Минтимер Шәймиев:«Бүрәнә аша бүре куып булмый»

- Хөрмәтле Минтимер Шәрипович, «Татарстан яшьләре»нең «кендеге» авыл белән бәйләнгән, чөнки безнең төп укучыларыбыз — авыл кешеләре. Авыл яшәсә, без дә яшибез. Шуңа күрә «Татарстан яшьләре» җир кешеләренә кагылышлы һәр үзгәрешне йөрәгенә якын кабул итә һәм кайбер проблемалар турында язганда бәлки кызыбрак та китәбездер...

- Сез республика җитәкчелеген тәнкыйтьләгәнгә пошынган сыманрак әйттегез. Горурланырга кирәк, чөнки сез бер сәгать, бер минут буш вакыты булмаган, эштән башы чыкмаган авыл халкы өчен хезмәт итүче, аның өчен язучы газета.

Авыл — яшәеш һәм тереклек чыганагы, безнең рухи чишмәбез. Аның әһәмияте, кыйммәте татар халкы өчен генә түгел, бөтен дөнья халкы өчен дә бәяләп бетергесез. Без моны барыбыз да аңларга һәм, сез әйткәнчә, йөрәк аша үткәрергә тиеш.

Үзгәртеп кору еллары, төрле авырлыклар аша узуга да карамастан, Татарстан газета-журналлар чыгару буенча Русиядә беренче урында тора. Сез күпсанлы матбугат ташкынында югалып калмыйча, зур тиражыгызны саклый алдыгыз. Бу — зур казаныш. Башка мәгълүмат чаралары өчен сез бер үрнәк. Мин президент буларак та, укучы буларак та мондый фидакарьлек өчен рәхмәт әйтер идем. Кайчагында эш үзеннән-үзе гөрләп барган кебек тоелса да, аның артында зур хезмәт ятканын аңлый белергә кирәк. Бу сезгә генә түгел, бөтен өлкәгә дә кагыла.

Бер генә мисал китереп үтим әле. Мин — су хуҗалыгы һәм мелиорация министры (ул чагында иң яшь министр). Без, министрлар, еш кына бергә җыелабыз, хөкүмәт утырышларында бергә утырабыз һәм шунда кемнең кем икәнлеге күренә иде. Шактый вакыт — 13 ел буе күзәтергә туры килде. Бар иде шундый министрлар — Обком белән Совмин арасында тыз—быз чабып, мәсьәләләр куертып, проблемалар кузгатып йөриләр иде. Карап торышка кулларыннан эш килгән, галәмәт инициативалы министрлар булып күренәләр иде. Моны республика җитәкчеләренең акылы булганы аңлагандыр, аңламаганнары — аңламагандыр. Шул ук вакытта министрларның бер өлеше — бәлки яртысы, бәлки күбрәгедер, тыныч кына көндәлек эшен эшли, беркемгә дә килеп проблемаларын өйми, кычкырып та йөрми, эше дә бара, республика җитәкчеләренең дә башы авыртмый. Мин моны сезнең нисбәттән генә чыгып әйтмим, чөнки бу параллельне башка кешеләргә карата да китерергә мөмкин. Үзенең сәләте белән, үзенең таланты белән эшне алып бара ала икән — менә шундый кешеләрне бәяли белергә кирәк дип кенә әйтүем. Менә минем сезгә һәм сезнең газетагызга карата карашым.

Мине Министрлар Советы рәисе итеп куйганнан соң, Министрлар Советы әгзаларын җыйдым да, әйттем: егетләр, әйдәгез болай сөйләшик, дидем. Без бер-беребезне беләбез, кемнең кем икәнен дә чамалыйбыз, шуңа күрә танышып торасы юк. Төрле мәсьәләләр күтәргән кыяфәттә Обком белән ике арада йөрисез икән — йөрегез, ләкин үз эшегезне дә эшләгез. Бу күпләргә өсләренә салкын су койгандай тәэсир итте.

Шалтырап яки соранып йөрүчеләр әле дә бар. Ләкин заман күзгә күренеп үзгәрә. Хәзер дөнья башкачарак. Эшең бара икән — бара, булдырасың икән — булдырасың, булдыра алмыйсың икән — булдыра алмыйсың. Тормыш шулай куша һәм шулай тиеш тә.

Без бераз гына темадан читләштек шикелле. Сезнең газетага килгәндә, ул авыл белән генә чикләнми. Аның телебезне, мәдәниятебезне, гореф-гадәтләребезне, милләтебезне саклап калуда роле зур.

Кайчагында шундый сүзләр ишетергә туры килә: авылдан чыккан җитәкчеләр күбәйде, диләр. Моның белән горурланырга кирәк. Әгәр кеше авылдан, шартлары, юллары һәм тагын күп нәрсәләре булмаган җирдән чыгып күтәрелә, зур дәрәҗәләргә ирешә алган икән, моны бәяләргә, чынбарлыкны чынбарлык дип кабул итәргә кирәк. Шәһәрдә шартлар, әлбәттә, икенче, ләкин анда туу гына өстенлек бирми. Мөмкинлек бирә, әмма өстенлек бирми.

Көн саен укымасам да, мин газеталарны караштыргалап барам. Сезнең газета укучылар белән яшьләр телендә сөйләшә, аларның фикеренә туры килгән рәвештә эш итә. Менә шуңа күрә укыйлар сезне. Сез сүзегезне көчләп такмыйсыз, кешеләрне аеруча борчыган, уйландырган сорауларга җавап табарга тырышасыз. Кешегә бер сыйфат хас: ул түбәнгә, түбәнлеккә төшсә да аның барыбер яхшы буласы килә. Сез кешедәге менә шул кыйммәтле хисләрне уятасыз, яңартасыз һәм сакларга тырышасыз.

- Бөтен нәрсә чагыштыруда күренә. Кызганычка каршы, без, республика журналистлары, үз казаныбызда гына кайнап (туры һәм күчмә мәгънәдә), якын һәм ерак күршеләребезнең нинди хәлдә яшәп ятуларын күрмибез, бу хакта язмыйбыз, юкса чәчләр үрә торырлык гыйбрәтләр бар. Былтыр Чехиягә баргач, бирегә Германиядән килгән урысча яхшы белүче яһүд кешесе белән сөйләшеп киткәч, ул кинәт кенә сорау бирде: «Ничек анда сезнең Минтимер Шәймиев?» «Каян беләсез?» — дидем, шаккатып. «Шуны да белмәгәч, мин нинди яһүд инде? — диде ул. — Зирәк шәхес ул». Сезне һәм, билгеле, Татарстанны хәзер чит илләрдә дә беләләр. Татарстан Русиянең башка төбәкләре, БДБ илләре белән чагыштырганда нинди хәлдә?

- Балаларын укыта алмый торган җирләр де бар. Моны бик күрсәтәселәре килми, әмма — килеп чыга, ишетелә. Узган якшәмбе телепрограммасында журналист Андрей Караулов, узган ел Рәсәйдә бер мең мәктәп ябылуы турында сөйләде.

Без катлаулы елларда үзебезне саклап кала һәм татарларның нинди халык икәнен күрсәтә алдык. Безне 90 нчы елларда зур дикъкать белән күзәттеләр, болар нишләп бетәр, кан коеш килеп чыкмасмы? Бөтен Русия буенча шундый шөбһә һәм татарларга кырын карау бар иде. Хәзер андый караш юк. Без үзебезгә карата уңай мөнәсәбәт тудырдык. Бу безнең 10-15 ел алып барган сәясәтебезнең матур нәтиҗәсе.

Проблемалар юк дип әйтмим, алар бар, аларның гомер буе хәл ителми торганнары да бар. Ләкин кайсы гына өлкәне алып карасак та — икътисадмы ул, социаль мәсьәләләрме, торак төзелеше яки юлларны яхшырту, газлаштыру, компьютерлаштырумы — һәркайда уңай үзгәрешләр күп. 2007 нче елда бөтен республика белән Интернетка тоташырбыз дип торабыз. Аларын да ишетәләр, аларын да беләләр, Татарстанга барып керсәң, кешеләр аерылып тора диләр. Бөтенебез дә бай яшибез дип әйтмим, ләкин йорт-җире, өс-башы белән безнең халык, чыннан да, аерылып тора. Килеп керәсең — басулар ялт иткән. Табышлымы, түгелме — без җир эшкәртүдән туктамадык, бер генә гектар җирне дә югалтмадык. Моннан ике ел элек, бер ел гына эшләп өлгергән Нижний Новгород губернаторы Геннадий Ходырев килгән иде. Сөйләшеп киттек тә, бу әйтә: «Бездә 600.000 гектар сөрү җире файдаланылмый ята», — ди. «Алайса, сезнең эшләр шәп икән, бу җирләр ял итте инде, бернинди ашлама кертмичә зур уңыш җыеп аласыз икән», — дим. «Мин дә шулай дип уйлаган идем, ләкин анда хәзер соңгы ун елда кеше биеклеге урман калыкты, төпләргә кирәк», — ди. Русиядә тормыш бик нык яхшырды дип, шәһәрләрдән чыгып кына фикер йөртергә ярамый. Авылга да карарга кирәк. Дәүләтнең бөтен территориясендә тәртип хөкем сөрсә генә дәүләт дөрес сәясәт алып бара дигән сүз. Авыл халкы үлми ул, 2-3 булса да тавык асрап, бәрәңгесен утыртып та яши ул барыбер. Андый еллар авыл тарихында булды инде. Ләкин андый яшәүгә калсак, тормыш чыганагын күмәчәкбез. Иң авыр вакытларда да, зур чыгымнар тотып, авылны саклап калдык, утырган ботагыбызга балта чапмадык. Менә күрерсез, әле авыл мәсьәләсенә Русия тагын бер тапкыр әйләнеп кайтып, «чирәм җирләр күтәрү» оештырачак. Шунсыз булмаячак.

- Күптән түгел генә Мәскәүнең ОРТ каналыннан күрсәтелгән «Большая стирка» тапшыруында бер ханым Русия таҗын сатып алган бер миллионерга: «Акчагыз алай бик күп булгач, нигә сез аны халык белән бүлешмисез? — дигән сорау биргән иде. Тартып алу һәм бүлешү Русиядә элек-электән яшәп килүче гадәт. Татарстан белән вәкаләтләр бүлешү дә озын гомерле булып чыкты кебек...

- Тартып алу һәм бүлешү дигәннән, 17 нче елда бер тапкыр тәҗрибә үткәреп карадык бит инде: хәлле крестьяннарны Себергә сөрдек, завод-фабрикаларны хуҗаларыннан тартып алдык. Без катлаулы тарихи юл уздык, ләкин баемадык, тагын да бөлгенлеккә төштек. Шуңа күрә бу сабак булырга тиеш иде, ләкин сабак алмадык.

Нинди фильм икәнен хәтерләмим, бер эпизод бик нык истә калган: кулакларны пыран-заран китереп талаган ярлы крестьяннар, шаулап, әләмнәр болгап, лозунглар кычкырып, чәчү өстендә 1 Май демонстрациясе үткәреп йөриләр. Ә бу вакытта алар тарафыннан таланган ике кулак чәчү орлыгы каян табарга икән дип баш ватып утыра. Ярлы—ябагай яхшы тормыш төзибез дип урамда урра кычкырып кала, ә теге кулаклар чәчүгә чыгып китә. Бу эпизод гел күңелдә тора. Бар бит кулыннан бернинди эш килми торган адәмнәр. Хәтта бөтен нәселе белән батрак булырга яратылган кешеләр дә бар. Хәерчеләрдән бай Татарстан ясап булмый. Күпчелек бай кешеләрдән торган дәүләт кенә муллыкта, лаеклы тормышта яши ала. Кулыннан эш килә торган бай кешеләр күбрәк булып, аларга мөмкинлекләр тудырасы иде. Әйтәсем килә: үзгәртеп кору еллары, хәзерге сәясәт, икътисад мондый мөмкинлекләрне ача. Кулыннан бернинди эш килмәсә дә, бүтәннәр кесәсендәге акчаны санап йөрүчеләр күп. Мин бу сүзләрне кеше буларак әйтәм, шул вакытта мин бу сүзләрне президент буларак әйтүдән дә курыкмыйм. Дөрес, бар бездә чыннан да ярдәмгә, хөкүмәт пособиеләренә мохтаҗ кешеләр. Аларга ярдәм итәргә кирәк һәм бу безнең изге бурычыбыз. Ләкин моны эшләр өчен дә зур салымнар түләп торучы бай кешеләрнең булуы зарур. Халыкта тормышка карашны үзгәртергә кирәк. Барыбер шулай була, барыбер шуңа киләбез. Кемнәндер нәрсәнедер тартып алып һәм аны үзара бүлешү хисабына гына яшәп булмый.

Кайчагында әйтәләр: нигә сез футбол, хоккей, баскетбол һәм башка командаларга шулкадәр акча сарыф итәсез, диләр. Беренчедән, аларның спонсорлары бик күп, икенчедән, кайбер очракларда хөкүмәт ярдәме дә бар. Менә шул акчаларны бүлеп бирергә иде диләр. Кайчагында мин санап күрсәтәм: шул акчаны бүлсәк, бер кешегә аена 100 сум чыгар иде. Шуннан нәрсә? Кая барасың ул акча белән? Ә спорт сарае, менә ул — тора, анда күпме масса-күләм чаралар үткәрелә. Безнең яшьләребез дә бар бит әле. Алар телевизор экраннарыннан күреп торалар — башка илләрдә, җирләрдә мондый әйберләр эшләнә, мөмкинлекләр тудырыла. Әгәр без үзебезне алга баручы, сәясәттә алга омтылучы халык дип саныйбыз икән, мондый эшләрдән куркып торасы түгел. Мөмкин булса, әле күбрәк тә эшләр идек. Күз алдыгызга китерегез — ул командалар уйнаудан туктады, без аларны югалттык ди. Шунда күпме сүз яшьләрдән дә, өлкәннәрдән дә чыгачак, урынлы тәнкыйтьләү башланачак. Бу безнең заманча яшәү рәвеше.

Ә инде вәкаләтләр бүлешү мәсьәләсенә килсәк, федераль органнар бюджет чыганакларын тигезләү сәясәте алып бара. Бер яктан барысы да дөрес, тигезләшәбез кебек. Мин әле кичә генә бу хакта Мәскәүдә комиссия утырышында чыгыш ясадым һәм әйттем: «Тигезләргә кирәктер һәм монда хәтта гуманлык та бар. Ләкин саф чишмә сулары эчеп, болыннарда чәчәк иснәп йөрүче, ягъни экологик мәшәкате булмаган төбәкләр дә бик күп. Ә бездә ничә еллардан бирле нефть, газ чыгарып, табигатебезгә күпме зыян килде. Җиребезне дәвалау, һавабызны сафландыру өчен бик күп чыгымнар таләп ителә. Бу хакта нишләп беркем дә уйламаска тиеш?» Без бу мәсьәләне катгый рәвештә куябыз һәм сүзебездә торачакбыз.

- «Единая Россия» бөтен көндәшләрен җиңеп, хакимияткә килде. Хәзер матбугат чараларында КПСС, КГБ заманнары кире кайта, демократиягә соңгы нокта куелды дигән авазлар ишетелә…

- Бу бик катлаулы мәсьәлә. Шуңа күрә матбугат та аңа анык кына ачыклык кертә алмый. Мин элек тә әйтә килдем, хәзер дә шул фикердә калам: нинди дә булса бер партия хакимияткә килергә тиеш иде. Шунсыз күппартиялелек бервакытта да булмаячак. Парадокс кебек, ләкин шулай. Сезнең белән безнең күз алдында — сайлаулар узганнан соң төрледән-төрле партияләр киләләр дә, үз өсләренә бернинди җаваплылык алмыйча, сроклары беткәнче бөтен нәрсәне тәнкыйтьләп гомерләре уза. Әгәр дә бу сайлауда «Единая Россия» яки башка бер партия җиңмәсә, күппартиялелек барлыкка килү процессы тагын 4 елга соңарыр иде. Әйе, хәзерге көндә президентны яклый торган партия хөкүмәткә килде, әйе, КПССка әйләнеп кайтмыйбыз микән, дигән шөбһә дә бар. Ләкин шуны онытмыйк — без демократия юлына баскан ил. Ошыймы, ошамыймы, шикләнәбезме, шикләнмибезме — Русиянең бүтән юлы юк. Четерекле, киртәле юл — ләкин артка да юл ябык. Үзегез уйлап карагыз, 90 нчы елда туган балага 14 яшь, 85 нче елда туганына 19 яшь. Бу балалар инде КПССның нәрсә икәнен белми. Бүген илгә алар хуҗа, бүген булмаса — иртәгә хуҗа. Бу балаларны элекке стройга кайтарам дисәң, тагын бер революция ясарга кирәк, ул революцияне дә, алар ясамаса, башка кеше ясый алмый. Менә шуны онытмаска кирәк.

Әйе, бүген «Единая Россия»не президент партиясе диләр. Бездә нинди генә җитәкче килмәсен, аны кул чабып каршы алалар һәм беренче дүрт-биш елда аңа тәнкыйть күзлегеннән караучы да юк: менә килде яңа кеше, диләр, ул безне яңа тормышка алып чыгар дип өметләнәләр. Без шулай өйрәнгән, без моны инде күп күрдек. Ә хәзер президент 2 нче срокка сайланачак. Моңа бернинди шик юк, чөнки бүгенге көндә башка көч юк, күренеп торган кеше дә юк. Шул вакытта Русия икътисадының йомшак урыннары да бик күп. Яңадан сайлангач, президент халыкны борчыган мәсьәләләрне тиешенчә хәл итә алмаса нәрсә булыр? Таләпләр үзгәрәчәк бит, җаваплылык артачак, хәлләр яхшырмаса, җәмгыятьтә бүтән көчләр калкып чыгачак. Аннан безнең халыкның тиз туя торган гадәте бар, алар бүтән лидерны сайлап куярга булдыра алалар. Әгәр бу партия үзен-үзе аклый алмый икән, аның урынына икенче партия киләчәк. Димәк, телибезме-теләмибизме, ике партиялелек туа. Башка илләр бу юлны уздылар инде, алар өчен бу тарих. Иртәме- соңмы бездә дә шулай булачак. Реаль күппартиялелек булмаса, безнең илдә демократия дә булмый, гражданлык җәмгыяте дә.

Хәзерге вәзгыятьтә, әлбәттә, Татарстанга караш нинди булыр, республиканың хокуклары, милли мәсьәләләр ничек хәл ителер икән, дигән сораулар да бар, ягъни яңа хакимият нинди сәясәт уздырыр? Әлбәттә, һәр партиянең программасында без хакимияткә килсәк, менә мондыйрак милли сәясәт үткәрәчәкбез, дигән пунктлар бар. Хакимияткә килгәч вәгъдәләрен ничек үтәрләр — бу хакта да шик-шөбһәләр юк түгел. Әгәр дә без бу хәрәкәттән, бу сәясәттән, читтә калсак, бернәрсә дә эшли алмыйбыз. Бүгенге көндә Думага сайланган депутатларыбыздан саллы гына көч тупланды, биш комитетта безнең депутатлар урынбасар вазыйфаларын башкара, Дума вице-спикеры шулай ук безнең депутат Олег Морозов. Әле башка республикаларның депутатлары белән дә матур гына башласак, ниндидер бер көч туар. Мич башында ятып, өйдән бүре куып кына булмый. Бүтән юл юк. Кемгәдер үпкәләп утырып та булмый. Минем әни: үпкәләп утырма, бәхетсез бала булырсың, дия иде. Заманасы хәзер — партия заманасы, хакимияткә бары тик партия аша гына киләсе.

- Минтимер Шәрипович, Сез тиңе булмаган изге эш башлап җибәрдегез һәм бернинди аяк чалуларга да карамастан, бу мәсьәләдә какшамас ныклык күрсәттегез. Мин тузган торак программасын күздә тотам. Инде хәзер ипотека турында сүз алып барыла. Анысы кай тирәдәрәк?

- Минем моңа җавабым бар. 2005 елдан бушлай торак булмаячак һәм бу мөмкин дә түгел. Вакытында акылыбыз, батырчылыгыбыз җитеп, без тузган торак программасына алындык һәм күп эшләр башкарып өлгердек. Бер җирдә дә, бер илдә юк иде мондый программа. Ә инде безнең ипотекага килсәк, ул — социаль ипотека. Дөрес, илдә бар ул ипотека схемасы, ләкин анысы кешене бөлгенлеккә төшерә торган нәрсә, чөнки аның өчен елына 13-14 процент түлисе, ягъни син алырга теләгән фатир бәһасенә тагын 1,5 бәһа өстәлә. Акчаң күп булса түләргә була, ләкин акчасы күп кеше фатирны болай да сатып ала. Безнең социаль ипотека программасы әзер, ул минем өстәлдә ята, ләкин хәзергә аны хәрәкәткә җибәрми торабыз. Ник дигәндә, Дәүләт Думасына уннан артык закон проекты әзерләнә. Ил күреп тора, хәзерге ипотека системасы киң халык катламнары өчен түгел, шуңа күрә хәзер бәлкем проценты әзрәк булган проектлар каралачак. Без моны көтәбез һәм ул ел барышында эшләнәчәк. Ләкин, белүемчә, анда уңай шартлар күбәйсә дә, бу бюджеттагыларга, яшь гаиләләргә бик үк кулай булырга охшамаган. Шуңа күрә Думада бу мәсьәлә хәл ителгәннән соң без үзебезнең социаль ипотеканы кабул итәчәкбез. Минем хыялым аны бюджеттагыларның, яшь гаиләләрнең матди хәленә туры килерлек итү. Ул 4 процент булырмы, 5 процентмы – әле аны да карарбыз. Төп максат – кешегә фатир төзү өчен реаль шартлар тудыру. Безнең халык өчен бит ул, форма өчен генә түгел. Шуңа күрә исеме дә социаль ипотека. Кеше үзе турында үзе уйларга тиеш, аңа моның өчен этәргеч бирергә, күңелен күтәрергә, дәртләндереп җибәрергә кирәк.

Без пирамиданы әйләндереп куйдык: элек хөкүмәт өчен эшлә дип әйтә идек, хәзер үзең өчен эшлә дибез. Кеше үзе турында үзе уйларга, балаларын да шулай тәрбияләргә тиеш. Бу турыда хәзер авыз тутырып әйтергә дә кирәк, сөйләргә дә кирәк, шикләнеп тә торырга кирәкми. Үзең һәм җәмгыять алдындагы җаваплылык дигән нәрсә – менә шул ул.