М.Шәймиев: "Төбәкләр хокуклары киңәйтеләчәк, юкса икътисад көчле үсешкә ирешмәячәк"

- Минтимер Шәрипович, мөмкин булса, сүзебезне тәрҗемәи хәлегездән башлыйк әле. Сезнең өчен, Сезнең гаиләгез өчен татар мәдәнияте һәм диненең ни дәрәҗәдә мөһим булуын беләсе иде.

-Әти-әниемнең балалары күп була, әмма, кызганычка, аларның кайберләре яшьтән үк үлә - бик авыр еллар була бит бу. Татарларда шундый ырым бар: әгәр балага "нык" мәгънәсендәге исем кушылса, ул озак яши. Безнең гаиләдә малайлар үләләр. 1934 елда абыем туа, һәм аңа Хантимер (тимер хан) дигән исем кушалар. Шуннан соң мин туам, миңа исә Минтимер (мин - тимер) исемен кушалар. Һәм без, чыннан да, исән калдык. Хәер, бу ырымга да түгел, без туган елларда кешеләрнең ачлыктан элеккечә үк интекмәүләренә генә бәйледер, мөгаен. Сугыш алдыннан, чыннан да, балалар бик күп иде - әйтик, без укыган чорда район мәктәбендә бишәр параллель сыйныф була торган иде.

Мөселман диненә ни дәрәҗәдә бирел гәплегебезгә килгәндә исә, бу – гаиләбез өчен бик четерекле мәсьәлә иде. Әнием дини мохиттә тәрбияләнеп үскән, аның гаиләсе, абыйсы һәрвакытта дингә тугрылыклы булып килгәннәр. Әтием коммунист иде. Бабабыз гаиләсе революциягә кадәр мул тормышта яшәгән, соңыннан аларны кулак дип барлык мөлкәтеннән мәхрүм иткәннәр. Күмәкләштерү еллары башлангач, әтиемне колхозның беренче рәисе итеп сайлаганнар. Бөек Ватан сугышы башлангач, фронтка җибәрелгән, бер елдан соң яраланып кайткан, һәм аны яңадан рәис итеп сайлаганнар. Әтием - кулак улы, коммунист - дин мәсьәләләренә карата бик сак мөнәсәбәттә иде. Әйтик, ул өйдә чагында беркем дә намаз укырга җөрьәт итмәде. Аның өйгә кайтып килүен күрүгә үк намазлыкны җыеп куялар иде. Бездә өлкәннәргә, бигрәк тә әти кешегә каршы килү юк иде.

Ә хәзер бөтенләй башка чор. Кеше күңеле, әлбәттә инде, һәрвакытта нәрсәгә булса да ышана. Бу кайчак көчлерәк чагыла, кайчак бөтенләй чагылмый да. Тормыш фәлсәфәсе шундыйдыр, мөгаен: кеше өлкәнәя барган саен дингә ныграк тартыла башлый. Ә яшьрәк чагында, әгәр бу балачактан ук кереп калмаса, моның турында уйлап торылмыйдыр, күрәсең. Мин моны үземдә үк сизәм.

Ә инде мәдәнияткә, телгә бирелгәнлеккә килгәндә исә - бу безнең гаиләдә иң югары дәрәҗәдә сакланып калды. Мин татар авылында туып үстем. 10 сыйныфны да татар телендә укып, яхшы әзерлек алдым, хәзер үзара аралашканда кайчак хәтта зыялылар арасыннан да кайберләренең сүзләрен төзәтергә туры килгәли.

Без Башкортстан чигендә яшәдек, анда вакыт аермасы-ике сәгать. Иртән башкорт радиосын, аннан соң Казанныкын тыңлый идек. Ә башкортлар һәм татарларның теле бер үк төрле диярлек, җыр-көйләре дә охшаш. Шуңа күрә безнең тугандаш халкыбыз традицияләрен белеп үсү мөмкинлекләребез күбрәк иде. Ә менә дини яктан, чыннан да, четереклерәк булды.

- 1994 елда Россия белән сезнең республика арасында кул куелган Шартнамә Татарстанга Россия Федерациясендә берникадәр дәрәҗәдә аерым статус бирде. Сезнеңчә, ни өчен нәкъ менә Татарстан РФнең башка республикалары арасыннан шундый аерым статус хокукын алды?

- Владимир Владимирович Путин президент сайлаулары алдыннан безгә килгәч, аның белән бик җитди әңгәмә булган иде. Мин бу очрашуны тарихи очрашу дип бәяли алыр идем хәтта. Без, кешеләр янына чыгып, нинди дә булса белдерүләр ясаганчы, бик күп мәсьәләләрне тикшердек. Татарстан федератив дәүләтнең бердәм хокукый һәм финанс кырына ничек керәчәк? В.В.Путин әнә шундый сорау куйды. Бу - хокукка каршы килми торган, чыннан да, цивилизацияле федератив дәүләт төзү рухындагы сорау иде. Мин, шулай эшләргә кирәк ки: бердәм кырга да керик, республикада яшәүчеләрнең тормышы да начараймасын, дидем. В.В.Путин үзе дә ил Президенты итеп сайланган очракта татарстанлыларның начаррак яши башлавын теләмәгәнлеген раслады. Без үзара килештек һәм бер ел эчендә 2001-2006 елларга Татарстанның социаль-икътисадый үсеш программасын - Татарстанның Россия Федерациясенең бердәм икътисадый кырына акрынлап керү программасын эшләдек. Шуннан соң өч ел үтте инде. Программа үтәлә, һәм без салым базасын акрынлап үстерә барабыз. Шул рәвешчә без бу мәсьәләгә дә лаеклы чишелеш таптык, дип уйлыйм.

Хәзер сәяси өлешкә күчик. Республикабыз Конституциясендә без "мөстәкыйльлек" төшенчәсен саклап калуга ирештек. РФнең башка бер генә республикасында да юк бу. Моңа бәйле бәхәсләшүләр бик озакка сузылып, узган елның май аенда гына төгәлләнде. Безнең белән дә исәпләшми булмый бит: 1992 елның 21 мартында Татарстан Республикасының дәүләт статусы турындагы референдумында катнашучыларның яртысыннан артыграгы Татарстанның дәүләт суверенитетын яклап тавыш бирде. Референдумның карарын үзгәртү өчен тагын бер референдум үткәрергә кирәк булган булыр иде, һәм мин шундый вариантны тәкъдим иттем. Шулай итеп, без республикабыз статусын саклап калдык. Сүз уңаеннан, Чечня Республикасының яңа Конституциясендә дә күп нәрсәләрнең нәкъ менә безнең Конституциядән алынганлыгын әйтеп үтик.

1994 елгы Шартнамә әлегәчә гамәлдә, гәрчә республика Конституциясенә үзгәрешләр кертелгәннән соң анда билгеле бер туры килмәүләр пәйда булса да. Хәзер Шартнамәнең яңа редакциясе өстендә эшләү дәвам итә, федераль үзәк белән уртак эш төркеме төзелде. Бу мөһим документта җайга салынырга тиешле төп мәсьәлә - милек турындагы мәсьәлә. Асылда ул безнең республика өчен бигүк әһәмиятле дә түгел инде, чөнки республика Хөкүмәте карамагында предприятиеләрнең төп пакетлары аз калып бара, без аларны даими рәвештә урнаштырып киләбез.

Россия Федерациясенең башка төбәкләреннән аермалы буларак, гомум хосусыйлаштыру игълан ителгәннән соң Татарстанда яшәүче һәркем республика чеклары сыйфатында өстәмә милек өлеше алды. Без аларны шундук "катырдык", чөнки ул чагында илдә инфляция 1000 процентка кадәр, аннан да күбрәк иде бит. Банкта һәр кешегә хосусыйлаштыру вкладлары ачып, өч елдан соң - инфляция азмы-күпме нормальләшкәч кенә, аларны урнаштыруга рөхсәт бирдек. Шулай итеп, без республикабыз өчен генә түгел, ил өчен дә бик мөһим булган нефть, нефть химиясе, машина төзелеше тармаклары предприятиеләрен юк-бар бәягә сату-алулардан котылып калдык. Россиядә олигархларның пәйда булуы очраклы түгел бит. Ә менә бездә хосусыйлаштыру тыныч барды һәм бара.

- Хәзер, Путин президентлык иткән чорда, Сезгә Мәскәү Татарстанга сәяси яктан контрольлеген көчәйтергә тели кебек тоелмыймы?

Безнең илдә РФ Президенты каршында Дәүләт Советы дигән орган бар. Аның әгъзалары - Россиянең барлык төбәкләре җитәкчеләре. Дәүләт Советы ил һәм төбәкләр өчен иң әһәмиятле, хәлиткеч мәсьәләләрне карап тикшерергә тиеш. Бер чорда Дәүләт Советы Президиумы Президент В.В.Путин тәкъдиме буенча үзәк белән төбәкләр арасында хакимият вәкаләтләре чикләрен билгеләү концепциясе турындагы мәсьәләне тикшерде. Бу мәсьәләне күптәннән һәм еш күтәреп килүем сәбәпле, В.В.Путин әлеге концепцияне эшләүне миңа йөкләде. Эш төркеме оештырдык, төрле фәнни учреждениеләрне эшкә җигеп, концепцияне әзерләдек, һәм мин аны Дәүләт Советы Президиумында җиткердем. Күпләр өчен ул радикаль булып тоелды, искәрмәләр әйтелде. Шуннан соң Д.Козак җитәкчелегендә махсус комиссия төзелде, ул әле хәзер дә бар. Шулай итеп, яңа концепция эшләнде. Әлбәттә, анда билгеле бер дәрәҗәдә бауны үзәк ягына тарту сизелә, әмма мин моның вакытлыча күренеш булуына ышанам. Россияне тагы да үзәкләштерергә ярамый. Моны Президент В.В.Путинның да аңлавына иманым камил. Ул киләсе президент сайлауларында катнашыр һәм анда җиңәр, шул чагында кире процесс башланыр, дип уйлыйм. Чөнки Россия - бик зур ил, аның белән бер үзәктән генә идарә итеп булмый.

Гәрчә,В.В.Путин ил президенты итеп сайлангач, хакимият вертикале төзү турында игълан итсә дә, мин аны беренчеләрдән булып хупладым. Кешеләр, ниһаять, илдә тәртип салуга, сәяси һәм икътисадый реформаларның максатка юнәлешлерәк үткәрелүенә өмет итеп, үзләренә президент сайладылар бит. Ә аларның өметен аклау өчен хакимиятне тәртипкә салу кирәк иде. Мин яисә башка кеше Россия Президенты булса да, шуны ук эшләр иде. Юкса ил таркалырга мөмкин иде бит. Ә алга таба акрынлап кире процесс башланачак, дип уйлыйм.

-Әгәр Сезнең фаразыгыз тормышка ашмаса?

-Моның булуы мөмкин түгел. В.В.Путин күп тапкырлар белдергәнчә, кирегә кайту юк. Милекне яңадан бүлү була алмый. М.Ходорковский белән бәйле хәлләр фонында мондый белдерүнең бер генә төрле мәгънәдә кабул ителмәячәген аңлыйм - Көнбатышның ышанасы килә, һәм шул ук вакытта шикләнә дә. Сездә - Көнбатышта инде күп буыннар хосусый милек шартларында, иректә яши, һәм сезнең шикләнергә хокукыгыз да, вакытыгыз да бар. Әмма без, чыннан да, кирегә кайту булмаячак, дип исәплибез. Гап-гади көнкүрешне генә алыйк: кемнең үз балаларын, оныкларын искечә яшәтәсе килсен? Беркемнең дә. Бездә хосусый милек булмады, без буыннан-буынга, йорттагы иске кирәк-ярактан гайре берни тапшыра алмадык. Кешеләр үлгәндә дә, туганда да бер нәрсәсез булып, дәүләткә генә өмет итеп яшәде. Хәзер бу чикне үттек, без инде бүген яңа тормышта яшибез.

- Сез, бераздан үзәкләштерү процессы туктаячак, дисез?

- Мин болайрак әйтер идем: ул көчәймәячәк. Үзәкләштерү алга табада дәвам иттерелсә, төбәкләрнең үз үсеше белән кызыксынуы югалачак. Әгәр минем барлык яхшы салымнарымны тартып алсалар, эшләүнең нинди кызыгы бар? Кешеләрне мондый халәткә китереп җиткерергә ярамый. Бу - икътисад законы.

- Ни дисәң дә, илдәге иң мөһим мәсьәләләр Мәскәүдә хәл ителә бит. Мәскәүдә хакимият башындагы кеше Сезнең белән килешмәгән тәкъдирдә Татарстан мәнфәгатьләрен ничек якларга була?

- Бу, күрәсең, "поезд китте" очрагына туры киләдер. Татарстанда Россия Федерациясе белән Шартнамә нигезендә хосусыйлаштыру үткәрелде инде. Безнең мөстәкыйльлек күбрәк, һәм безгә мондый бәла-казалар янамый.

Әйе, олигархлар кулындагы төбәкләр бар. Дөрес, мин анда губернатор булып ничек эшләүне, өстәвенә нинди дә булса сәясәт үткәрүне күз алдына да китерә алмыйм. Менә "ЮКОС" турындагы мәсьәләне тикшергәндә, нигездә аның сәяси ягын гына күрәләр. Әмма башка ягы да бар бит аның. Әйдәгез, берничә моментны карап үтик. Без -нефть чыгаручы республика. 60 ел эчендә Татарстан территориясендә 2 миллиард 700 миллион тонна нефть чыгарылды. Шулкадәр нефть чыгарылгач, нефть чыганакларыбыз, әлбәттә, искерде инде. Әмма нефтьчеләр нефтьнең 1 тоннасына "ЮКОС"ныкы кебек үк күләмдәге салым түлиләр. Без тәүлегенә бер скважинадан уртача 4 тонна нефть чыгарабыз, чөнки чыганакларыбыз иске, ә аларныкы - яңа, һәм алар тәүлегенә җиңел генә 12 дән 20 тоннага кадәр нефть чыгара. Чыгымнар һәм тырышлыклар бөтенләй чагыштыргысыз бит. Нефть компанияләре илгә файда китерерлек итеп эшләсеннәр өчен мин һәрвакытта да бу мәсьәләгә ачыклык кертүгә чакырып килдем.

Яңа хосусый компанияләр Себернең нефть чыганакларыннан вәхшиләрчә файдалана. Алар, скважиналарны бораулап, "җиңел" нефть ала, шулай итеп, әйбәт дебет барлыкка килә. Әмма мондый якын килү шартларында бу нефть чыганаклары 20 елдан артыграк эшли алмаячак, нефтьнең төп өлеше җир астында калып, алга таба аны берничек тә чыгарып булмаячак, чөнки катламнардагы басым бозылачак.

Әле күптән түгел генә телевизор экраныннан бер "белгеч" нефтьнең Себер чыганакларында ничек чыгарылуы турында сөйләде. Алар лицензия буенча бер чыганакта, әйтик, 10 скважина борауларга тиеш булсалар, нибары бишне генә бораулыйлар. Әйе, бу нефть чыгаруның җиңел ысулы. Әмма катлам басымы бозылмасын өчен скважиналарны күбрәк борауларга кирәк ич аларга! Татарстанның нефть чыганакларында, басым тигезлеген бозмас өчен, бер нефть чыгару скважинасына берничә скважина басым балансы булдыру өчен эшли. Ә Себердә иң бай нефть чыганаклары сафтан чыгарыла. Ил моны 20 еллап вакыт үткәч аңлаячак. Ә илнең икътисадый үсеше өчен 20 ел нәрсә ул?! Кызганычка, табигый ресурслар ягыннан контрольлек җитмәү сәбәпле, яңа компанияләрнең эшкә якын килүе әнә шундый. Бу министрлык әле яңа гына оешты, менә шуңа бәйле буталчыклыктан, ыгы-зыгыдан файдаланалар да инде.

Нефть зур акчалар китерә, ә салымнары оффшорларда, тагын әллә кайларда буталып йөри. Дәүләт моңа ничек тыныч кына карый алсын ди инде? Бу эштә кайчан да булса тәртип урнаштыра башларга кирәк иде. Бәлки, ул бик уңайлы вакытка гына туры килеп бетмәгәндер. Әмма нефтьче Михаил Ходорковский күп кенә партияләрне финанслый башлагач, сәяси вәзгыятьтә билгеле бер аңлашылмаучанлык килеп чыкты. Әгәр нефть мәнфәгатьләрен якласа, аның гамәлләре аңлашылыр да иде. Дөресен генә әйткәндә, без дә депутатларыбыз аша республика мәнфәгатьләрен яклап эш итәргә тырышабыз. Әмма партияләрне "сатып алу" башлануы - бөтенләй икенче мәсьәлә...

Ә яңа нефть чыганакларын - лицензияләрдән ничек файдалануны, таләпләрнең ничек үтәлүен Табигый ресурслар министрлыгы җитди контрольдә тотарга тиеш. Барлык нефть компанияләрен тикшерергә кирәк, кирәк дип тапсалар, Татарстанның нефть компанияләрен дә тикшерсеннәр. Әмма бу эштә тәртип урнаштырылырга тиеш, чөнки җир асты байлыклары - илнең кире кайтарып булмый торган ресурслары ул. Бүген, ил икътисады башлыча нефть һәм газ сатуга бәйле булган бер мәлдә, бу эш белән шөгыльләнми мөмкин түгел.

- Тагын бер мәсьәләгә тукталып үтик - Мәскәү Россия Федерациясендә барлык законнарның да федераль законнарга туры килүен тели. Сез ничек уйлыйсыз? Татарстанның үз законнарына ия булу хокукы бармы?

- Бик дөрес сорау бу. Законнар бездә күп, туры килмәүләр дә булды. Бу күчеш чоры кимчелекләренә бәйле. Әмма аларның күпчелеге Россия законнарына туры килә инде. Хәзер икенче бер проблема килеп туды: федераль законнарның күбесе Россия Конституциясенә туры килми. Хакимият вәкаләтләре чикләрен билгеләү процессында без әлеге мәсьәләне бик җитди куябыз һәм анда аңлау да таптык кебек - Россия законнары да акрынлап үзгәртеләчәк. Әмма безнең закон Россиянекеннән яхшырак икән, без ни өчен аннан баш тартырга тиеш ди әле?..

- Сез, үзәкләштерүгә кире процесс башлануын көтәргә кирәк, дидегез. Кайсы өлкәләрдә бәйсезлекне күбрәк күрергә теләр идегез? Кайчан да булса, киләчәктә, тулы бәйсезлеккә дә ирешергә телисездер, бәлки?

- Юк, безнең тулы бәйсезлек турында беркайчан да сөйләгәнебез булмады. Хәтта үзгәртеп кору башларында, референдум вакытында да бу сүзне кулланмадык. Татарстанны Россиядән читтә күз алдына китерү кыен. Бездә барлык никахларның өчтән бер өлеше-катнаш. Халыкның 50 проценты - татарлар, 40 проценттан артыграгы - руслар. Руслар, милләтара бәхәсләр турында уйлап та карамыйча, инде күп гасырлар буе биредә яши.

Үзгәртеп коруның беренче елларында, милли хәрәкәтләр тулы суверенитет таләп иткән бер мәлдә, кешеләрдә, аеруча русларда зур борчу барлыкка килде. Мин моны күрдем һәм, республика Президенты итеп сайланганда, милләтара аңлашылмаучанлыкларга юл куймаячакмын, дигән вәгъдә бирдем, һәм җәмгыятьтә кешеләр арасында бер-берсенә ышаныч тууга, республика Президентына ышаныч тууга эчкерсез шатмын. Мин моның белән бик горурланам.

- Президент әфәнде, без бу көннәрдә республиканың бик күп урыннарында булдык, һәм безгә һәркайда, безнең президентыбыз бик зирәк, ул республикада, аеруча Мәскәү белән үзара мөнәсәбәтләрдә тотрыклылык гаранты булып тора, дип сөйләделәр. Сездән соң кем шундый гарант булып тора алыр икән?

- Бу - минем өчен бик четерекле мәсьәлә. Әлбәттә, мин мәңге эшли алмаячакмын, бу- табигый хәл. Моңа әзер булып торырга кирәк, гәрчә закон буенча әле тагын бер срокка сайланып куела алсам да. Дәвамчы турындагы мәсьәлә Шәймиев өчен генә түгел, һәркем өчен дә бик катлаулы. Әмма мин, безнең команда бик җитди һәм дус-тату, дип исәплим. Без кешеләрне еш алыштырмыйбыз. Лаеклы кешеләребез бар.

- Әмма дәвамчы нинди булырга тиеш?

- Мин һәрвакытта, Татарстан Президентының центрист булмау хокукы юк, дип әйтеп киләм. Президентның центрист булуы кирәк, иң мөһиме әнә шул. Әгәр ул бу линиядән читкә тайпылса, ышанмау барлыкка киләчәк. Мин һәрвакытта да ачык һәм, безнең халык белән тулы аңлашу бар, дип исәплим. Кешеләр Татарстан Президентының вәгъдә ителгәнне үтәвен, тормышка ашмый торган вәгъдәләрне биреп тормавын беләләр.

Милләтара, конфессияара татулыкны сакларга кирәк. Биредә һәр әйткән суз, хәтта һәр күз карашы да бик мөһим. Аз гына саксыз адым ясадыңмы - инде ышанычны кире кайтару өчен зур тырышлык куярга кирәк. Бигрәк тә хәзер, мөселман дөньясына шикләнү туган бер мәлдә. Россия - куп кырлы элемтәләре булган, ачык һәм киң белемле ил. Татарстанда яшәүчеләрнең дә интеллектуаль дәрәҗәсе бик югары. Казан шәһәрендә 100 меңгә якын студент белем ала, аларның халык санына карата нисбәте Бостондагы кебек ук. Гарвардта Кеннеди мәктәбендә чыгыш ясаганда минем яныма Татарстаннан сигез студент килде. Апарның икесе Гарвардта, калганнары башка университетларда укый иде. Алар минем чыгышыма махсус килгәннәр булып чыкты. Хәзер мондый студентларның саны тагы да күбрәктер инде дип уйлыйм.

Соңгы халык санын алу йомгаклары буенча татарлар Россия Федерациясендә, элеккечә ук, икенче урында. Татарларны бүлгәләү, аларның санын киметү омтылышлары булды - булуын. Әмма без әлеге мәсьәләне сәясиләштерүгә катгый төстә каршы чыктык.

- Ә Сезнең кайчан да булса, Татарстан Республикасы мөстәкыйль яшәргә мөмкин, дип уйлаганыгыз юкмы?

- Кешенең аңында уз үткәненә һәрвакытта да горурлык хисе була. Үзгәртеп кору башлангач, кешеләрнең милли үзаңы, кинәттән шартлау кебек, нык көчәйде. Сезгә шуны әйтәсем килә: бездә Чечнядәгедән дә яманрак хәлләр килеп чыгарга мөмкин иде. Үзебездә, шулай ук Россиянең күп кенә урыннарында да татарлар бик күп. Әнә Мәскәү шәһәре мэры Ю.М.Лужков та, Мәскәүдә татарлар, руслар кебек ук, милләт хасил итүче булып торалар, дип сөйли бит.

Казанга килгәч, Б.Н.Ельцинның: "Суверенитетны күпме йота алсагыз, шуның кадәр алыгыз", - дип әйтүе дә очраклы гына түгел. Ул Мәскәүдән демократия байрагы буларак килеп, Казан урамнарын, митингларга җыелган халыкны күрде. Нефтьчеләр шәһәренә, авылларга киттек - анда да шул ук хәл. Язучы Фәүзия Бәйрәмова аның хәтеренә аеруча нык уелып калды, соңыннан да ул аның турында күп тапкырлар сораштырды. Чын мәгънәсендә фанат бу язучыны эчкерсезлектә гаепләү әхлаксызлык булыр иде, әлбәттә. Ул республиканың тулы бәйсезлегенә ышанды - ач торулардан аны көчкә чыгардылар, мин үзем дә аның янында булгаладым. Ул чагында язучыларның Б.Н.Ельцин белән очрашуы үткән бина янында митинг дәвам итә иде. Борис Николаевич, халыкны күрүгә, арткы ишектән чыгып, трамвайга сикереп менде, без аны машиналарда соңгы тукталышта гына куып җиттек. "Күпме йота алсагыз, шуның кадәр алыгыз", - дигән сүзләрне шул көнне әйтте инде ул. Ә кичен миннән: "Нәрсә эшләргә безгә?" - дип сорады.

Мин ул елларда "бәйсезлек" дигән сүзне бер тапкыр да телгә алмадым, мин моңа ирештем. Кешеләр "Дудаев - тимердән, Шәймиев - камырдан" дигән плакатлар белән чыктылар. Мине кыюсызлыкта гаепләделәр. Чынлыкта исә генерал Дудаевка сәяси тәҗрибә җитмәде, һәм ул Чечнядә бик куп корал сакланып калган шартларда гадәттән тыш таләпләр заложнигына әйләнде. Аның төп хатасы нәкъ менә шунда. Шөһрәт яратучан чечен иде ул. Мин аны, үзен белүче кешеләр сүзләренә таянып, Россия армиясенең талантлы генералларының берсе иде, дип бәяләр идем.

- Әмма Сез, чыннан да, Татарстанда Чечнядән дә яманрак хәлләр булырга мөмкин иде, дип уйлыйсызмы?

- Әлбәттә. Әгәр Татарстан бәйсезлек турында игълан итсә, кешеләр арасында низаглар башланып киткән булыр иде. Беләсезме, мин ул чагында нәрсәдән курыктым - коткы салудан. Халыкны урамнарга чыгарып, тавышы карлыкканчы үзенекен раслатуга күп кирәкме? Мин барысын да үз күзләрем белән күреп тордым бит. Кешеләр өемә кадәр артымнан килгәләделәр. Чечнядә берничә фактор бергә туры килде, шуның белән бергә, Дудаев үзенә чигенү юлларын калдырмады. Кавказ тарихы - сугышлар тарихы ул. Россия кемгә дә булса бирү өчен яуламаган ич аны? Барысы да без уйлаганча гади генә түгел. Әлбәттә, Чечня халкы - күп газаплар күргән халык. Күз алдына китереп карагыз: Сталин вакытында аларның барысын да берничә тәүлек эчендә бөтен ил буенча "чәчеп" куйганнар, һәм менә берничә буын яңадан үпкә хисе белән яшәячәк

- Чеченнәр татарларга охшамаган, мин ул вакытларда Чечнядә дә, Татарстанда да булдым...

1991 елның 12 июнендә бездә Россия Федерациясе Президентын һәм Татарстан Республикасы Президентын сайлаулар булды. Сайлаулар бер үк участокларда, бер үк вакытта үтте. Әмма кешеләр Россия бюллетенен кулларына алмадылар һәм Татарстанда Президент Ельцинны сайламадылар - аны яклап нибары 12 процент кына тавыш бирелде. Татарстанда бер чакны Дәүләт Думасына депутатлар сайламадылар һәм Татарстан Федерация Советында булмады - шулай итеп, без асылда Россиядән читтә калдык. Менә шуңа күрә Б.Н.Ельцин Шартнамә буенча сөйләшүләр өстәле янына утырды да инде. Шартнамәгә кул куябыз һәм сайлаулар үткәрәбез, дигән шарт куелды. 1994 елның февралендә Шартнамәгә кул куйдык, март аенда сайлаулар үткәрдек. Без бик күп авырлыклар аша үттек. Инде аларның барысы да узганда калды, алга таба яшәргә кирәк.

- Президент әфәнде, кызыклы әңгәмәгез өчен рәхмәт Сезгә.

- Рәхмәт. Уңышлар, кызыклы очрашулар телим.