълүмат алуны җиңеләйтүче (тавыш бирү, референдумнар, җәмәгать фикерен сораштыру һ.б.), дәүләт хакимияте органнарының гражданнар алдында җаваплылыгын күтәрүгә һәм җәмгыятьтә, дәүләттә, демократик принципларны алга таба да үстерүгә ярдәм итүче "электрон хөкүмәт" технологияләрен кертү республикада уздырыла торган административ реформаларның нәтиҗәлелеген арттыруда зур әһәмияткә ия.

Татарстан Республикасы мәгълүматларын тапшыру челтәренә интеграцияләнгән, дәүләт хакимияте һәм җирле үзидарә органнарына бюджет һәм бюджеттан тыш оешмаларга һәм фондларга мәгълүматлар тапшыру һәм Интернетка чыгу буенча тиешле хезмәтләр күрсәтүне тәэмин итүче дәүләт хакимияте органнары мәгълүматларын тапшыру челтәрен төзү буенча эшләрне тизләтергә кирәк.

Транспорт комплексы

2003 ел йомгаклары буенча тулаем региональ продуктта республика транспорт комплексы хезмәтләре өлеше 6,8 процентка җитте. Асфальт бетон белән капланган 219 км юл һәм 25 күпер төзелде, 432 км автомобиль юллары ремонтланды.

2004 елда 67 км озынлыкта территориаль автомобиль юлларын һәм 10 күперне файдалануга тапшырасы, 454 км күләмендә автомобиль юлларын ремонтлыйсы, торак пунктларын асфальт бетон җәелгән автомобиль юллары белән тоташтыру һәм авыл торак пунктларын төзекләндерү буенча эшләрне дәвам итәсе бар. 2005 елның 1 июленә файдалануга тапшырылачакларын исәпкә алып, "2006 елга кадәр Татарстан Республикасын социаль-икътисадый үстерү" федераль максатчан программасында каралган объектларны төзү һәм реконструкцияләү планлаштырыла. Алар арасында:

- Казан елга портының пассажирлар причалы һәм Казан шәһәренең елга вокзалы;

- Казан станциясенең шәһәр яны тимер юл вокзалы;

- "Казан" халыкара аэропортының аэровокзал комплексы;

- "Казан" халыкара аэропортына илтүче автомобиль юлы;

- Казан-Залесный бистәсе автомобиль юлы.

Агымдагы елда Бөгелмә станциясендә тимер юл вокзалын реконструкцияләү тәмамланачак. 2005 елның 1 июленә Казан шәһәрендә республика автовокзалы файдалануга тапшырылачак.

Татарстан Республикасы территориясен үстерүне шәһәр төзелешен планлаштыруның территориталь комплекслы схемасы транспорт коммуникация инфраструктурасы составында 2005 елга кадәр республика транспортын үстерүнең стратегиясен эшләү һәм кабул итү, шулай ук "Татарстан Республикасы транспорт һәм юл хуҗалыгы министрлыгының региональ автоматлаштырылган мәгълүмати-идарә итүче системасы" республика программасын эшләү һәм этаплап гамәлгә ашыру - 2004 елда мөһим бурычларның берсе булып кала. Әлеге программа республиканың юл транспорт комплексы эшенең нәтиҗәлелеген күтәрергә һәм оптимальләштерергә, транспорт хезмәте күрсәтүдә һәм юл төзелешендә чыгымнарны киметергә, республика юлларында хәрәкәт иминлеген яхшыртырга, пассажирлар йөртү белән бәйле хезмәтләрнең сыйфатын күтәрергә тиеш.

Кече һәм урта бизнес

Кече һәм урта бизнес республика икътисадында зур әһәмияткә ия. Россия Федерациясе Салымнар һәм җыемнар министрлыгының Татарстан Республикасындагы идарәсе мәгълүматлары буенча 2003 елның 1 октябренә республика территориясендә 20 меңнән артык кече предприятие эшләгән. Кече эшмәкәрлек субъектлары тарафыннан Татарстан Республикасының берләштерелгән бюджетына түләнгән салымнар һәм җыемнар өлеше гомуми салым түләмнәре суммасының 10 проценттан артыгын тәшкил итә. Республикада 142,3 мең шәхси эшмәкәр теркәлгән.

2003 елда кече эшмәкәрлек субъектлары өчен салым салу системасы сизелерлек гадиләштерелде, кече эшмәкәрлек субъектлары эшчәнлегенә дәүләт контроле системасын кыскарту һәм тәртипкә салу буенча чаралар уздырылды.

2001-2004 елларга кече эшмәкәрлекне үстерү буенча Татарстан Республикасының дәүләт комплекслы программасын гамәлгә ашыру дәвам итә. Кече бизнесның эшчәнлеген нәтиҗәлерәк итү өчен республика шәһәрләрендә һәм районнарында 43 мәгълүмат-консультация үзәкләре һәм Кече эшмәкәрлеккә финанс ярдәме күрсәтү фондының 10 район бүлекчәсе төзелде. Кече эшмәкәрлек субъектлары бурычлары буенча дәүләт гарантияләре бирү программасы эшли. Аны гамәлгә ашыру чорында 43 миллион сумнан артык күләмдә дәүләт гарантияләре бирелде.

Шул ук вакытта эшмәкәрләр арасында даими төстә уздырыла торган сораштыруларда һәм аларның эшен тикшерүләрдә ачыкланганча, административ киртәләр әлегә шактый күп икән. Шулай ук җитештерү куәтләренә һәм финанс ресурсларына чыгу мөмкинлеге чикле булу аларның динамикалы төстә үсешен тоткарлаучы сәбәп булып тора. Һәм кече эшмәкәрлеккә дәүләт ярдәме күрсәтү системасы үзенең бөтен игътибарын әлеге проблемаларны хәл итүгә юнәлдерелергә тиеш.

Кече эшмәкәрлекне үстерүне стимуллаштыру өчен мөмкинлекләр зур, ләкин алар хәзерге көндә шактый начар файдаланылалар:

- республиканың эре индустрия үзәкләрендә буш һәм тулысынча файдаланылмаган мәйданнарны һәм активларны Эшмәкәрлекне үстерү агентлыгына, Татарстан Республикасы-ның Сәүдә-промышленность палатасына ышаныч нигезендә идарә итәргә тапшыру һәм алар нигезендә бизнес инкубаторлары формалаштыру;

- эре бизнес белән үзара файдалы промышленность кооперациясе өчен шартлар тулдыру;

- дәүләт заказын кече һәм урта бизнеста урнаштыру;

- проектлар әзерләү, җитештерү мәйданнарын арендалау һәм коммуналь түләүләр буенча ашыгыч, максатчан һәм кире кайтарыла торган ташламалар бирү;

- кирәкмәгән бюрократик киртәләр тудыручы дәүләт органнары каршындагы аффилирлашкан структураларны бетерү, дәүләт идарәсе вазыйфаларының бер өлешен үзләре җайга сала торган коммерциячел булмаган оешмаларга, Эшмәкәрлекне үстерү агентлыгына тапшыру;

- торак биналарны торак булмаган биналар исәбенә күчерү гамәлен гадиләштерү буенча карарлар кабул итү;

- конкурслар уздыру һәм ышаныч нигезендәге идарә аша торак-коммуналь хуҗалыгы даирәсендә эшмәкәрләрнең бизнеска килүенә юл ачу;

- күчемсез мөлкәт белән дәүләти идарә итүдә арендадан милеккә салымга күчүне стимуллаштыру.

Мөһим һәм кирәкле инфраструктура шарты буларак промышленность округлары, технопраклар, технополислар , индустриаль парклар безнең республиканың барлык мөһим икътисадый үзәкләрендә формалаша башлады. Россия Федерациясе һәм Италия белән Хөкүмәтара килешүләр кысасында Түбән Кама "Нефтехим" ачык акционерлык җәмгыяте нигезендә промышленность округы формалаштыруга керешергә кирәк.Әлеге территориядә җитештерелә торган һәм якын араларда җитештерелергә тиешле полимер материалларның бай ассортиментта булуы, әлеге материалларны алга таба да бүлү буенча (продукция тәмам әзер булганга кадәр) бигрәк тә кече һәм урта предприятиеләр өчен производстволар оештыру проектларының югары табышлы булулары һәм базарның конъюнктурасы - бу гамәлләрне үзенә җәлеп итәрлек ясый.

Конкуренция сәясәте

Монополияләрне таркату, милекне дәүләттән аеру, үсү өчен тигез шартлар тудыру шулай ук дәүләтнең икътисадый сәясәтендә мөһим өлеш булырга тиеш.

Әлеге принципларны гамәлгә ашыру өчен түбәндәгеләрне эшләү зарур;

- икътисадта базар секторын һәм җайга салуның базар принципларын киңәйтү:

- торак-коммуналь хезмәтләр базары эшенә һәм күчемсез милек базарына административ киртәләрне һәм табигый монополияләр йогынтысын бетерү;

- бизнесның барлык төрләре өчен дә кулай булган "үтә күренмәле" сатып алу системасы формалаштыру һәм шәһәр төзүче предприятиеләр һәм эре бизнес аша чимал һәм комплектлаштыручы әйберләр җибәргәндә "обкат" схемалары өчен шартларны юк итү;

- "Алабуга" ирекле икътисадый зонасында административ һәм салым җайга салуы системасын закон нигезендә раслау;

- җир базары төзү һәм үстерү өчен шартлар тәэмин итү.

Республикада дәүләт предприятиеләрен хосусыйлаштыру һәм реформалаштыру дәвам итә. 2003 елда 125 предприятие шул исәптән: "Горький исемендәге Зеленодольск заводы" ААҖ ,"Таттелеком" ААҖ, "Теплоконтроль" ААҖ, "Татхимфармпрепараты" ААҖ, "Татфлот" дәүләт унитар предприятиесе акционерлаштырылды. 2004 елда 180 предприятиене үзгәртеп кору һәм 150 ачык акционерлык җәмгыятьләренең акция пакетларын сату каралган. Торак-коммуналь хуҗалыгы һәм агропромышленность комплексы даирәсендәге предприятиеләрне акционерлаштыруга аерым игътибар бирелергә тиеш.

Узган елда 490 миллион сумлык 730 күчемсез милек объекты сатылды, акцияләрне сатудан 592 миллион сум, җир участокларын сатудан 790 млн. сум акча алынды. Хосусыйлаштыруның төп процесслары тәмамлану сәбәпле бу даирәдә дәүләт органнарының эшчәнлеге түбәндәгеләргә юнәлдерелергә тиеш:

- глобаль ИНТЕРНЕТ мәгълүмат челтәре нигезендә җир, күчемсез милек базарын кулай итеп үстерүне тәэмин итү һәм шушы нигездә җиргә, күчемсез милеккә, хокукларга һәм аренда бәясенә базар бәяләре формалаштыру;

- дәүләт идарәсе практикасында конкурс принцибыннан җиргә, күчемсез милеккә, хокукка һәм аренда бәясенә бәяләр билгеләүнең базар принципларына күчү;

- конъюнктур тибрәнешләр икътисадый үсешкә комачауламаслык итеп, җиргә, күчемсез милеккә һәм аренда ставкаларына бәяләр мониторингы һәм алар белән идарә итүне оештыру;

- дәүләтнең күчемсез милке белән идарә итү, аның шартлары, күләмнәре һәм бәяләре, шулай ук әлеге идарәне (аренданы һ.б.ларны) гамәлгә ашыручы оешмалар хакында мәгълүматның ачыклыгы;

- алар башкара торган вазыйфаларга туры килүен тәэмин итеп, барлык дәүләт унитар предприятиеләренә реструктурлаштыру уздыру;

- хуҗаларының һәм ялланган менеджерларының хокукларын, вәкаләтләрен һәм аларның мәнфәгатьләрен килештерү тәртибен төгәл билгеләп, хуҗалык оешмалары эшчәнлеге практикасына корпоратив идарә кодексы эшләү һәм кертү;

- даими төстә һәм акча алып эшләү өчен, шул исәптән, дәүләт милкендәге предприятиеләрдә эшләү өчен, акционерлык җәмгыятьләренең директорлар советына бәйсез вәкилләр җәлеп итүгә шартлар тудыру.

Россия Федерациясенең яңа Җир кодексын кабул иткән көннән башлап республикада дәүләт җирләрен сату процессы активрак үсә. 400 дән артык хосусыйлаштырылган предприятие 30 меңнән күбрәк гектар промышленность җирләрен сатып алды. Җир реформасы уздыру нәтиҗәсендә республикада җирнең 2,7 миллионга якын мәйданында 1 миллионнан артык милекче пәйда булды. 2003 елда 40 меңнән артыграк җир белән бәйләнешле гамәлләр тормышка ашырылды, шуларның яртысыннан артыгы – икенчел базар өлешенә туры килә, бу 2002 ел дәрәҗәсеннән 2 мәртәбә артыграк.

2003 елда җир кишәрлекләрен "бер тәрәзәгә" яраклаштырып рәсмидәштерү механизмы гамәлгә ашырыла башлады. Республика тармакара комиссиясе, администрацияләр каршында комиссияләр төзелде, алар составына барлык килештерүче министрлыклар һәм ведомстволар вәкилләре керде. Нәтиҗәдә "бер тәрәзә" процедурасы аша 8 меңнән артык җир бирү гамәле рәсмиләштерелде. Шул ук вакытта җир бирү срокларын 1,5-2 елдан 2-3 айга кыскартуга ирешелде.

Предприятиеләрнең җир кишәрлекләренә хокукны милеккә яисә арендага алуны кабат рәсмиләштереп бетерергә, күчемсез милек объектлары урнашкан артык мәйданнарны базар бәясе белән сатып алу механизмын кертергә, җир кишәрлекләрен коммерция максатларында файдалануга бирүне фәкать махсус сатулар аша тапшыруга күчәргә, җир участокларын "бер тәрәзә" аша рәсмиләштерү механизмын камилләштерергә, авыл хуҗалыгы производствосында потенциаль инвесторларга җир кишәрлекләре бүлеп бирүдә ярдәм итәргә кирәк.

Җирләрне дәүләт кадастры буенча бәяләүне тәмамлау һәм шуның нигезендә җир өчен салымнар һәм түләмнәр җыюны тәэмин итү - 2004 елның мөһим бурычы. Татарстан Республикасы буенча җир кадастры хезмәтенә һәр җир кишәрлегенең кадастр бәясен билгеләргә һәм әлеге мәгълүматларны дәүләт җире кадастрына кертергә кирәк.

Җир кишәрлекләреннән файдалануның нәтиҗәлелеген күтәрү, республика территориясендә колачлы торак төзелеше өчен шартлар тудыру максатында җирнең дәүләт резервын булдыру буенча алда зур эшләр тора.

Финанс һәм банк системасы, инвестиция һәм эшмәкәрлек өчен шартлар

2003 елда төп капиталга җәлеп ителгән инвестицияләр күләме буенча республика Идел буе федераль округы регионнары арасында лидерлыкны саклады. "Эксперт РА" Россия рейтинг агентлыгы уздырган тикшеренүләр мәгълүматларына караганда, 2002-2003 ел йомгаклары буенча республика Россия Федерациясенең инвестицияләр салу өчен аеруча уңайлы беренче ун регион исәбенә керә. Ләкин инвестицияләр җәлеп итү темпларының бераз кыскаруы хәвефләндерә. 2003 елда төп капиталда 66,4 миллиард сум күләмендә инвестицияләр файдаланылды. Бу узган елгыдан фәкать 2,2 процентка гына артыграк.

Дәүләт инвестицияләре. 2000 елдан башлап ел саен республика бюджеты составында Республика адреслы инвестиция программасы формалаштырыла һәм анда икътисадның өстенлекле юнәлешләрен үстерү өчен билгеләнгән дәүләт средстволары күрсәтелә. 2003 елда 6,7 миллиард сум күләмендә расланган Республика адреслы инвестиция программасы 8 миллиард сумга, шул исәптән иң мөһим инвестиция проектларын гамәлгә ашыруга 264 миллион сум дәрәҗәсендә финансланды.

Узган елда барлыгы Татарстан Республикасы бюджетыннан предприятиеләргә 367,6 миллион сум финанс средстволары, шул исәптән коммерция банклары кредитлары буенча процент ставкасының бер өлешен компенсацияләүгә 117,5 миллион сум субсидияләр бүлеп бирелде. Субсидияләр "Полистирол производствосын төзү" (Түбән Кама "Нефтехим" ААҖ), "Кою производствосын модернизацияләү" ("Полимиз" ААҖ), "500 КамАЗ" автомобилен лизинглау" ("КамАЗ" ААҖ), "Елга аръягы чыганакларында нефть чыгаруны арттыру" ("Геотех" ябык акционерлык җәмгыяте), "Автоспецоборудование" Чистай заводы" ачык акционерлык җәмгыятен техник яктан коралландыру", "Затлы аяк киемнәре җитештерүне үстерү"("Спартак" ААҖ), "Сөт продукциясенең ассортиментын киңәйтү һәм сыйфатан яхшырту" ("Алабуга сөте" ААҖ) һәм башка кайбер проектларны гамәлгә ашыруга җибәрелде.

Хупланган проектлар өчен коммерция банклары кредитлары буенча процент ставкасының бер өлешенә субсидия бирү механизмын кертү 2,6 миллиард сум күләмендә банк кредитлары җәлеп итүне стимуллаштырды.

"2006 елга кадәр Татарстан Республикасын социаль-икътисадый үстерү" федераль максатчан программа средстволары республика икътисадының тотрыклы үсүе өчен өстәмә ресурс. Тулаем алганда, 2002-2003 елларда "2006 елга кадәр Татарстан Республикасын социаль-икътисадый үстерү" программасына кертелгән проектларны, объектларны

һәм чараларны гамәлгә ашыруга финанслауның барлык чыганаклары исәбенә 83 миллиард сум, шул исәптән, федераль бюджеттан - 21,5 миллиард сум, республика бюджетыннан - 13,6 миллиард сум, предприятиеләр һәм оешмаларның үзләренең һәм җәлеп ителгән средстволарыннан --- 47,9 миллиард сум акча җибәрелде. "2006 елга кадәр Татарстан Республикасын социаль-икътисадый үстерү" федераль максатчан программасы средстволары исәбенә Казан каласында һәм республикада зур социаль әһәмияткә ия күп кенә объектлар файдалануга тапшырылды. Алар арасында - "Савиново" иҗтимагый-сәяси комплексы, "Баскет-холл" спортның уен төрләре сарае, Татарстан Республикасы Дәүләт музее, Халыклар дуслыгы йорты бар. Казанда метрополитенның беренче линиясе һәм башка гаять мөһим объектлар төзелә.

2004 елда өстенлекле инвестиция проектларын гамәлгә ашыручы предприятиеләргә дәүләт ярдәме күрсәтү өчен 606,1 миллион сум, шул исәптән Республика адреслы инвестиция программасы кысаларында – 106,1 миллион сум, "2006 елга кадәр Татарстан Республикасын социаль-икътисадый үстерү" федераль максатчан программасы средстволары исәбенә - 500 миллион сум акча каралган.

2003 елда республика икътисадына АКШ долларлары белән 176 миллион доллар күләмендә чит ил инвестицияләре җәлеп ителде. Бик кызганыч, ләкин бу күрсәткеч 2002 елдагы дәрәҗәдән кимрәк. Промышленностька 98 процент чит ил капиталы салынды. Татарстан Республикасы икътисадында барлыгы АКШ долларларында 1 миллиард доллардан артыграк суммада чит ил капиталы тупланды.

"Алабуга" промышленность зонасы мәйданнары территориясендә ("Алабуга" ирекле икътисадый зонасы) инвестиция проектларын гамәлгә ашыру өчен АКШ, Бөекбритания, Швеция, Германия, Чехия, Төркия, Австрия, Кытай инвесторлары җәлеп ителде. Якын араларда "Алабуга" ирекле икътисадый зонасында катнашучы 13 предприятие сафына чит ил инвесторлары катнашындагы тагын 6 яңа предприятие өстәлүе көтелә. Шулай ук күп кенә яңа инвестиция проектлары эшләнә. Бу "Алабуга" промышленность мәйданы территориясендә инвесторлар җәлеп итү эшен активлаштыруны таләп итә.

Фонд базарында предприятиеләрнең инвестиция активлыгын күтәрү максатында, икътисадның өстенлекле юнәлешләрендә гамәлгә ашырыла торган конкрет инвестиция проектлары өчен республикада корпоратив облигацияләр эмиссияләү механизмын үстерүгә юнәлдерелгән "Татарстан Республикасы предприятиеләренең инвестиция эшчәнлеген дәүләти стимуллаштыру турында" Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты карары кабул ителде. Облигация займының купон кереме буенча түләүләрнең бер өлешен каплауга Татарстан Республикасы бюджетыннан займ бирү, эмитентларга облигация купоны күләмен шактый югары дәрәҗәдә билгеләргә мөмкинлек бирәчәк һәм инвесторларның аларны чыгару белән кызыксынуын арттырачак. Облигация займының купон кереме буенча түләүләрнең бер өлешен компенсацияләүгә субсидияләр рәвешендә дәүләт ярдәме күрсәтү хакында уңай җавапны беренче булып "Татметалл" ачык акционерлык җәмгыятенең бизнес-планы алды.

Татарстан Республикасы акционерлык җәмгыятьләре акцияләрен өстәмә рәвештә эмиссияләү мөмкинлеген киңрәк файдалану аеруча мөһим. Республиканың күпчелек акционерлык җәмгыятьләре оешу чорыннан хәзерге көнгә кадәрге дәвердә аларның җитештерү-икътисадый күрсәткечләрендә, активлары структурасында сизелерлек зур үзгәрешләр булды. Шулай да инфляция процесслары да аларның кыйммәти күрсәткечләренә үз "төзәтмәләрен" кертте. Нәтиҗәдә хәзерге "бухгалтерлык" кыйммәте белән активларның реаль базар бәясе арасында сизелерлек аерма барлыкка килде. Шунысын да әйтергә кирәк, акционерлык җәмгыяте никадәр иртәрәк оешкан булса әлеге аерма шулкадәр зуррак. Кайбер эре акционерлык җәмгыятьләре устав капиталларын үзгәртү буенча чаралар комплексын гамәлгә ашырдылар инде. Мәсәлән, "Татнефть" ААҖ аны 10 мәртәбә, Түбән Кама "Нефтехим" ААҖ 25 мәртәбә, "Татнефтепродукт" ААҖ 9 мәртәбә, "Казан шәһәр телефон станциясе"28, "Алнас" ААҖ 59, Казан "Оргсинтез" ААҖ 100 мәртәбә арттырдылар. Болар бар да алда күрәстелгән компанияләр хуҗалары капиталының да шуңа бәйле рәвештә пропорциональ үсүенә китерде. Ләкин шул ук вакытта күп кенә ширкәтләрдә, бигрәк тә зур булмаган акционерлык җәмгыятьләрендә тиешле чаралар уздырылмады. Тиешенчә гадел бәяләнмәгәнгә һәм устав капиталы әлләни зур булмаганга аларны бик түбән бәядән сатып алу һәм алар өстеннән контрольлек урнаштыру мөмкинлеге калдыра. Тиешенчә гадел бәяләнмәгән активларның булуы шулай ук дәүләтнең алардан мөлкәткә салымны кимрәк алуына китерә.

Югарыда күрсәтелгәннәрне исәпкә алып, Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына дәүләт акцияләре булган акционерлык җәмгыятьләре буенча 2004 ел дәвамында аларның устав капиталларын активлар белән туры китерү буенча программа әзерләүне һәм гамәлгә ашыруны йөкләү максатка ярашлы булыр дип исәплибез.

"2006 елга кадәр Татарстан Республикасын социаль-иктисадый үстерү" федераль максатчан программа тәмамланып килгәнгә республика икътисадына инвестицияләр җәлеп итүнең альтернатив чыганакларын табарга кирәк.

Республиканың финанс ресурсларында дәүләт бюджеты мөһим урын тота. 2003 елда Татарстан Республикасының берләштерелгән бюджеты керемнәр буенча 101 процентка үтәлде. Татарстан Республикасының берләштерелгән бюджетына салым булмаган табыш керемнәре үсешен тәэмин итү юнәлешендә зур эш башкарылды. Аларның шактый өлеше тузган торакны бетерү программасы буенча торак төзелешен финанслауга җибәрелде.

2004 елның 1 гыйнварыннан сату салымының, милицияне тотуга, территорияләрне төзекләндерүгә һәм мәгариф ихтыяҗларына максатчан җыемнарның бетерелүе, углеводород чималы (нефть) буенча файдалы казылмалар чыгарган өчен регионнар бюджетына күчерелә торган салым нормативының 20 проценттан 14,4 процентка кимүе, юридик затларның мөлкәтенә салым салудагы үзгәрешләр 2004 елда республиканың берләштерелгән бюджетында шактый зур югалтуларга китерде, бу югалту 3 миллиард сум тәшкил итә. Түләүләрнең федераль өлешен (керемгә салым ставкасының 1 проценты, алкогольле продукциягә акцизларның 50 проценты, тулаем керемгә салымның 30 проценты, уен бизнесына салымның тулы күләме) тапшыру исәбенә республика бюджетындагы югалтуларны компенсацияләү 1,8 миллиард сум тәшкил итәчәк. 1,2 миллиард сумга югалтулар компенсияләнмичә кала.

Шуңа күрә керем чыганакларының җитәрлек булмавы шартларында 2004 елда салым базасын конкуренциягә сәләтле продукция чыгару исәбенә киңәйтү беренче чираттагы бурыч булып кала.

Республиканың банк системасы тотрыклы үсә. Моны уңай структур үзгәртеп корулар һәм инвестиция процессларының активлашуы раслый. Республикада 53 филиалы белән 26 мөстәкыйль кредит оешмасы, моннан тыш Россия Федерациясе Саклык банкының 41 бүлекчәсе һәм дүрт чит төбәк банкының берәр филиалы эшли. Күп кенә икътисадый күрсәткечләр буенча республика банклары Идел буе федераль округында гына түгел, ә Россия регионнарындагы банкларны да узып китәләр.150 миллионнан артык сумны тәшкил итүче устав капиталы булган теркәлгән банклар саны буенча (12 банк) Татарстан Республикасы Мәскәүдән соң Россиядә 2 нче урында тора. Бирелгән кредитларның гомуми суммасы буенча Татарстан Идел буе федераль округында лидер. Республиканың барлык банклары да диярлек финанс ягыннан тотрыклы. Республика территориясендә урнашкан кредит оешмалары кеременең гомуми суммасы 2003 елда 30 процентка артты һәм 2,2 миллиард сум тәшкил итте. Ләкин Мәскәү үрнәгендә күрсәтелә торган хезмәтләрнең бәясен һәм спектрын тагын да яхшырта төшәргә мөмкин булыр иде.

2004 елның 1 гыйнварына кредит оешмалары (чит төбәкләрнең банклары филиалларын да кертеп) җәлеп иткән ресурслар 71,6 миллиард сум тәшкил итте. Ел башынан үсеш 31,4 процент булды. Кредит оешмалары тарафыннан җәлеп ителгән ресурсларның гомуми күләменнән: 65,6 проценты мөстәкыйль кредит оешмалары тарафыннан җәлеп ителде; 30 проценты - РФ Саклык банкы бүлекчәләре тарафыннан; 4,4 проценты - чит төбәк банкларының башка филиаллары тарафыннан җәлеп ителде.

2003 ел дәвамында республиканың кредит оешмалары һәм Саклык банкы 132,1 миллиард сумлык яңа кредитлар бирделәр. Бу 2002 ел белән чагыштырганда 1,6 тапкырга күбрәк. Акча салуларның тармак структурасы түбәндәгечә:

- промышленность - 39,5 процент (РФдә -26,8 процент);

- сәүдә һәм җәмәгать туклануы - 21,5 процент(РФдә - 30,5 процент);

- физик затларга кредитлар - 9,9 процент (РФдә - 9,8 процент);

- төзелеш 4,5 проценты (РФдә - 3 процент);

- авыл хуҗалыгы 2,1 процент (РФдә - 1,2 процент);

- транспорт һәм элемтә - 1,7 процент (РФдә - 3,1 процент).

Халыкның республика кредит оешмаларындагы саклык акчалары 2004 елның 1 гыйнварына 31,8 миллиард сум тәшкил итте. Предприятиеләр һәм оешмалар счетларындагы средстволар 13 миллиард сум чамасы (ел башыннан 5,5 процентка кимеде).

Финанс кредит даирәсендә кирәгеннән артык ресурслар тотуны файдасыз гамәл итә торган шартлар формалаштырырга кирәк.

Заманча институциональ инфраструктураларны аякны бастыруга, инвестиция һәм финанс базарларын киңәйтүгә юнәлдерелгән нәтиҗәле механизмнар эшләү һәм гамәлгә ашыру республикада инвестиция эшчәнлеген стимуллаштыру юлларының берсе. Алда күрсәтеп кителгән механизмнар инвесторлар сыйфатында дәүләтнеке булмаган пенсия фондларын һәм иминләштерү компанияләрен җәлеп итү юлы белән производствога инвестицияләр салуда халыкның саклык акчаларын нәтиҗәле трансформацияләүне тәэмин итәргә, ипотека системасы формалаштыра торган закладнойларны, сертификатларны һәм кыйммәтле кәгазьләрне әйләнешкә кертүдә мөһим роль уйнарга тиешләр.

2004 елда күләмнәре буенча гаять зур булган Тузган торакны бетерү республика программасы тәмамлануга таба бара. Шуңа карамастан халыкта торакка ихтыяҗ гаять зур. Халыкара тәҗрибә күрсәткәнчә, керемнәре уртача дәрәҗәдә булган кешеләр өчен торак сатып алуда төп ысул булып ипотека кредитының яхшы иттереп җайланган системасы тора.

Гамәлгә ашырылуы өчен җаваплылык тулаем дәүләт өстенә йөкләнгән югарыда күрсәтелгән программадан аермалы буларак, ипотека кредиты системасы авырлык үзәген банкларга күчерә.

Банкларның республикабыз гражданнарына һәм предприятиеләренә ышанычыннан башка ипотека кредиты системасы алдан ук шактый зур мәшәкатьләргә дучар ителә. Дәүләт банкларны гражданнарга ышанырга мәҗбүр итә алмый, ләкин дәүләткә кредит оешмаларына клиентның ни дәрәҗәдә түләүгә сәләтле һәм намуслы булуын тикшерү өчен кредит бирер алдыннан шартлар тудыру бик мөмкин эш. Болай иткәндә банклар, теге яки бу сәбәп табып, кредит түләү җәһәтеннән абруйлары зур булган гражданинның яисә оешманың үтенечен кире кага алмаслар иде. Бурычны түләү проблемасын суд аша яисә сөйләшүләр юлы белән хәл итү урынына кисәтү чаралары кабул итү зарур. Дөнья тәҗрибәсе күрсәткәнчә, бу мәсьәләдә кредит тарихы бюросы төзү ярдәм итә алыр иде.

Россия Федерациясендә һәм Татарстанда клиентның электәге финанс хәле еш кына банк өчен сер булып кала. Барысы да клиентның ышанычлы булуы хакында дөрес мәгълүмат табарга бурычлы банкларның иминлек хезмәте эше ни дәрәҗәдә куелуга бәйле. Кредит оешмалары өчен иминлек хезмәте кыйммәт тора, ул котылгысыз төстә кредит бәясенең үсүенә китерә, шуның өстенә банклар үз клиентлары хакында үзләрендә булган мәгълүматны бер-берсенә күрсәтергә ашыкмыйлар, ә еш кына, киресенчә, аны белә торып яшерәләр. Моңа бәйле рәвештә займчыларның кредит тарихларын саклау буенча бердәм республика үзәген (кредит тарихлары бюросы) төзү ихтыяҗы туды. Кредит тарихлары бюроларының яшәү факты үзе үк мөһим оештыручы роль уйный. Бурычка акча алырга җыенган һәр кеше бурычын үз вакытында түли алмаган очракта үз абруеның кредитлар алдында төшәчәге хакында бик яхшы белә.Әгәр ул кредит бирүчене алдаса, икенче юлы аңа акча бирүдән баш тартачаклар яисә кредит бәясе шактый югары булачак.Шуның нәтиҗәсендә бурычка алып торучылар өчен шартлар яхшыру белән бергә җаваплылык та арта, ягъни кредит алу мөмкинлекләре киңәя һәм шул ук вакытта аны вакытында кире кайтармау шактый хәвефле эшкә әверелә.

Без кредит базарын һәм аны җайга сала торган хокук мөнәсәбәтләре системасын үстерүнең яңа сыйфатына күчү өчен шартлар тудырырга тиеш.

Соңгы елларда мәгълүмат-технологик инфраструктураларның тотрыклы һәм сыйфатлы үсүе шартларында республика икътисадының финанс секторы эшчәнлегенә карата принципиаль яңа таләпләр формалаштыру системасын булдыру ихтыяҗы туды. Акча агымнарын регион эчендә туплау мәсьәләләре монда мөһим урында тора. Бу гамәлләр ресурслардан файдалануның нәтиҗәлелеген күтәрүгә һәм аларның әйләнешен тизләтүгә юнәлдерелгән булырга тиеш. Дөньядагы нык үскән илләр тәҗрибәсе күрсәткәнчә, бер яисә берничә региональ банк базасында локаль банк пластик карталарын файдалануны, аларның дөнья түләү системасы продуктлары белән интеграцияләнү мөмкинлекләрен күздә тоткан эчке түләү системалары төзү мондый бурычларны хәл итүдә зур таяныч булыр иде. Моңа бәйле рәвештә якын киләчәктә Татарстан Республикасы Хөкүмәте һәм Милли банкы ярдәме белән Татарстан Республикасында мәгълүмат эшкәртүнең иң алдынгы технологияләреннән файдаланучы бердәм локаль түләүләр системасы төзү хакында уйланырга мөмкин. Исәп-хисап ясауның мондый системалары мөмкинлекләреннән файдалану гражданнарның саклык акчаларын хуҗалык әйләнешенә күбрәк җәлеп итәргә юл ачачак, хосусый кулланучылар һәм аерым клиентлар секторына хезмәт күрсәтү белән шөгыльләнүче зур булмаган сәүдә һәм җитештерү предприятиеләре арасында сыйфат ягыннан яңа мөнәсәбәтләр урнаштыруда уңай этәргеч бирәчәк. Шунысын да билгеләп үтәргә кирәк, әлеге программа инде бүгеннән үк гамәлгә ашырыла башлады. 2003 елда "АК БАРС" ачык акционерлык җәмгыяте банкы үзенең универсаль процессинг үзәген төзүгә кереште. Киләчәктә аның куәтләрен региональ түләү системасы эшчәнлеген тәэмин итү һәм анда катнашучы Татарстан Республикасының башка банкларына хезмәт күрсәтү өчен дә файдаланып булачак.


Оптимальләштерү дәүләт тарафыннан закон буенча бушлай күрсәтелергә тиешле хезмәтләрне кысрыклап чыгаруга китермәскә тиеш. Дәүләт идарәсен оптимальләштерүнең төп бурычлары булып түбәндәгеләр тора:

- дәүләт чыгымнары эшчәнлегенең нәтиҗәлелеген күтәрү өчен мотивация системасы төзү;

- бюджет даирәсендә эшләүчеләрнең керемнәрен күтәрү;

- түбәндәгеләр исәбенә дәүләт мөлкәтеннән файдалануның нәтиҗәлелеген арттыру :

- дәүләт чыгымнарын планлаштырганда сметадан нормативларга күчү;

- районнарны да кертеп, хакимиятнең барлык дәрәҗәләрендә чыгымнарга һәм эшләүчеләр санына контрольлек итүнең норматив базасын формалаштыру;

- дәүләт чыгымнарының бердәм нормативларын кертү.

Җирле бюджетларның чыгымнарын оптимальләштерүдә төп юнәлешләр булып түбәндәгеләр торырга тиеш: бюджеттан финанслана торган объектларны исәпләү приборлары белән җиһазлау, бюджет учреждениеләре урнашкан биналарны арзанлы газ ягулыгына күчерү, энергия саклаучы чаралар күрү. Бюджет даирәсе учреждениеләрендә эшләүчеләрнең штат санын оптимальләштерергә һәм бюджет чыгымнарын кыскартуга юнәлдерелгән башка чараларны гамәлгә ашырырга кирәк.

Моннан тыш, социаль даирәгә караган учреждениеләр тарафыннан күрсәтелә торган түләүле хезмәтләр системасын камилләштерү буенча зур эшләр башкарасы бар. Шулай ук социаль даирәнең барлык тармаклары өчен түләүле хезмәтләргә тарифлар төзеп бюджет учреждениеләре эшчәнлеге практикасына кертү зарур. Индикатив идарә итү системасы һәм реформалар кысаларында дәүләт хезмәте системасына башкарма хакимият органнары эшчәнлегенең нәтиҗәлелеген һәм аларның эш белән бер үк дәрәҗәдә тәэмин ителүен анализлау юнәлешендә чаралар күрергә, ә 2005 елда аларның бер тигез күләмдә һәм нәтиҗәле эшләвен тәэмин итәргә кирәк. Дәүләт хакимиятенең барлык органнарын тотуга норматив чыгымнарны төгәл саклау гамәлгә ашырылырга тиеш.

Беренче чиратта, товарлар сатып алуда, эшләр һәм хезмәтләр буенча конкурс тәртибе кертү нигезендә бюджеттан финанслауда үтә күренмәле хәбәрдарлык тәэмин ителергә тиеш.

Административ реформалар һәм дәүләт идарәсенең нәтиҗәлелеген күтәрү

Илдә башкарма хакимият институтлары һәм идарә итү системалары эшчәнлегенең нәтиҗәлелеге түбән булуы хакында төрле дәрәҗәдә күп мәртәбәләр билгеләп үтелде. Бу проблема безнең республикага да, тулаем Россия Федерациясенә дә хас проблема, шуңа күрә күләмле административ реформалар уздыру якын киләчәктә төп бурычларның берсе булырга тиеш:

- икътисадның структурасы үзгәрде, күчеш процессы башлыча тәмамланды, стратегия үзгәрде, болар бар да хакимият структурасында да шундый ук үзгәрешләр таләп итә;

- дәүләт идарәсенең, республика һәм район органнары арасындагы үзара мөнәсәбәтләр системасы җайга салуны таләп итә;

- республика проектларын гамәлгә ашыру өчен ресурслар җәлеп итү буенча федераль программаларда катнашуны активлаштырырга кирәк.

Шул ук вакытта, административ реформа, элек уздырылганнарыннан аермалы буларак, оештыру структураларын үзгәртү белән генә чикләнеп калмаска тиеш. Реформалар структураны үзгәртүне башкарма хакимият органнарының статусын һәм җаваплылыгын күтәрү, һәр дәүләт органының компетенцияләрен һәм эшләү даирәсен аныклау нигезендә дәүләт идарәсенең формаларын һәм ысулларын үзгәртү, аларның эчке структурасын гадиләштерү белән бер үк вакытта чиратлаштырып алып барылырга тиеш. Эшчәнлекне координацияләү, аеруча мөһим гомуми процессларны дәүләт тарафыннан җайга салу, кабул ителә торган карарларны һәм аларның нәтиҗәлелеген анализлау һәм хуҗалык итүче мөстәкыйль субъектлар эшенә катнашуны киметү кебек вазыйфаларны көчәйтү зарур. Дәүләт һәр юнәлештә һәм һәммәсен дә җайга салып үз өстенә хуҗалык җитәкчесе вазыйфаларын алмаска тиеш.

Административ реформаларда гражданнарның мөрәҗәгатьләре белән эшләүнең нәтиҗәлелеген һәм сыйфатан күтәрүгә аерым урын һәм роль бирелә. Сайлаулар нәтиҗәләре күрсәткәнчә, хакимият һәм халык арасында даими диалог, аңлашу вәзгыяте тудыру мөһим. Халык дәүләт идарәсе органнарындагы хәлләр һәм алар башкарган эшләр хакында начар белә, реформаларда җитәрлек дәрәҗәдә актив катнашмый.

Татарстан Республикасында дәүләт хакимияте органнары системасы икътисадта, базар мөнәсәбәтләрендә, җәмгыятебездәге сәяси һәм икътисадый институтлар үсешенең яңа дәрәҗәсенә туры килергә, аның нәтиҗәлелеге сизелерлек күтәрелергә тиеш. Дәүләт идарәсендә бүгенге көндә яшәп килүче һәм аның нәтиҗәлелегенә тискәре йогынты ясаучы сәбәпләрдән түбәндәгеләрне атарга кирәк:

- кайбер дәүләт органнары үзләренә буйсынган даирәләрне җайга салу хокукы бирүче реаль вәкаләтләрдән мәхрүм;

- хакимият органнарының хокукларын һәм вазыйфаларын төгәл генә билгеләүче кагыйдәләр юк;

- министрлыклар һәм ведомстволар үзләренә хас булмаган вазыйфалар башкарудан интегә;

- башкарма хакимиятнең барлык дәрәҗәләрендә идарә аппараты гаять зур булуы белән аерылып тора.

Административ реформаның төп юнәлешләре булып түбәндәгеләр торырга тиеш:

- башкарма хакимият органнарының структурасын үзгәртү, бу гамәлне республиканың стратегик үсеше белән координацияләү;

- идарә итү системасын, аның рәвешләрен һәм ысулларын үзгәртеп кору, эшмәкәрлекне һәм тулаем икътисадны үстерүне тоткарлаучы акланмаган дәүләти җайга салу күләмен кыскарту;

- үзләренә беркетелгән вәкаләтләр күләменнән чыгып, дәүләт хакимияте органнарының финанс яктан тәэмин ителүенә ирешү;

- дәүләт аппаратын үзгәртеп кору, дәүләт хезмәтен реформалаштыру.

Башкарма хакимиятнең федераль органнары территория органнарының Татарстан Республикасындагы эшчәнлеге даирәсендә бик күп проблемалар килеп чыга. Алар еш кына законлы төстә эшләүче республика органнарын алыштыралар. Бу җәһәттән идарә итүнең тармак федераль органы территория органы булып торган хәлдә тиешле дәүләт органы бер үк вакытта Татарстан Республикасының башкарма хакимият органнары системас