2004 елда республикадагы хәл һәм социаль—икътисадый

Хөрмәтле халык депутатлары!

Мөхтәрәм кунаклар!

Иң элек Дәүләт Советының яңа составын, яңа сайланган депутатларны ихлас күңелдән котлыйм, барыгызга да уңышлар һәм алдагы биш елда бергә-бергә матур итеп нәтиҗәле эшләргә насыйп булуын телим.

Узган елда Татарстанда һәм Россиядә сәяси хәл тотрыклы булуы белән аерылып торды. Дәүләт Думасына сайлаулар, Россия Федерациясе Президентын һәм республика Дәүләт Советын сайлаулар елның төп вакыйгалары булды. Безнең республикада алар халыкның зур активлыгы белән узды, халык Президент Владимир Владимирович Путинның бүгенге курсын һәм "Бердәм Россия" партиясенең программ максатларын яклап тавыш бирде.

Дәүләт Думасына сайлаулар илдә сәяси көчләрнең яңа бүленешенә китерде. Без ышаныч баглаган "Бердәм Россия" тавышларның абсолют күпчелеген яулады һәм Дәүләт Думасы тарихында беренче мәртәбә реформаларны шактый дәрәҗәдә ышанычлы төстә дәвам итү мөмкинлеге алды. Җиңү яңа мөмкинлекләр бирү белән беррәттән зур җаваплылык та йөкли. Хәзер федерациянең закон чыгаручылары үзләренең икътисадый һәм социаль сәясәт өлкәсендәге уңышсызлыкларын башкаларга сылтый алмыйлар инде.

Россия Федерациясе Коммунистлар партиясе беренче тапкыр илдә карарлар кабул итүгә җитди йогынты ясаучы фирка булудан туктады. Шул ук вакытта СПС (Уң көчләр берлеге) һәм "ЯБЛОКО" партияләре йөзендә уң көчләрнең җиңелүе либераль идеологиянең кризисы, аңа үзгәрешләр кертү ихтыяҗы барлыкка килүе хакында сөйли. Сүз дә юк, реформалар барышында социаль-икътисадый үсешнең хәзерге этабында җәмгыятьнең катламнарга бүленүе, халыкның аерым категорияләренең мохтаҗлыкка төшүе, реципиент регионнарның артуы кебек тискәре күренешләр дә бар, ләкин аңа карап кына тулаем реформалардан баш тарту тарихи хата булыр иде. Илнең һәм аерым регионнарның барлык үзенчәлекләрен исәпкә алып, алар яңа сулыш алырга тиешләр. Социаль-икътисадый үсешнең хәлиткеч мәсьәләләре буенча безнең позицияне күздә тотып, "Бердәм Россия"нең уң центристлык позициясендә торуын таләп итү дөрес булыр иде, чөнки ул бүген үзгәртеп коруларның төп моторы вазыйфаларын башкарырга тиеш.

Россия Федерациясе Президентын сайлаулар Владимир Владимирович Путинның абруе зур булуын һәм тәртипне ныгыту, ришвәтчелек белән көрәшү, илебезнең товар җитештерүчеләрен яклау, дәүләтнең халыкара абруен күтәрү юнәлешендә ул алган курсның хаклыгын раслады. Шул ук вакытта ил яңа башлангычлар көтә. Россия Федерациясе Хөкүмәтен алмаштыру дәүләт идарәсе, дәүләт һәм муниципаль хезмәт өлкәсендә тамырдан үзгәрешләр ясау өчен көчле этәргеч бирәчәк. Без күп еллар дәвамында һәм төрле дәрәҗәдә административ реформалар уздыру ихтыяҗы хакында сөйләдек һәм без әлеге үзгәртеп корулар тизләнеш алыр дип уйлыйбыз.

Татарстан Республикасы Дәүләт Советының яңа составы моңа кадәр булган барлык составлардан тарихыбызда беренче мәртәбә бер мандатлы депутатлар белән беррәттән, Россия Федерациясендәге аеруча йогынтылы партияләрдән дә депутатлар сайлануы белән аерылып тора. Без көткәнчә, яңа парламентның үзәген "Бердәм Россия" вәкилләре тәшкил итә. Шул ук вакытта коммунистлар фракциясе пәйда булды. Шулай итеп, күппартиялелек безнең тормышыбызга керә, ул сәяси бәхәсләрдә мәҗбүри элементка әверелә бара. Оппозициядә торучы фракция республика мәнфәгатьләрендә сәламәт конкуренция элементлары һәм гадел тәнкыйть кертер дип чын күңелдән ышанам. Безнең Дәүләт Советы республиканың күпмилләтле халкы мәнфәгатьләренә, Татарстанның киләчәгенә кагылышлы принципиаль мәсьәләләрдә үзара аңлашу вәзгыяте тудыра алуы белән аерылып торды. Киләчәктә дә шулай булыр дип ышанам.

"Татарстан - Яңа гасыр" иҗтимагый-сәяси хәрәкәтенең өлешен дә билгеләп үтәргә кирәк. Республика партияләре тыелган шартларда аңа "Бердәм Россия" партиясе белән блок төзергә туры килә һәм , әйтергә кирәк, мондый берләшү Дәүләт Думасына сайлауларда да, Дәүләт Советына сайлауларда да үзен аклады. Җирле үзидарә органнарын сайлауларда аның роле сизелерлек үсәчәк.

Узган елның 14 февралендә Татарстан Республикасы белән Россия Федерациясе арасында Шартнамәгә кул куюга 10 ел тулды. Бу вакыйга үзенең әһәмияте буенча халыклар язмышына тирән йогынты ясый торган тарихи вакыйга булды һәм шулай булып кала. Татарстанның үсешендә Шартнамәнең роленә лаеклы бәя бирү өчен ун ел җитәрлек вакыт.

Шартнамә республика эчендәге сәяси мөнәсәбәтләрне тотрыкландыруга китерде. Ул акыл белән уйлап эш итүче көчләрне туплады, үтә кискен позицияләрнең өстенлек итүләренә юл куймады һәм бу хәл республикада сәяси культура элементының мөһим өлешенә әверелде. Халык үзе милләтчеләрне дә, шовинистларны да, ваххабчыларны да, скинхедларны да яратмый, кире кага. Без элеккеге Советлар Союзы территорияләрендә кабынып-кабынып киткән төрле низаглардан котыла алдык һәм шул рәвешле күпмилләтле, төрле диндәге җәмгыятьнең нигезләрен салуга ирештек. Бу Татарстан өчен генә түгел, ә бәлки, зурдан кубып сөйләгәндә, бөтен Россия Федерациясе өчен дә үрнәк булып хезмәт итә ала.

Шартнамә төзү аркасында без үсеш чоры өчен иң кулай икътисадый сәясәт эшләүгә ирештек һәм социаль-икътисадый үсешнең иң мөһим күрсәткечләре буенча республика Россия Федерациясендә иң алдынгы сафларга чыкты. "Базарга йомшак керү" сәясәте, хосусыйлаштыруның акланганрак рәвеше, адреслы социаль яклау программасы, тузган торакны бетерү, газлаштыру һәм башка шуның ише чаралар безгә халыкның тормыш дәрәҗәсен һәм сыйфатын күтәрү мөмкинлеге бирде.

Шартнамәгә кул кую белән бергә Татарстанның халыкара багланышлар дәрәҗәсе дә үзгәрде. Башка илләр һәм халыкара оешмалар белән даими элемтәләр урнаштыру безгә мәдәни, товар алмашуны, икътисадый хезмәттәшлекне юлга салуны киңәйтү мөмкинлеге бирде.

Демократик Россия – федератив дәүләт. Федерализмга альтернатива юк. Без бөтен дөньяда танылган концепциядән чыгып эш итәбез: федерация бүленгән суверенитетта төзелә. Шартнамә асылда федераль үзәк тарафыннан республиканың суверенлыгын тану акты булды. Суверенитетка бирелгән безнең бәяләмә РФ Конституциясенең 73 статьясына тулысынча туры килә. Хәзерге вакытта республика Конституиясенә кертелгән үзгәрешләр нигезендә Шартнамәнең яңа редакциясе әзерләнгән. Ул, безнең төп позицияләрне саклаган хәлдә, яңа чынбарлык таләпләренә җавап бирәчәк дип уйлыйм.

Ике дәүләт телен - татар һәм рус телләрен бертигез дәрәҗәдә һәм чикләүләрсез саклау - безнең өчен принципиаль мәсьәлә. Мәгълүм булганча, барлык милләтләргә һәм халыкларга фәкать кириллицадан файдаланырга боерган "Россия Федерациясе халыклары телләре турында" федераль законга үзгәрешләр кертүнең хокук нормаларына туры килү-килмәү мәсьәләсе буенча безнең депутатлар РФ Конституциясе судына шикаять бирделәр.Телне үстерү ул фәкать халыкның үз хокукы. Бу хокук Россия кул куйган күп кенә халыкара документларда ныгытылган. Бик кызганыч, ләкин бу хәл федераль дәрәҗәдәге закон чыгаручыларның фәкать республика вәкаләтләренә кагылышлы мәсьәләләргә тыкшынуларының беренче очрагы гына түгел.

Милләтләр һәм диннәр арасында елдан-ел ныгый баручы татулык, тынычлык эчке сәясәтнең нигез принцибы булып кала. Илдә һәм дөньяда ксенофобия, экстремизм күренешләренең артуы, террорчылык гамәлләренең үсә баруы җирлегендә Татарстан тотрыклы төбәк булуы белән аерылып тора. Моның кадерен белергә кирәк. Милли-мәдәни мох-тәриятләрнең саны артканнан арта бара. Алар инде тәҗрибә тупладылар, илебездә дә, чит илләрдә дә үзләренең элемтәләрен киңәйттеләр. Шуңа күрә Милли-мәдәни җәмгыятьләр ассоциациясенең статусын күтәрү һәм аның эшчәнлеген киңәйтү хакында уйлыйсы иде.

Узган елда Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты эше сизелерлек җанланды. Ул федерациядәге күп субъектларның администрацияләре белән эшлекле мөнәсәбәтләр урнаштырды, урыннарда татар оешмаларына конкрет ярдәм күрсәтә. Беренче мәртәбә Сабан туе гомумроссия күләмендә танылды, ул татарларның гына түгел, ә Россиядә яшәүче бик күп башка халыкларның да яраткан бәйрәменә әверелде.

Татар теленә һәм мәдәниятенә ярдәм итү эшенә безнең вәкиллекләр дә активрак катнашырга тиеш. Алар республика, безнең тарихыбыз һәм мәдәниятебез хакында мәгълүмат таратучы чын үзәкләргә әверелергә тиеш.

11 сентябрь вакыйгаларыннан соң күп кенә илләр динара мөнәсәбәтләр хакында борчылалар. Татарстан диннәр арасында үзара аңлашу үрнәге булып хезмәт итә ала, ләкин бу әле тынычланып калырга һәм ирешелгәннәр белән канәгатьләнергә ярый дигән сүз түгел. Диннәр тарихы буенча дәресләр кертү хакында тәкъдимнәр булу уңаеннан без дәреслекләрне бик игътибар белән өйрәнергә, аларда теге яки бу дин файдасына ниндидер күзгә бәрелеп торган моментлар булуга юл куймаска тиеш. Диннәр арасындагы баланс безнең өчен какшамас принцип.

Президент В.В.Путин Россиянең күзәтүче хокукы белән "Ислам конференциясе" оешмасына керергә әзер булуы хакында белдерде. Бу факт илебездә мөслеманнарның ролен тану хакында сөйли. Россия мөселманнарының һәрвакыт үз йөзе бар иде. Күркәм җәдитчелек традицияләрен дәвам итү - безнең рухи лидерларыбызның һәм Россия ислам университетының вазыйфасы.

Бүген мөселманнар өчен дә , христианнар өчен дә җитәрлек күләмдә дин учреждениеләре торгызылды һәм төзелде. Урта һәм югары белемгә ия булган җәмгыятьтә имам булу җиңел түгел. Безнең рухи остазларыбыз халыкка, аның көндәлек мәшәкатьләренә, ихтыяҗларына һәм бигрәк тә яшьләргә якынрак булырга тиешләр. Яшьләр дигәндә, бүген аларда рухи тормышка карата таләпләр югарырак.

Бүген республикабыз башкаласы Казан үзенең 1000 еллыгын бәйрәм итәргә әзерләнә. Бу гади юбилей гына түгел, ә дәүләт комиссиясе Рәисе В.В.Путин ассызыклап әйткәнчә, тулаем Федерация өчен зур әһәмияткә ия тарихи вакыйга. Әлегә юбилейга әзерлек төзелеш мәйданчыгын хәтерләтә төшә. Әлбәттә, шәһәребезнең йөзе яңарырга тиеш, кешеләр бу бәйрәмнең асылын чын-чынлап тойсын өчен әле күп нәрсә эшлисе бар. Шул ук вакытта республикабыз башкаласы хакында бөтен илгә сөйләү өчен бу мөмкинлекне нәтиҗәле файдаланырга, тарих мәсьәләләрен күтәрергә, Евразиядә безнең республиканың ролен билгеләргә кирәк. Моңа бәйле рәвештә массакүләм мәгълүмат чаралары белән эшләүчеләр аерым зур роль уйнарга тиеш. Казанның 1000 еллыгын бәйрәм итү чараларын яктырту буенча халыкара матбугат үзәге үзенең эшен алдан ук башлап җибәрергә тиеш.

Казанның 1000 еллыгын уздыру буенча билгеләнгән катлаулы , килешенгән һәм җентекле эш барыбызга да – Дәүләт Советына да, Министрлар Кабинетына да, Президент Аппаратына да , барлык дәүләт структураларына да һәм, бигрәк тә, Казан шәһәре администрациясенә кагыла.

Күппартиялелекне үстерү белән беррәттән һәм республика, һәм бөтен ил алдында иң катлаулы һәм тормыш өчен иң мөһим бурычларның берсе – җирле үзидарәне реформалаштыру бурычы тора. Соңгы елларда Татарстан җирле үзидарәне оештыру буенча үз концепциясен яклап килде һәм шуның аркасында без республикада идарә итүнең бу буынын саклап кала алдык. Без һәрвакыт: тиешле шартлар өлгереп җиткән очракта үзидарә киңәячәк һәм яңадан яңа дәрәҗәләрне колачлаячак дип сөйләп килдек.

"Россия Федерациясендә җирле үзидарәне оештыруның гомуми принциплары турында" федераль законда җирле үзидарә системасы эшчәнлегенең принципиаль яңа нигезләре каралган. Алар өч дәрәҗәдә - муниципаль район, шәһәр округы һәм бистә дәрәҗәсендә төзеләчәк. Һәр дәрәҗәгә тиешле вәкаләтләр, мөлкәт һәм салым чыганаклары беркетелә. Муниципалитетларга, торак-коммуналь хезмәтләргә тарифлар билгеләүне дә кертеп, торак фонды белән идарә итү һәм аңа хезмәт күрсәтү белән бәйле вазыйфаларның күпчелеге тапшырылачак. Безнең республикада җирле үзидарәгә фәкать 2006 елда гына киң колач белән күчү планлаштырылса да, тиешле закон актларын инде бүгеннән үк әзерли башларга вакыт. Ә иң мөһиме – Дәүләт Советына, Хөкүмәткә, район, шәһәр администрацияләренә, җирле советларга калган вакытта халык мәнфәгатьләрендә сайлаулар уздыру өчен уңай шартлар тудырырга кирәк.

Массакүләм мәгълүмат чаралары эшчәнлеге демократияне бәяләүдә иң әһәмиятле күрсәткечләрнең берсе. Матбугат ирекле булырга тиеш, аңа тышау салырга ярамый.

Мәгълүм булганча, Татарстан дәүләт телерадиокомпаниясе Бөтенроссия дәүләт телерадиокомпаниясе системасына керә һәм яңа форматта эшли башлады. Канал федераль тематиканы көннән-көн күбрәк файдалана һәм әлеге каналда республика проблемаларын яктырту өчен бүлеп бирелгән эфир вакыты кыскаруга йөз тота.

Республика чикләреннән ерак төбәкләргә чыгу мөмкинлегенә ия булган "Татарстан – яңа гасыр" телерадиокампаниясен оештыру бик вакытлы, бик кирәкле эш булды. Ләкин Татарстанның үзендә кайбер авылларда "Яңа гасыр" тапшырулары тамашачыларга барып җитми. Шул ук вакытта администрация башлыклары үзләренең район телепрограммаларын бер үк вакытта федераль буйсынуда торучы каналларга (СТС, РТР, НТВ, ТНТ) урнаштырдылар. Бу җирле телестудияләрнең трансляция вакыты теләсә кайсы минутта йә кыскартылырга яисә бөтенләй бетерелергә мөмкин булуын аңлата. Өстәвенә алар, кагыйдә буларак, каналларның үзләре белән бернинди шартнамә мөнәсәбәтләрендә тормыйлар.

Республика эчендә мәгълүмат кырын ныгыту һәм район телестудияләренең дәрәҗәсен күтәрү өчен "ТЯГ" нигезендә республиканың, шул исәптән район һәм шәһәр телестудияләренең икътисадый, техник һәм профессиональ ресурсларын берләштерүче бердәм телеканал төзү максатка ярашлы булыр иде. Әлбәттә, бу очракта күпмедер күләмдә акча салымнары таләп ителә. Ләкин алар үз-үзләрен аклау сәләтенә ия булачак. Сигнал уза торган элемтә линияләре сурәтнең сыйфаты буенча югарырак та, шактый арзанрак та булачак, тапшырулар алып бару өчен фәкать бер лицензия таләп ителәчәк, реклама бирүчеләрне җәлеп итү өчен өстәмә мөмкинлекләр туачак. Бу шартларда кадрлар белән эшләү, аларның профессиональ үсеше хакында кайгырту, журналистларның һәм хезмәткәрләрнең хезмәтенә түләү дәрәҗәсен күтәрү эше тәртипкә салыначак һәм системалы характер алачак. "Татмедиа" агентлыгына "ТЯГ" компаниясе белән берлектә "ТЯГ"ның җирле телекомпанияләр белән хезмәттәшлеген оештыру технологияләрен эшләү буенча чаралар күрергә, әлеге мәсьәләгә кагылышлы тиешле исәп-хисаплар ясарга, тәкъдимнәр әзерләргә кирәк.

Вакытлы басмалар белән тәэмин ителү һәм Татарстан халкына туры килә торган вакытлы басмаларның саны буенча 1000 кешегә 534 данә вакытлы басма туры килә. Бу җәһәттән безнең республика Россиядә әйдәп баручы . Шул ук вакытта кайбер районнарда газеталарга җирле бюджетлардан тиешле күләмдә финанслар җибәрелмәгән. Шуңа күрә, әлеге вәзгыятьне исәпкә алып, киләчәктә район газеталарына билгеләнгән акчаларны "Татмедиа" агентлыгы аша бүлү максатка ярашлы булыр иде.

Дәүләт заказлары һәм социаль әһәмияткә ия булган темалар буенча грантлар бирү системасы аша массакүләм мәгълүмат чараларына финанс ярдәме күрсәтү тәҗрибәсе уңышлы баетыла. Шунысын да әйтеп китәргә кирәк, грантлар массакүләм мәгълүмат чарасының оештыру-хокукый формаларына бәйсез рәвештә бүленә һәм бу бик мөһим факт. Төп критерий – сыйфатлы проект. Моңардан республика гражданнары да, җәмгыять тә ота.

Хөрмәтле халык депутатлары!

2003 елда Бөтенроссия халык санын алуның беренчел нәтиҗәләре мәгълүм булды. Бу тормыш дәрәҗәсендәге үзгәрешләрне күрсәтүче индикаторлар булып хезмәт иткән гаять мөһим демографик үзгәртеп коруларны ачыклау мөмкинлеге бирде. Бүген республикадагы демографик хәл тулаем илдәге белән чагыштырганда, күпкә имин: никахка керүчеләр саны арта, аерылышучылар саны беркадәр кимеде. Сабыйлар үлемен киметү, аналарның үлү очракларын азайту - халык санының тотрыклы артуында зур резерв булып тора.

1989 елда халык санын алган көннән Татарстан халкының саны 3,8 процентка артты һәм 3,78 миллион кеше тәшкил итә. Үсеш зур түгел, ләкин монда тулаем ил буенча халык санының юл куймаслык дәрәҗәдә кимүен исәпкә алырга кирәк. Безнең республикада үсеш башлыча миграция исәбенә барды.

Халык санын алу Татарстанда шәһәр халкының чагыштырма күләме артуын, ә авыл халкының 0,9 процентка кимүен күрсәтте, шул рәвешле шәһәр һәм авыл халкы нисбәте 73,8 һәм 26,2 процент тәшкил итте. Ирләр белән чагыштырганда хатын-кызлар санының артуы күзәтелә. Бу нисбәтнең бозылуы ирләр, аеруча эшкә сәләтле яшьтәге ир-егетләр арасында үлүчеләр санының югары булуы белән бәйле. 1989 елгы халык санын алу мәгълүматлары белән чагыштырганда республикада яшәүче кешеләрнең уртача яше 2,4 яшькә артты, икенче төрле әйткәндә республика картая. Тулаем республика буенча уртача гомер озынлыгы 67,5 яшь (ирләрдә – 61 һәм хатын-кызларда - 74,7 яшь), шул исәптән авыл җирендә – 66,4 яшь. Белем дәрәҗәсенең үсүе күзәтелә. 1989 - 2002 елларда югары белемле белгечләр саны 177 мең кешегә, ягъни 67,6 процентка, урта һөнәри белемле кешеләр саны 78,1 процентка артты.

Базар икътисадына күчү нәтиҗәсендә производствода эшләүчеләрнең структур составы тамырдан үзгәрде. Халык санын алу нигезендә ачыкланган үзгәрешләр җентекләп өйрәнелергә һәм алар нигезендә икътисадый программаларга тиешле төзәтмәләр кертелергә тиеш.

* *

*

Ел башында министрлыклар һәм ведомстволарның коллегияләре, сессияләр узды, администрация башлыкларының хисабы тыңланды, йомгаклар ясалды. Иминлек Советында без еллык эшкә төп бәяләмә бирдек, шуңа күрә Юлламаның тулы тексты Сезнең кулда булуын исәпкә алып, мин агымдагы елда һәм киләчәктә социаль-икътисадый сяәсәтнең төп игътибар үзәгендә булырга тиешле аеруча мөһим юнәлешләренә генә тукталмакчы булам.

Уздырыла торган реформалар нәтиҗәсендә җәмгыятьтә тотрыклылыкның артуы, тулаем эчке продуктның тотрыклы үсүе, инфляциянең кимүе, керемнәрнең һәм тормыш дәрҗәсенең үсүе күзәтелә. Без аеруча кискен проблемаларны башлыча хәл итүгә ирештек. Яңа шартларда кешеләрнең тормыш сыйфатын күтәрү чаралары стратегик максатка әверелә. Икътисадый сәясәтнең яңа критериясенә күчү - халыкның тормыш дәрәҗәсен яхшырту белән бәйле сайлап алынган бер-ике юнәлешне генә үстерү түгел, ә комплекслы рәвештә һәр кешенең һәм тулаем җәмгыятьнең сәламәтлеген, социаль, экологик һәм рухи иминлеген тәэмин итү.

Моңа бәйле рәвештә агымдагы елда республика икътисадын һәм территорияләр белән идарә итүнең гамәлдәге системасын тормышның сыйфат күрсәткеченә юнәлдерергә кирәк. Индикаторлар нигезендә гомумтанылган методика - федераль үзәк тарафыннан уздырыла торган административ реформаларны исәпкә алган, нык үскән илләрдә гамәлгә ашырылучы методика ятарга тиеш. Фәкать халыкара стандартларга таянган очракта гына без хәлгә дөрес бәя бирә, дөрес карарлар чыгара һәм уздырыла торган реформаларның нәтиҗәлелеген тәэмин итә алачакбыз.

Керемнәр һәм сатып алуга сәләтлелек дәрәҗәсе, гомер озынлыгы, белем бирүнең сыйфаты һәм колачы - тормышның сыйфатын тәшкил итүче төп күрсәткечләр һәм без бөтен игътибарыбызны һәм көчебезне нәкъ менә шушы юнәлешләргә тупларга тиеш.

Акча керемнәре узган ел белән чагыштырганда номинал күрсәткечләрдә 30,6 процентка, ә чынлыкта 14,4 процентка артты. 2003 елда республикада соңгы елларда беренче тапкыр хезмәт хакы буенча җыелган һәм күптәннән түләнелмәгән бурычларны түләп бетерү проблемасын тамырдан хәл итүгә ирешелде. Күрелгән чаралар нәтиҗәсендә хезмәткә түләү буенча бурычларның күләме икътисад өлкәләрендә ел башындагы белән чагыштырганда 5 мәртәбә яки 621,2 миллион сумга кыскарды. Ләкин шулай булуга карамастан республикада айлык уртача хезмәт хакының үсеш темплары кимеде һәм Россиядәге уртача күрсәткечләрдән бераз калыша. Шулай ук хезмәт хакы дәрәҗәсен фаразланган 4650 сумга да җиткереп булмады. Без моны "соры" хезмәт базарын һәм аның керемнәрен ачыклау юнәлешендә Хөкүмәтнең җитәрлек эшләмәвеннән күрәбез.

"Соры" хезмәт базары җитди икътисадый проблема тудыра. Даими төстә уздырылган тикшеренүләрнең мәгълүматларыннан күренгәнчә, бүген аның күләме 293,3 мең кешегә җитә. Хезмәт мөнәсәбәтләрен рәсмиләштермичә эшләүче кешеләр, берләштерелгән социаль программаларга түләүләр кертмичә, дәүләт бюджетының бөтен ташламаларыннан файдаланалар. Нәтиҗәдә намуслы салым түләүчеләр зыян күрә. Әйе, салым түләү чыгым сорый торган мәшәкатьле эш, ләкин шунсыз социаль сәясәт уздыруга сәләтле дәүләт була алмый. Пенсияләр туплауда һәм медицина иминләштерүендә катнашмаучы кешеләр үзләренең киләчәген куркыныч астына куялар. Шуны аңлау мөһим, фәкать социаль, дәүләт пенсиясенә генә яшәве бик авыр булачак,ул фәкать иң минималь стандартларны гына тәэмин итәчәк.

Бу җәһәттән бизнес аеруча социаль җаваплы булырга тиеш. Дәүләт башлангыч капитал туплау өчен тиешле шартлар тудырды һәм хәзер дә тудыра – даими төстә салымнар киметелә (сатудан салым бетерелде, өстәлгән бәягә салым киметелде). Агымдагы елда социаль салымның да 35,6 проценттан 26 процентка кадәр кимүе көтелә. Шуңа күрә без хезмәт өлкәсендә хезмәт хакын һәм акча керемнәрен легальләштерү һәм үстерүдә эш бирүчеләрдән дә шушындый ук мөнәсәбәт көтәргә һәм таләп итәргә хаклы.

Предприятиеләрнең район һәм шәһәр администрацияләре белән "социаль хезмәттәшлек турында" шартнамәләр төзүе предприятиеләр хезмәткәрләренә карата бюджет тарафыннан тотылган чыгымнарны һәм предприятиенең җәмгыятькә бирә торган керемнәрен тигезләргә һәм җайга салырга мөмкинлек бирер иде.

Минем кушуым буенча кайбер предприятиеләрнең җирле бюджетларга түләүләрен һәм шулай ук әлеге предприятиеләрнең бер хезмәткәренә бюджеттан тотылган чыгымнарны анализлау эше уздырды. Нәтиҗәләр бик гыйбрәтле. Хәтта "АлАЗ" кебек шәһәр төзүче предприятиеләр дә еш кына салымнар һәм түләүләр рәвешендә шәһәргә, районга, республикага биргәннән артыграк күләмдә бюджет акчаларын кулланалар икән. Шуңа күрә проблеманы шул рәвешле кую бик дөрес.

Базар мөнәсәбәте шартларында хезмәткә түләү һәм башка социаль хезмәт гарантияләре өлкәсендәге проблемаларны хәл итү социаль партнерлык системасына нигезләнергә тиеш. Кызганыч, республикада һәм тулаем Россия Федерациясендә ул бик акрын формалаша һәм еш кына фәкать кәгазьдә генә кала. Шуның аркасында халык хезмәт хакы , халыкны эш белән тәэмин итү, хезмәт шартлары белән бәйле мәсьәләләрнең барысын да диярлек эш бирүчеләр ассоциацияләренә һәм профсоюзларга түгел, ә дәүләткә адреслый. Уздырыла торган реформаларда һәм социаль үзгәртеп коруларда эш бирүчеләр ассоциацияләренең һәм профсоюзларның роле фәкать кабул ителгән карарларны тәнкыйтьләүгә һәм аларга күзәтү ясауга гына кайтып калмаска тиеш. Нәкъ менә алар, хөкүмәт белән даими нигездә һәм бергәләп эшләп, әлеге кайгыйдәләрне формалаштырырга тиеш.

Тормышның сыйфатын билгеләүче тагын бер мөһим күрсәткеч – гомер озынлыгы. Гомер озынлыгы, башлыча, уздырыла торган социаль сәясәт белән билгеләнә. Татарстан Республикасында җан башына социаль юнәлешле чыгымнар 5819 сум тәшкил итә. Бу күрсәткеч Идел буе федераль округында иң югарысы һәм Россия Федерациясендә иң югарыларның берсе. Әйтик, Самара өлкәсендә ул – 4192 сум, Башкорстостанда - 4812 сум. Республикада сәламәтлек саклауга һәм физик культурага чыгымнар бер кешегә 2025 сум туры килә (Самара өлкәсендә - 1093 сум. Башкортостанда - 1516 сум). Республикада мәгарифкә бер кешегә 2951 сум (Самара өлкәсендә – 1890 сум, Башкортостанда - 2476 сум) чыгым тотыла.

Мондый сәясәтне без катлаулана барган шартларда уздырабыз һәм моны аңлау, халыкка аңлату мөһим. Республикада алынган табышлар федерация файдасына елдан-ел күбрәк бүленә. 2004 елдан сатуга салымның, милицияне тотуга максатчан җыемнарның бетерелүе, файдалы казылмалар чыгарган өчен регионнар бюджетына күчерелә торган салым нормативының 20 проценттан 14,4 процентка кадәр кимүе, юридик затларның мөлкәтенә салым салудагы үзгәрешләр 2004 елда республиканың берләштерелгән бюджетында шактый зур югалтуларга китерде һәм бу югалту 3 миллиард сум тәшкил итә. Шул ук вакытта түләүләрнең федераль өлешен (керемгә салым ставкасының 1 проценты, алкогольле продукциягә акцизларның 50 проценты, тулаем керемгә салымның 30 проценты, уен бизнесына салымның тулы күләме) тапшыру исәбенә республика бюджетындагы югалтуларны компенсацияләү 1,8 миллиард сум тәшкил итәчәк. 1,2 миллиард сумга югалтулар компенсацияләнмичә кала.

Бу проблеманың тышкы ягы. Безне аның эчке асылын тәшкил итүче мәсьәләләр дә нык борчый. Республика социаль даирәгә акчаны федерациянең башка субъектлары белән чагыштырганда күбрәк җибәрүгә карамастан, бу һәр җирдә дә тиешле сыйфат үзгәрешләренә китерми. Шуңа күрә бүленә торган акчаларның социаль нәтиҗәлелеген күтәрү Хөкүмәт, тиешле министрлыклар һәм ведомстволар эшчәнлегендә бик актуаль булып тора.

2004 ел - 1941-1945 елларда Бөек Ватан сугышында Җиңүнең 60 еллыгын бәйрәм итүгә әзерләнү елы. Без бу олы бәйрәмгә җаваплы әзерләнергә тиеш. Соңгы елларда бу юнәлештә шактый күркәм эшләр эшләнүгә карамастан, без теге яки бу чараны кичектереп торырга да ярый дигән принциптан чыгып эш итмәскә бурычлы. Очрагы ул түгел. Һәркемгә зур игътибар күрсәтергә кирәк һәм без сугыш ветераннары өчен гаять мөһим мәсьәләләрне хәл итү юлларын табарга тиеш. Бу, беренче чиратта, юбилейга кадәр аларның торак шартларын яхшырту, телефоннар кую, дарулар белән тәэмин итүне камилләштерү.

Узган ел элемтә операторларының "Ветераннар турында" һәм "Россия Федерациясендә инвалидларны яклау турында" федераль законнарда каралган телефон элемтәсе хезмәтләре өчен ташламалар бирү срогын бозу очраклары булды. Элемтә операторлары үз проблемаларын башкалар өстенә өймәскә тиеш. Тиешле федераль структуралар белән үзара багланышларны җайга салу – бу алар бурычы. Республика Хөкүмәте бу мәсьәләне каты контроль астында тотарга тиеш.

Бүген дәүләт чыгымнарын оптимальләштерү хакында күп һәм вакытлы сөйлиләр. Ләкин шул ук вакытта бер мөһим нәрсәне игътибардан читтә калдырырга ярамый - оптимальләштерү закон буенча дәүләт бушлай күрсәтергә бурычлы хезмәтләрне кысрыклап чыгармаска тиеш.

Төп туклану продуктлары булган ипи һәм сөткә бәяләр хакында еш сорау бирәләр. Инфляция, базар конъюнктурасының тибрәлеп торуы, табигый монополияләр куйган тарифларның бәясе үсү аларның кыйммәтләнүенә китерә. Базар мөнәсәбәтләре шартларында әлеге процессларга йогынты ясый торган чараларның күбесен хәзер кулланып булмый. Ләкин, шуңа да карамастан, без ипи һәм сөт бәяләренең башка регионнар белән чагыштырганда югарырак булмавы, ә кайбер позицияләр буенча түбәнрәк торуы өчен тырышачакбыз. 2003 елның октябреннән без өстәмә рәвештә эшләмәүче пенсионерлар һәм гражданнарның аз тәэмин ителгән категорияләре исәбеннән 246 мең кешегә икмәк һәм күмәч өчен ай саен максатчан акчалата компенсация түли башладык.

Безнең пенсионерларның тормыш дәрәҗәсе һәм керемнәре - тормышның сыйфатында аерым мәсьәлә. Билгеләнгән айлык пенсиянең уртача күләме реаль күрсәткечләрдә (товарларга һәм хезмәтләргә куллану бәяләре индексын исәпкә алып) бер елда 6,5 процентка үсте. Татарстан Республикасында пенсияләрнең сатып алу сәләте (пенсияләр һәм яшәү минимумына нисбәттә) - 1,32. Ул Россия Федерациясендә иң югарылардан берсе (1,08) һәм безгә пенсионерларның тормыш дәрәҗәсен яхшыртуда ирешелгән бу уңышны алга таба да камилләштерү өчен әлеге мөһим пропорцияне сакларга һәм контрольдә тотарга кирәк. Беренче апрельдән пенсияләргә өстәмә индексация үткәреләчәк. Татарстан Республикасы буенча индексация бер кешегә уртача 120 сум тәшкил итәчәк.

Хәзер кайбер депутатлар намуссыз рәвештә фәкыйрьлек дәрәҗәсе күрсәткечләре хакында тузга язмаган мәгълүматлар бирәләр. Берәүләре 30 процент ди, икенчеләре 40 процент санын атый. Бөтендөнья банкының бәйсез экспертизасы тарафыннан расланган рәсми статистика буенча фәкыйрьлек дәрәҗәсе (гомуми халык санына нисбәттә керемнәре яшәү минимумыннан түбәнрәк булган кешеләр саны) Россия Федерациясендә 2003 елда 27 проценттан кимеде һәм 22 процент тәшкил итте. Татарстан Республикасында шул ук методика буенча фәкыйрьлек дәрәҗәсе сизелерлек түбән - 18 процент. Ләкин республикада гамәлдә булган социаль яклау системасын, хезмәт хакына һәм пенсияләргә республика өстәмәләрен һәм, иң мөһиме, яшәү минимумының түбәнрәк булуын исәпкә алсаң, безнең халыкның сатып алу сәләте Россия Федерациясендәгедән шактый югары. Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгының ачыкланган исәп-хисаплары буенча хәзер фәкыйрьлек дәрәҗәсе 11 процент чамасы тәшкил итә. Әлбәттә, моның белән горурланырга ярамый. Без бу проблемага зур игътибар бирәбез һәм бездә ел саен фәкыйрьлек дәрәҗәсе кими бара.

Ташламаларны пенсиягә акча компенсацияләре белән алыштыруга килгәндә, без бу формага уңай мөнәсәбәттә торабыз, ләкин тулаем Россия Федерациясе буенча тиешле хокукый нигезләр тудырылганнан соң гына. Мондый тәкъдимнәр хәзер тикшерелә. Бу юл йөргән өчен түләүгә ташламалар мәсьәләсенә дә кагыла. Монда кагыйдәләр бертөрле булырга тиеш һәм без хәзер нинди дә булса аерым карарлар чыгарырга җыенмыйбыз.

Соңгы вакытта пенсия сәясәте өлкән яшьтәге кешеләр белән беррәттән хезмәткә сәләтле гражданнарга да бик нык кагыла башлады. Моңа уздырыла торган пенсия реформасы сәбәпче. Ул гражданнардан һәм дәүләттән мәсьәләгә карашны тамырдан үзгәртүне таләп итә. Безнең киләчәгебез дәүләтнеке булмаган финанс институтларына - идарәче компанияләргә һәм пенсия фондларына торган саен күбрәк бәйле була барачак. Татарстан Республикасы гражданнарының хезмәт пенсиясенең туплау өлешен инвестицияләү компаниясендә актив катнашуы - шуның мисалы. 200 меңнән артык татарстанлы мондый сайлауны ясады инде, ул Россия буенча кабул ителгән гаризаларның гомуми күләменең өчтән бер өлешен тәшкил итә. Моңа республика Пенсия фонды бүлекчәсе һәм Хөкүмәтнең тиешле хезмәтләре тарафыннан киң аңлату эшләре алып бару нәтиҗәсендә ирешелде. Ләкин моны эшнең беренче яртысы гына булуын онытырга ярамый. Акчаларның республикада калуы, Татарстан Республикасы икътисадын үстерүгә һәм ныгытуга хезмәт итәчәге уңай факт. Ләкин алга таба атларга кирәк. Инвестиция портфелен сайлау хокукы ел саен тудырылачак һәм шуңа күрә безнең гражданнарның ышанычын киләчәктә дә саклау гаять мөһим. Хөкүмәт дәвамлы чорга халыкның акчалары саклануын тәэмин итә торган озын сроклы программа эшләргә тиеш. Программада, традиция буенча, халыкның азрак якланган катламнарына керүче бюджет даирәсе хезмәткәрләрен дәүләтнеке булмаган пенсия белән тәэмин итүдә катнашуына ирешү мөмкинлеге биргән чишелешләр билгеләнергә тиеш.

Аерым игътибар таләп итүне икенче мөһим юнәлеш - медицина. Медицина гомер озынлыгына һәм тормышның сыйфатына турыдан-туры йогынты ясый. Республиканың сәламәтлек саклау тармагында берничә мәсьәләне хәл итү зарур.

Беренче - якындагы елларда хезмәткә түләү системасын реформалаштыру юлы белән медицина персоналының дәвалау нәтиҗәләре белән матди кызыксынучанлыгын күтәрергә кирәк. Сәламәтлек саклау өлкәсендә уртача хезмәт хакының республикадагы уртача хезмәт хакына нисбәттә үсү тенденциясе күзәтелә һәм ул Россия Федерациясендәгедән бераз югарырак, ләкин шул ук вакытта аерма акрын кыскара һәм хезмәткә түләү аларның башкарган эше күләменә нисбәттә гадел үк түгел.

Икенче - пациентлар тарафыннан табиблар, дәвалау учреждениеләре сайлап алу хокукы - бу даирәне үстерүдә җайга салучы төп факторга әверелергә тиеш.

Медицинаның тормыш сыйфатына йогынтысы хакында сөйләгәндә бүгенге көннән башлап өстенлекле юнәлеш алырга тиешле тагын бер проблемага тукталасым килә. Бу –авыруларга дөньяның иң зур казанышларына җавап бирерлек дәвалау мөмкинлекләре тудыра торган югары технологияләр үзәге төзү. Сүз дә юк, бу бюджеттан бик зур чыгымнар таләп итәчәк. Безнең Татарстан моңа өлгереп җитте дип исәплим. Республика Хөкүмәте Регионара диагностика үзәген төзеп бетерү һәм Республика хастаханәсенең хирургия бүлекчәсен реконструкцияләү өчен өстәмә рәвештә 260 миллион акча җибәрде. Заманча онкология үзәген төзү һәм җиһазландыру дәвам итә. Бу чаралар, район һәм шәһәрләрдә булган челтәрне исәпкә алып, безгә халкыбызны югары дәрәҗәдә һәм комплекслы дәвалау өчен шартлар тудыру мөмкинлеге бирә.

Мәгариф - тормышның сыйфаты җәһәтеннән безнең дөньяга карашыбызны, рухиятебезне, мәдәнилегебезне һәм, ахыр чиктә, киләчәгебезне формалаштыра торган аерым өлкә.

2003 елга еллык Юлламада мин республиканың ике дәүләт телендә белем бирүне тамырдан яхшыртуга аерым басым ясаган идем. Кызганыч, ләкин татар телендә укыту, беренче чиратта Мәгариф министрлыгының үзенең, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясен, Педагогика университетын һәм тиешле иҗат берлекләрен дә кертеп, башка арадаш республика оешмаларының көндәлек максатчан эш алып бармаулары аркасында шактый аксый. Халык өчен гаять мөһим бу проблема Хөкүмәтнең һәм Дәүләт Советындагы тиешле комитетның игътибар үзәгендә торырга тиеш.

Реформаларга һәм шактый күп санда яңа объектлар файдалануга тапшырылуына карамастан, теркәлгән эшсезләр армиясе була торып, республика предприятиеләрендә квалификацияле эшче кулларга кытлык тууы хакында онытырга ярамый. Ә бит әлеге эшсезләр арасында 30 процентка якынын 29 яшькә кадәрге егетләр һәм кызлар тәшкил итә. Монда төп сәбәпләрнең берсе - белгечләр әзерләү күләмнәренең, профильләренең һәм сыйфатының хезмәт базары таләпләренә җавап бирмәве. Әлеге хәвефле тенденцияләрне уңай якка үзгәртергә кирәк.

Һөнәри техник белем бирүне үстерүгә аерым игътибар таләп ителә. Күркәм мисаллар да бар. "Радиоприбор" ачык акционерлык җәмгыяте, Алабуга автомобиль заводы һәм башка кайбер предприятиеләрнең "мәктәп - һөнәр училищесы - институт - завод" яисә "завод - институт" кебек белгечләр әзерләү системасы тәҗрибәсен киң файдаланырга кирәк. Әлеге тәҗрибәне гомумиләштереп, Хөкүмәткә һөнәри техник белемнең абруен күтәрү, матди-техник базаны яңарту, промышленностьның әйдәп баручы предприятиеләре һәм башка товар җитештерүчеләр белән интеграцияләшүен тәэмин итү буенча озак вакытка исәпләнгән чаралар программасын әзерләү зарур.

Студентлар белән беррәттән укытучылар әзерләү ихтыяҗы еш кына игътибардан читтә кала. Югары белем бирү технологияләрен трансферлаудан (тапшыру) башка белемнең сыйфатын күтәрү мөмкин түгел.

Шулай итеп, социаль даирәне реформалаштыруда төп юнәлешләр булып түбәндәгеләр торырга тиеш:

• сыйфатка контрольлек итүдә халыкның катнашуы исәбенә социаль хезмәтләрнең сыйфатын һәм нәтиҗәлелеген күтәрү;


• конкурс буенча социаль хезмәтләр сатып алу системасын булдыру:


• ташламаларның күпчелек төрен акча даирәсенә күчерү:


• шәхси инициативаны үстерү өчен шартлар тудыру.

Торакка ихтыяҗны канәгатьләндерү мөмкинлеге һәм торак-коммуналь хезмәтләрнең бәясе - тормышның сыйфатын билгеләүче мөһим күрсәткеч.

Ел саен, тотрыклы рәвештә республикада 1,5 млн.кв.м. торак, шул исәптән моңарчы үрнәге булмаган Тузган торакны бетерү программасы нигезендә 300 мең кв.м. чамасы торак файдалануга тапшырыла. Мәгълүм булганча, 2004 ел - аны гамәлгә ашыруның соңгы елы. Без чын мәгънәсендә тиңдәшсез проектны тормышка ашырдык, шуның аркасында 50 мең гаилә яңа уңай торак алды һәм алачак. Әлеге Программа булмаса без бүген һәр җирдә күзәткән төзелеш "бумы"да мондый зур колач алмас иде. Без инде быел ук халыкны киләчәктә дә торак белән тәэмин итүнең яңа, үз-үзен көйләүче базар механизмнарын формалаштырырга тиеш. Ул - республикада ипотека кредиты системасын кертү.

Ипотеканың макроикътисадый әһәмияткә ия булуын билгеләп үтәргә кирәк. Ул торак базарында тотрыклылык тәэмин итә, республикада торак төзелешен активлаштыра һәм, тулаем алганда, гомумикътисадый күтәрелешкә уңай йогынты ясый. Моннан тыш, ул пенсия тупламаларын ышанычлы һәм нәтиҗәле итеп урнаштыру ысулы да.

Шул ук вакытта гамәлгә ашыруда бөтен җаваплылык тулаем дәүләт җилкәсенә төшкән Тузган торакны бетерү программасыннан аермалы буларак, ипотека кредиты системасы бөтен авырлык үзәген банкларга күчерә.

Традицион ипотека вакытында халыкның бюджет даирәсендә эшләүче аз керемле һәм начар тәэмин ителгән катламнары, шулай ук яшь гаиләләр потенциал заемчылар даирәсеннән объектив төшеп кала. Бу проблеманы Татарстанның социаль ипотека программасы хәл итәргә тиеш. Без хәзер халыкның әлеге категорияләренә өстәмә ташламалар бирүнең кулай вариантын сайлап алу өстендә эшлибез. Агымдагы елда көтелә торган гомумфедераль ипотека законнары гамәлгә кертелгәч без ташлама бирүнең төрләрен, күләмнәрен һәм рәвешләрен ачыклый алачакбыз. Мондый мөһим социаль юнәлешле программа өчен башлангыч капитал формалаштыру эшне башлап җибәргәндә республика предприятиеләре һәм оешмаларының Дәүләт бюджеттан тыш торак фондына ирекле рәвештә акча күчерү тәртибен саклауны таләп итә. Киң колачлы торак төзелеше өчен шартлар тудыру максатында Җирнең дәүләт резервын булдыру буенча конкрет эшлисе бар.

Күрсәтелә торган торак-коммуналь хезмәтләрнең тарифлары, сыйфаты һәм аларның вакытында башкарылуы хәзерге чорда тормыш сыйфатын билгеләүче аеруча мөһим күрсәткеч. Идел буе федераль округында торак-коммуналь хезмәтләрнең республика "пакеты" иң арзаннардан булса да, нәкъ менә шушы даирә эшчәнлегенә карата халык зур ризасызлык белдерә.Күрелгән чараларга карамастан, гадәттән тыш консервативлыгы белән аерылып торган бу өлкәдә үзгәртеп корулар бик акрын бара. Бу безне һич тә канәгатьләндерми.

Шәхси инициативаны, эшмәкәрләрне җәлеп итү, халыкның торак йортлар белән идарә итүдә катнашуын активлаштыру юлы белән тармакта көндәшлек шартлары тудыру - шәһәр һәм район администрацияләренең, Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгының өстенлекле бурычы булды һәм шулай булып кала. Дәүләт структураларын торак фонды белән идарә итүгә фәкать аерым очракларда һәм бары конкурс нигезендә генә тарту зарур. Кешеләр үзләре теләгән хезмәт күрсәтү оешмасын үзләре сайлау хокукы алырга тиешләр. Шул ук вакытта дәүләт нәтиҗәле контроль һәм тариф сәясәте уздыруны тәэмин итәргә бурычлы. Торак-коммуналь хезмәтләр өчен түләүләр исәп-хисап палаталарына түгел, ә тармак бюджеты һәр йортның кулланучыларына ачык һәм аңлаешлы булырлык итеп, турыдан-туры әлеге хезмәтләрне күрсәтүчеләргә һәм җитештерүчеләргә җибәрелергә тиеш.

Халыкның фикерләренә һәм тәкъдимнәренә колак салып, аларны үз вакытында һәм нәтиҗәле итеп гамәлгә ашыру өчен дәгъва белдерү эшчәнлеге механизмын тулы күләмдә эшләтә башлау зарур. Бу халыкны торак-коммуналь хуҗалыгы оешмалары кабинетларына йөрүдән, үз дәлилләренең хаклы булуын раслаудан азат итәчәк, хезмәт күрсәтүчеләрнең һәм идарәче компанияләрнең җаваплылыгын күтәрәчәк.

Яр Чаллы шәһәрендәге яңа шәһәрне җылылык белән тәэмин итүне юлга салу торак-коммуналь хуҗалыгы проблемаларына дөрес якын килүнең матур мисалы. Шәһәрнең җылылык белән тәэмин итүче оешмасын "Татэнерго" ачык акционерлык җәмгыяте карамагына тапшыру күп еллар дәвамында җыелып килгән гаять кискен проблемаларны кыска гына вакыт эчендә җайга салу мөмкинлеге бирде. Энергетиклар киң колачлы яңарту эшләре башкардылар: 64 км. озынлыкта искергән җылылык үткәргечләре алмаштырылды, районда 2 җылылык пункты төзелде, 300 миллион сумнан артыграк күләмдә инвестицияләр гамәлгә ашырылды. Хөкүмәт мондый гамәлләрне хупларга, аларны Казан шәһәрендә һәм республиканың башка эре шәһәрләрендә киңрәк таратырга тиеш дип исәплим. Аларны "Татэнерго" ачык акционерлык җәмгыяте канаты астына берләштерү энергия саклауга ярдәм итүче яңа технологияләр кертү, нигезләнгән чаралар күрү аша гамәлгә ашырылырга тиеш.

Гражданнарыбызның иминлеге - тормышның сыйфаты хакында фикер йөрткәндә аны бәяләү мөмкинлеге бирүче мөһим күрсәткечләрнең берсе.

Хокук саклау органнары, Иминлек Советының Тармакара террорга каршы көрәш комиссиясе, администрация башлыклары, предприятиеләр һәм учреждениеләр җитәкчеләре тарафыннан террорлык гамәлләрен кисәтү, промышленность, транспорт, элемтә, коммуникацияләр, халыкның тормыш-яшәешен тәэмин итүче объектларның нормаль эшләвен тәэмин итү мәсьәләләренә зур игътибар бирелә. Оешкан җинаятьчелек белән көрәшүдә, Казанда һәм Чаллы шәһәрендә зур шау-шу тудырган җинаятьләрне ачуда Эчке эшләр министрлыгы, Прокуратура һәм Федераль иминлек хезмәте идарәсенең эше уңай бәягә лаек. Закон каршында барысы да тигез дигән кагыйдәдән чыгып, ришвәтчелек белән көрәшүдә дә шундый ук актив эшчәнлек җәелдерергә кирәк.

Бик кызганыч, ләкин республикада кылына торган теркәлгән җинаятьләрнең һәр алтынчысы икътисад белән бәйле җинаять булуын ассызыклап әйтеп китәргә тиешбез. Урындагы вазыйфаи затлар тарафыннан 424 җинаять кылынды. Шул ук вакытта әлеге саннар чынбарлыктагы картинадан ерак торалар дип уйлар өчен нигез бар. Хокук саклау органнары әлегә вак җинаятьләрне ачыклыйлар һәм тикшерәләр, ә югары дәрәҗәдәге түрәләр хакындагы материаллар белән җитәрлек эшләмиләр. Ә бит, чынлыкта, принципиаль әһәмияткә ия икътисадый карарларны нәкъ менә шушы кешеләр кабул итә. Реформаларның язмышы, халыкның хакимияткә һәм дәүләткә булган ышанычы беренче чиратта нәкъ менә әлеге түрәләрнең намуслы һәм законнарны ихтирам итүче шәхесләр булуы белән бәйләнгән бит. Моны да онытырга ярамый.

Барлык дәрәҗәдәге түрәләрнең хокуклары һәм вәкаләтләре чикләрен төгәл итеп билгеләү, бюрократиянең бизнесны үстерүгә йогынтысын киметүнең реаль механизмнарын эшләү чоры килеп җитте дип, ассызыклап әйтәсем килә.

Хөрмәтле халык депутатлары!

Социаль үсешнең өстенлекле юнәлешләре һәм индикаторлары үзгәрү икътисадый сәясәт алдына өр-яңа таләпләр куя. Бүген оешмалар эшчәнлегендә һәм яшәешендә финанс күрсәткечләрен арттыру белән беррәттән хезмәт хакын, өстәлгән бәяне күтәрү нәтиҗәле үсешнең төп нигезен тәшкил итәргә тиеш. Безгә куллануны, түләү сәләтенә ия булган сорауны стимуллаштыручы, тормышның сыйфатын күтәрүгә ярдәм итүче үсеш кирәк. Юллама текстында җентекләп бәян ителгән республикада уздырылучы промышленность сәясәте нәкъ менә шушы төп концепциягә нигезләнә.

Илнең икътисадын инновацияле үсеш юлына күчерү буенча Хөкүмәт шактый зур тырышлык куя. Инновацияләр һәм инвестицияләр буенча Мәскәү халыкара салонының алтын медален яулап алган Инновация эшчәнлеген үстерү программасы; Нефть, газ, химия комплексын үстерү программасы кабул ителде. Болар икесе дә республика өчен гаять мөһим программалар. Аларны гамәлгә ашыру өчен җитди адымнар да ясалды - галимнәребез хезмәттәшлек итә башлаган "Идея" технопаркы сафка басты. "Ремдизель" ябык акционерлык җәмгыяте, "Татэлектромаш" ачык акционерлык җәмгыяте нигезендә Яр Чаллы индустриаль технопаркын, "Шәрык" Чистай сәгать заводы" ачык акционерлык җәмгыяте мәйданнары нигезендә технопарк, Түбән Кама нефтехимия полигоны, кайбер эре промышленность предприятиеләре һәм әйдәп баручы университетлар каршында тармак технопарклары оештыру этаплары билгеләнде. "АлАЗ" җитештерү берләшмәсе промышленность мәйданнарында төзелгән "Алабуга" ирекле икътисадый зонасы чынлыкта - технопарк, аның территориясендә уңышлы төстә җитештерү- хуҗалык эшчәнлеге белән шөгыльләнүче кече һәм урта бизнес, эшмәкәрлек структуралары саны елдан ел арта бара.

Инновацияләрне коммерция нигезенә кую һәм гамәлгә кертү, фәнни учреждениеләрнең һәм предприятиеләрнең үзара килешеп һәм үзара файдалы итеп хезмәттәшлек итүен оештыру төп бурычка әверелә. Инновацияләрне сынап карау һәм тиешле дәрәҗәгә җиткерү эше кече һәм урта бизнес аша башкарылса максатка ярашлы булачак, чөнки алар гаять сыгылмалы системалар һәм акланган югалтулардан курыкмыйлар. Дәүләт төп шартларны тудырып бу процессларда катнашучыларның "уен кагыйдәләрен" дөрес үтәүләрен контрольдә тотарга тиеш.

Эре предприятиеләр мәнфәгатьләреннән һәм ихтыяҗларыннан чыгып республика фәне белән идарә итүдә Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе һәм Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгының ролен төгәлрәк билгелисе иде. Дәүләт һәм бизнес фәнне тигез башлангычларда һәм бергәләп финансларга тиеш, фәкать шул чакта гына без иң нәтиҗәле проектларны сайлап алып аларның гамәлгә ашырылуын тәэмин итә алачакбыз.

Территориаль икътисадый сәясәт хәзерге шартларда икътисадның уңышлы яшәвен һәм эшләвен планлаштыруның тармак ысулы белән беррәттән, территория дәрәҗәсендә программалаштыруны да таләп итә. Бик кызганыч, 2002 елда Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгы инициативасы белән эшләнгән территорияләрне икътисадый үстерү программасы алга таба үсеш алмады.

Җитештерү көчләрен нәтиҗәле итеп урнаштыру һәм үстерү сәясәтендә территорияләрне дотацияләр нигезендә механик рәвештә тигезләү генә түгел, ә стратегик яктан ныклап уйланган, һәр территорияне үстерүгә юнәлдерелгән анык һәм максатчан сәясәт өстенлекле юнәлеш булырга тиеш. Республиканың район һәм шәһәрләре өчен ел саен директива рәвешендә билгеләнә торган чикләүче индикаторлардан киләчәккә йөз тоткан перспективалы идарә итү системасына күчәргә вакыт. Ярдәм күрсәтү кагыйдәләре бердәм булырга һәм 3-5 елга алдан расланырга тиеш. Киләсе елга республика бюджетын эшләгәндә республика бюджетында территорияләрне үстерүне стимуллаштыру фонды төзү мөмкинлеген исәпкә алырга кирәк.

Территорияләр үсешенә бәйле мәсьәләләрне Татарстан Республикасы Дәүләт Советының яңа составы даими күз уңында тотарга тиеш.

Дәүләт заказы. Татарстан Республикасы беренчеләрдән булып әлеге мөһим гамәлне файдалана башлады. Шуңа карамастан бу күркәм башлангыч мәгънәви үсеш алмады һәм туктап калды. Ул гына да түгел , республика товар җитештерүчеләренең хокукларын чикләү һәм кысу очраклары ешайды. Бу җәһәттән инвалидлар эшли торган оешмаларга кизәнүгә, ягъни аларны дәүләт заказыннан мәхрүм итүгә һич тә юл куярга ярамый.

Дәүләт заказы сәясәтен уздырганда республика товар җитештерүчеләренең мәнфәгатьләрен яклау хакында да онытмаска кирәк. Татарстанда җитештерелә торган товарлар буенча сатып алу гамәлгә ашырылган очракта сатып алу гамәлләрендә фәкать республика җитештерүчеләре генә катнашырга һәм әлеге тәртип кагыйдәгә әверелергә тиеш. Калган очракларда, хәтта товарлар республикада җитештерелмәгәндә дә, сатып алу йомгаклары буенча уртача бәя формалаштырылырга һәм үзләштерү яисә ясау өчен профильле җирле җитештерүчеләргә тәкъдим ителергә тиеш. Фәкать алар тәкъдимнән баш тарткан очракта гына бу хокукны читтәге структураларга бирергә мөмкин.

Бер көнлек фирмалар, "кырмавык" структуралар, арадашчы компанияләр белән көрәшү өчен эшмәкәрләр ассоциациясенең, аерым алганда Татарстан Республикасы Сәүдә-промышленность палатасының мөмкинлекләрен киңрәк файдалану мөһим. Палатада әгъза булып тору конкурста катнашуда мәҗбүри шартка әверелергә тиеш. Бу тендерда катнашучыларны тикшерү өчен тотыла торган дәүләт чыгымнарын оптимальләштерүгә һәм әлеге гамәлне гадиләштерүгә мөмкинлек бирәчәк, административ киртәләрне кыскартачак.

Республика эчендә промышленность кооперациясе системасының нәтиҗәле эшләвен җайга салу һәм тәэмин итү республика өчен бик мөһим бурыч. Күпсанлы арадашчыларның, "озын берлек артыннан куучыларның" һәм шуның ише схемаларның пәйда булуы җитди проблемалар китереп чыгарды. Бүген, кызганычка каршы, нәкъ менә Татарстан Республикасында җитештерелә торган продукция кебек үк продукция, өч-дүрт мәртәбә кыйммәткә төшереп, чит илләрдән һәм хәтта күрше төбәкләрдән сатып алына. Шуның аркасында без күпме эш урыны, күпме салым югалтабыз, социаль программаларны кисәргә мәҗбүр булабыз.

Республика эчендә товар җитештерүчеләрнең промышленность кооперациясе процессларын тирәнәйтү максатында Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына озак вакытка исәпләнгән программа эшләргә кирәк. Моның өчен эре товар җитештерүчеләрнең үз матди-техник тәэмин итү һәм сату системаларын һәркемгә аңлаешлы һәм ачык булырлык итеп оештыруларына һәм ачык конкурслар системасына күчерүләренә ирешү мөһим. Хәбәрдарлык җәмгыяте чорында моңардан коммерция сере ясарга маташу бернәрсә дә бирми. Кагыйдә буларак, гадәттә теге яки бу "гөнаһы" булган җирдә генә сер саклыйлар бит.

Читкә чыгарыла (экспортлана) торган товарлар җитештерүче тармакларга ярдәм күрсәтү промышленность сәясәтендә аерым урын алырга тиеш.

Глобальләшүнең үсүе дәвам итү, Россиянең Бөтендөнья сәүдә оешмасына керергә җыенуы – болар барысы да һәм башка кайбер объектив сәбәпләр безнең ил предприятиеләренә көндәшлек басымы көчәюе хакында сөйли. Нәкъ менә шуңа күрә үзебездәге товар җитештерүчеләргә булышлык күрсәтү, аларның позициясен ныгыту барлык дәүләт хакимияте органнары эшчәнлегендә өстенлекле юнәлеш булырга тиеш.

Сүз дә юк, без читкә товар чыгаручыларга традицион дәүләт ярдәме күрсәтүнең бөтен мөмкинлекләреннән файдалана алмыйбыз. Татарстан Республикасы салым һәм таможня ташламаларын тулы күләмдә бирә алмый. Ләкин аеруча мөһим экспорт контрактларын иминләштерүне финанслауга ярдәм күрсәтү, ташламалар һәм дәүләт гарантияләре бирү, озак вакытлы кредит бирүче экспортерларга банк ставкалары процентларын дотацияләү кебек чаралардан һәм башка мөһим мөмкинлекләрдән файдаланып булыр иде. Әгәр без Көнбатыш белән бер дәрәҗәдә ярышырга телибез икән, үзебезнең товар җитештерүчеләргә тигез мөмкинлекләр дә тәэмин итәргә кирәк. Хөкүмәт монда үз позицияләренә төзәтмәләр кертергә тиеш.

Конкуренция сәясәте. Бу юнәлештәге эшләргә дә зур игътибар таләп ителә. Кызганыч, ләкин кайбер даирәләрдә үсешнең конкурентлык принципларын бозу күренешләре күзәтелә. Мәсәлән, аграр сектордагы ашлык кабул итү предприятиеләре эшчәнлегендә. Ашлык әзерләү һәм саклау буенча аларның һәрберсе теге яки бу локаль базарда берүзе диярлек хакимлек итә, бу хәл еш кына ашлык тапшыручыларның икътисадый мәнфәгатьләрен кысуга китерә, элек алынган кредитларны кайтаруда зур кыенлыклар тудыра.

Аерым алганда, ашлык кабул итү предприятиеләре һәм элеваторлар авыл хуҗалыгы товар җитештерүчеләре белән товар кредиты хакында шартнамәләр төзеде. Анда тапшырыла торган ашлыкның сыйфатына карата артык зур таләпләр (дымлылык дәрәҗәсе буенча ГОСТларда билгеләнгән 14,5 процент урынына 13,5 процент) куелды. Шуның аркасында шартнамә таләпләренә җавап бирмәгән ашлык фураж ашлыгы сыйфатында кабул ителде.

Ашлык кабул итү предприятиеләрен акционерлык җәмгыятьләре итеп үзгәртеп кору да кайбер проблемалар китереп чыгарды. Алар үзләренең өстенлекле хәлләреннән файдаланып әлеге чыгымнарны авыл хуҗалыгы җитештерүчеләре өстенә йөкләргә омтылалар, аларга товар кредитлары бирүдә файдасыз шартларны көчләп тагалар.

Шундый ук тенденцияләр "Татарстан сөте" акционерлык җәмгыяте эшчәнлегендә дә чагыла.

Җирләрне дәүләт кадастры нигезендә бәяләүне төгәлләү 2004 елның мөһим бурычы булып тора. Бу гамәл җир һәм күчемсез милек базарының ачыктан-ачык һәм хәбәрдарлык шартларында эшләвен тәэмин итәргә тиеш.

Шундый ук мисаллар элемтә даирәсендә дә бар. Базарда өстенлекле шартларда торучы Татарстан Республикасы элемтә операторлары, агентлык шартнамәләрен өзү, элемтә челтәренә тоташтыру өчен шартнамәләр төзүдән баш тарту, техник шартларга нигезләнмәгән тарифлар кую юлы белән коллегаларын базардан кысрыклыйлар. Бу -"Интел Сет" ачык акционерлык җәмгыяте ("ВИП – үзәк" җаваплылыгы чикләнгән җәмгыятькә, "МЭЛТ" җаваплылыгы чикләнгән җәмгыятькә, "Комтат" ачык акционерлык җәмгыятенә карата), "Казан шәһәр телефон станциясе" ачык акционерлык җәмгыяте ("Телесет" җаваплылыгы чикләнгән җәмгыятькә карата).

Сүземнең ахырында дәүләт идарәсе бурычларына тукталасым килә. Башка регионнардагы кебек үк бездә дә проблемаларның зур өлеше башкарма хакимиятнең федераль органнары белән берлектә алып барыла торган уртак эшчәнлек даирәсендә килеп чыга. Предприятиеләргә нигезләнмәгән административ мәшәкатьләрне арттырып, алар еш кына законлы нигездә эшли торган республика органнарын алмаштыралар. Хәлне җайга салу максатында ике буйсынудагы орган формалаштыру практикасын файдаланып булыр иде. Хезмәт һәм халыкны эш белән тәэмин итү министрлыгы белән идарә итүнең гамәлдәге схемасы һәм Татарстан Республикасы Экология һәм табигать ресурслары министрлыгы буенча тәкъдим ителә торган схема моңа ачык мисал булып тора. Мондый схема федерация һәм регион мәнфәгатьләрен тулырак саклау мөмкинлеге бирә. Безгә әлеге мәсьәләне хәл итү юнәлешендә федераль министрлыклар белән даими эш алып барырга кирәк.

Федераль программаларда катнашу безнең өчен актуаль бурыч, чөнки ул төрле республика проектларын гамәлгә ашыру өчен ресурслар җәлеп итү мөмкинлеге бирә.

Илдәге хәлләрне, Россия Федерациясе Хөкүмәтендә бара торган үзгәрешләрне исәпкә алып, административ реформа нигезендә безгә үз концепциябезне эшләргә кирәк. Без бу процесслардан читтә кала алмыйбыз һәм шул ук вакытта без федераль үзәкнең административ реформа белән бәйле барлык карарларын сукырларча, механик рәвештә үзебезгә күчерергә дә тиеш түгел. Дәүләт идарәсе структурасын оптимальләштергәндә идарә дәрәҗәләрен арттыру юлыннан китәргә ярамый. Дәүләт органнары халыкның конкрет проблемаларын хәл итүдән ераклашмаска тиешләр. Шуңа күрә, әлеге шартларда, бу өлкәдә без кабул иткән һәр карар, безнең һәр гамәлебез ныклап уйланылган һәм нигезләнгән булырга тиеш.

Хөрмәтле халык депутатлары!

Сезне тагын бер мәртәбә ихлас күңелдән депутат булып сайлануыгыз белән котлыйм. Халык депутаты - мактаулы һәм шул ук вакытта бик җаваплы вазыйфа. Сез сайлаучыларның ышанычын һәм өметләрен намуслы хезмәтегез белән акларга бурычлы. Без сездән яңа башлангычлар, нәтиҗәле эш көтәбез.

Барыгызга да исәнлек-саулык, уңышлар һәм иминлек телим!