Минтимер Шәймиев: "Булдырабыз!"

-- Фәкать татарлар өчен генә милли идеяне билгеләве авыр, миңа Татарстанның милли идеясе дигән билгеләмә күбрәк ошый. Безнең өчен бу бик мөһим, чөнки Татарстанны үз ватаны дип исәпләнүче төрле милләт халыкларының күп гасырларга сузылган уртак яшәеш тарихына ия без. Мин аны бер сүз белән: "Булдырабыз!" дип кенә әйтер идем. Һәм бу хыял гына түгел. Бер хыял, теләк белән генә милли идеяне төзеп булмый. Безнең:" Булдырабыз!" дип белдерүгә бөтен нигез бар.

Беренчедән, республикабыз халкы бик тә белемле. Акыл үсеше мөмкинлекләре зур безнең. Казанның математика, органик химия, физика мәктәпләрен, йә булмаса гуманитар юнәлештәге мәктәпләрне генә алыйк. Бүген Казан вузлары дөнья күләмендә 30 дан артыграк әйдәп баручы университет белән хезмәттәшлек итеп килә. Һәм бу хезмәттәшлек декларацияләргә кул куюга гына кайтып калмый. Бу – галимнәр, укытучы, аспирант, студентлар белән алмашып эшләү нигезендәге тулы канлы хезмәттәшлек. Россия фәненә һәм дөньякүләм фәнгә көчле интеграцияләнү процессы бара. Моны Казан университетының 200 еллыгын бәйрәм иткәндә Россиянең фән һәм мәгариф министры, Россия фәннәр академиясе президенты, чит илләрдән килгән күп кенә галимнәр, шул исәптән Нобель премиясе лауреаты буларак танылган берничә шәхес тә тиешенчә бәяләде. Менә хәзер Казанда, Лобачевский, Бутлеров һәйкәлләре белән беррәттән, парамагнит резонанс күренешен ачкан атаклы галим Е. Завойскийга да һәйкәл куелды. Бүген безнең шәһәребез дөнья күләмендә бу күренешне өйрәнү үзәгенә, академик Кев Салихов җитәкчелегендәге танылган фәнни мәктәпкә әйләнде. Республикабыз 1991 елда Завойский исемендәге Халыкара премияне гамәлгә куйды. Ул дөньяда фәннең теләсә кайсы өлкәсендә электрон парамагнит резонансын куллануда һәм үстерүдә үзләреннән зур өлеш керткән галимнәргә бирелә.

Икенчедән, Татарстан республикадагы барлык халыклар арасында тынычлыкны, татулык, милләтара, конфессияара килешүне тәэмин итеп килә. Хәзерге тынгысыз бер чорда "Татарстан моделе" дигән төшенчәнең пәйда булуы да һич тә очраклы түгел.

Республикабызга килүче чит ил кунаклары (Россиядә эшләүче илчеләр, төрле фәнни даирә вәкилләре бездә бик еш була), тормышыбыз рәвешенә сокланып, безнең модельне , безнең тәҗрибәне өйрәнә, дисәм, һич тә арттырып әйтү булмастыр. "Без булдырабыз!" диюем, безнең хыялыбыз барлыкка килде, без үз алдыбызга бурыч куйдык, һәм Татарстан, чыннан да, көндәшлеккә сәләтлегә әйләнде, дигәнне аңлата.

Өченчедән, без икътисадый яктан көчле. Республикада җитештерелә торган нефть химиясе продукциясе, бигрәк тә каучук, кайбер башка товарлар инде күптән көндәшлеккә сәләтле буларак танылды. Болар – Татарстан гына түгел, Россия икътисады өчен дә гаять мөһим товарлар. Бу хәл белән горурланмый мөмкин түгел. Тагын шунысы бар: без, үзебездә көч табып, күчеш чорында альтернатива тәкъдим итеп кенә калмадык, ә бәлки уйланылганны тормышка да ашыра алдык.

Без 90 нчы еллар башында үзебезнең икътисадый сәясәтне эшләдек, һәм шушы еллар эчендә ул үзен тулысынча аклады да. Әйтергә кирәк, соңгы берничә елда Россия икътисады да асылда безнең принципларга таянып үсә башлады. Мин моны шикләнмичә әйтә алам. Без кискен чаралардан түгел, ә дәүләти җайга салуны йомшартудан башлап җибәрдек тә, шуннан соң гына икътисадны әкренләп либеральләштерүгә керештек. Нәкъ менә шуңа күрә иң кыен елларны да аз югалту белән үтә алдык. Бу язмышны хәлиткеч бик зур проектларны – тузган торакны бетерү, Татарстанны тоташ газлаштыру, республиканы мәгълүматлаштыру программаларын һ.б. тормышка ашыру мөмкинлеге бирде.

Мин ни өчен боларның барысы турында да шулай җентекләп сөйлим? Чөнки алар "Без булдырабыз!" дигән сүзтезмә кысасында Татарстанның милли идеясенең яшәешкә сәләтен раслый.

Әмма сез татарларның милли идеясе турында сорау бирдегез, һәм бу җәһәттән мин, гомумән: "Без рухыбыз белән көчле", дияр идем. Монысы да хыял белән теләк кенә түгел, аны бөтен тарихыбыз раслый. Без менә хәзер, зур үзгәрешләр башланган бер чорда да югалып калмадык. Киресенчә, үз сүзебезне әйтә алдык. Шушы еллар эчендә без татарлар мәнфәгатендә генә түгел, бәлки, республикабызда яшәүче башка милләтләр мәнфәгатендә дә, әйтер идем, бөтен Россия мәнфәгатендә эш иттек. Рухыбызның шундый көчле булуы тулаем алганда Татарстанның милли идеясен – "Булдырабыз!" дигәнне белдерү мөмкинлеге бирә дә инде. Минем фикеремчә, бер идея икенчесен тулыландыра һәм әйбәт кенә ныгыта да. Татар халкы – дөнья тарихы барышын билгеләүчеләрнең, үз яшәешенең төрле этапларында төрледән төрле бурычларны хәл кылучыларның берсе ул. Безнең горурланырлыгыбыз бар! Рухыбызның көчле булуы белән!


– Кемгәдер ошыймы бу, әллә ошамыймы, тик мин шуны әйтергә тиешмен: Татарстан – Россиядә беренчеләрдән булып үз хокуклары турында белдергән төбәк. Илдә үзгәртеп кору башланып, безгә – сез ирекле, дигәч, без (шулай ук Россия үзе дә СССРның союздаш республикалары арасында беренчеләрдән буларак) дәүләт суверенитеты турында декларация кабул иттек. Татарстанның үз мөстәкыйльлеге турында Россия автономияләре арасыннан беренче булып белдерүе көннәрдән бер көнне минем барыннан да алданрак уянуыма гына бәйле түгел анысы. Бу милли үзаң, әлеге дә баягы шул рухи көчебез чагылышы иде. Барысы да шуңа кайтып кала. Без шундый тарихи вакытта үз хокукларыбыз турында белдерергә тиеш тә идек. Без чор таләбенә җавап таба алдык. Мин, барысы да цивилизацияле төстә эшләнде, дип уйлыйм. Безнең дә, зыялыларыбызның да иң мөһиме – милли хәрәкәтләребезнең дә моңа акылы җитте. Әйе, без күпне, бик күпне булдыра алабыз, һәм шушы елларда күпне расладык та. Без Россия Федерациясенең бөтенлеген саклап калдык, моны тарих үзе бәяләр әле. Хәер, моны аек фикерле кешеләр инде бүген үк бәяли. Татарстан үзен башкачарак тоткан тәкъдирдә Россияне нәрсә көткән булыр дип уйлыйбыз?!

Без референдум үткәргәндә Татарстанның мөстәкыйльлелеге өчен республикада яшәүче халыкның 60 проценттан артыграгы тавыш бирде. Ә бездә татарлар 50 процент чамасы гына бит, аларның да әле һәркайсы "әйе" дип тавыш бирмәде. Димәк, бу калган халыкларның да мөстәкыйльлекне яклап тавыш биргәнлеген аңлата. Без шушы елларда үзебез игълан иткән хокуклар кысаларында иҗади үсеш юлыннан бардык һәм барабыз. Йә, әйтегез, мондый мөстәкыйльлек кемгә комачаулый.


– Кемне дә булса ярсытадыр да, бәлки, әмма тик ... Россия тарихында, дәүләт төзелеше буларак, демократик федерациянең булганы юк иде бит әле, менә без хәзер аны булдырырга тырышабыз. Без эзләү юлында: йә демократияләшәбез, яисә артка чигенеп куябыз. Кайберәүләр, бер адым алга – ике адым артка, дигән гыйбарәне дә искә төшергәли. Әмма, миңа калса, без, киресенчә, ике адым алга атлап, бер адым гына артка чигенәбез бугай.

Әгәр демократик дәүләттә Россия халыкларының милли мәнфәгатьләре исәпкә алынмаса, безгә акрынлап хәрәкәткә килә торган бомба янарга мөмкин. Бу милли республикаларда аеруча кискен сизелә. Безнең бурыч – позициябез дә ишетелерлек итеп үз мәнфәгатьләребезне яклау. Әмма безнең һәр позициябез кабул ителергә тиеш, шуның белән бетте-китте, дип тә утырырга ярамый. Шуңа да карамастан, безнең тавыш ишетелергә тиеш. Йә без үзәкне, яисә алар безне инандырырга тиеш. Фәкать шулай гына үзара килешүгә килергә була.

Федератив дәүләт төзү авыр. Әмма унитар дәүләткә юл ачу тарихи хата булыр иде, ул Россия үсешен тоткарлаячак кына. Россия өчен үсешнең гади юлларын эзләргә ярамый.

Татарстан мөстәкыйльлелеге темасын дәвам итеп, мин Сезгә тагын шуны әйтә алам: безнең республика территориясендәге барлык милекнең хуҗасы – Татарстан халкы. Без кемгәдер, килеп, безнең милекне очсызга гына яки ваучерга сатып алуына юл куймадык. Без, Россия ваучерларыннан тыш, Татарстанның да ике ваучерын өләштек әле. Әмма шул ук вакытта һәркемгә хосусыйлаштыру кертемнәре ачып, аларга мораторий игълан иттек. Без моны кешеләргә: "Бу – сезнең милкегез, әмма илдә 1000 процентлы инфляция хөкем сөргән бер мәлдә бу кәгазьләрдән файдаланырга ярамый, юкса сез үз милкегезне тиенгә алыштырган булып чыгачаксыз", – дип аңлаттык. Мораторийны без өч елдан соң, инфляция бераз "кысага" кергәч, бетердек. Мондый адым үзен тулысынча аклады. Шулай итеп, ил язмышын хәл итә торган фабрикаларны, заводларны, ягъни икътисадның чиктән тыш мөһим тармакларын беркемгә дә юк-бар бәягә бирмәдек. Бу да – мөстәкыйльлекнең дәвамы. Без игълан иткән хокуклардан башка моны эшләү мөмкин булмас иде.

Бөтенләй башка өлкәдән яхшы мәгълүм бер мисал китереп үтәсем килә. Үзгәртеп корулар башланганчы, Казанда бары тик бер татар мәктәбе бар иде, анысы да тулы түгел иде. Ике дәүләт теле турында республика законын кабул итмәсәк барысы да шулай калган да булыр иде. Хәзер мәктәпләрдә һәм балалар бакчаларында ике тел: татар һәм рус теле өйрәтелә. Әле күптән түгел генә Россия Конституциясе суды да үзенең карары белән моның законга каршы килмәгәнлеген таныды. Дәүләт суверенитеты турындагы декларацияне тормышка ашыру бик күпне бирә, һәм без аннан баш тартырга ниятләмибез. Без бит бу нигездә җимерү юлыннан түгел, ә иҗади үсеш юлыннан алга барабыз.

Без Россиядә барыбыз да бер үк кыяфәтле дә, бер үк фикерле дә түгел, без – төрле. Моны исәпкә алмый ярамый. Әгәр бу хакта үзебез, ягъни һәр халык үзе әйтмәсә, безне беркемнең дә ишетәсе килмәячәк. Без проблемаларыбыз турында, милләтебезне саклап калу өчен нәрсәләр эшләргә кирәклеге турында үзебез сөйләргә тиешбез. Һәм моңа бурычлыбыз да әле.


– Беренчедән, шуны әйтәсем килә (бу минем фикерем генә дә түгел): тулаем алганда, татарларга карата мөнәсәбәт элеккегә караганда яхшы якка үзгәрде. Юк, юк, лозунг дуслыгы турында түгел, социологик тикшеренүләр һәм сорашып белешүләр мәгълүматлары турында сүзем. Татарлар, чыннан да, үзгәртеп кору елларында Россияне һәм аның бөтенлеген саклап калу, кешеләрнең язмышын җимермәү өчен күпне эшләде. Без моның белән горурланабыз. Без бу еллар сынавы аша лаеклы үтәбез. Татарстан барлык яктан да караганда да иҗади үсеш юлында. Моны беркем дә инкарь итә алмый. Шул ук вакытта без нинди дә булса аерым бер рольгә дә исәп тотмыйбыз. Без Россия Федерациясендә яшәүче барлык халыкларның хокукын бердәй хөрмәт итәбез.

Ә икенчедән, Рогозин яки Жириновский кебек сәясәтчеләрнең милләтчелек рухындагы белдерүләренә карата тыныч кына кала алмыйбыз. Без мондый белдерүләр белән беркайчан да килешмәячәкбез. Моның ише лозунгларны алга сөргән партиянең күп милләтле Татарстанда үз тарафдарлары юк, һәм ул аларны таба алмаячак та. Чөнки аларның милләтчелек – шовинистик рухтагы өндәмәләре иң элек Россиянең үзен какшата. Әгәр безгә Россия кадерле икән, без аңа карата мондый мөнәсәбәттә булырга тиеш түгел. Мин, бу адәмнәргә үз ватаннары кадерледер, дип уйламыйм. Аларга бары тик бу "күбек"тә өскә калкып, очсыз популизмда озаграк сакланып калу гына кирәк.


– Әгәр милли республикаларда Рогозин, Жириновский кебек лидерлар пәйда булса? Без радикаль милләтчелеккә юл куймаска тырышабыз ләбаса. Чөнки бу безнең барыбыз өчен дә куркыныч, бу – уртак бәла. Әйе, биредә уйланырлык нәрсәләр бар. Мисалга, скинхедларга карата мөнәсәбәтне генә алыйк. Бу зәхмәтнең яшьләребезгә ничек тиз йогуын үзегез үк күреп торасыздыр. Әле ярый соңгы вакытларда, Россия Федерациясе Президенты тырышлыклары беләндер, күрәсең, аларның гамәлләре хокукый яктан тиешенчә бәяләнә башлады.


– Без бит ваһһабчыларны якламыйбыз, ә аларга каршы көрәшәбез. Әгәр шундый шовинистик чакырулар көчәя икән, алар каршылык хәрәкәтен тудырырга мөмкиннәр. Алар милли оешмаларны да радикальрәк итәрләр иде. Ни рәвешле җавап кайтарыласын көтеп ятарга, бигрәк тә аны ясалма рәвештә кузгатып җибәрергә ярамый. Ничек кенә авыр бирелмәсен, төбәкләрдәге тотрыклылыкны бәяли белергә кирәк. Ул бар икән, димәк, моның өчен кемдер көч түгә. Тотрыклылык – көндәлек зур эш ул. Ул ниндидер каршылык хәрәкәтләре килеп чыкканда гына бәяләнергә тиеш түгел.

Мин Россиядә барлык милли мәсьәләләр дә хәл ителде һәм милли сәясәт белән шөгыльләнүнең кирәге юк дип уйлауны хата саныйм.


– Әйе, ниһаять, әлеге проблемалар белән шөгыльләнүче министрлыкны кабат төзеделәр. Шуннан соң исемнәрдә буталчыклык китте. Йә әлеге ведомствоны "төбәк-милли сәясәте", йә "милли-төбәк сәясәте" дип атап йөртә башладылар, соңыннан исә күпмилләтле илдә яшәвебезне үзебез үзебезгә танырга курыккандай, "милли" сүзен гомумән алып ташладылар.

Заманында илебезнең дәүләт эшлеклеләре турында мондый мәзәк йөри иде. Хрущев утырган поезд барганда туктап калган, ди. Шуннан соң Хөкүмәт башлыгы, барыгыз да чыгыгыз, кичекмәстән төзәтеп, алга таба барырга кирәк, дип боерык бирә. Брежнев барган поезд туктап калгач, ул, игътибар итмәгез, әйдәгез, үзебезне барган сыман хис итик, дип әйтә ди.

Без Брежнев поезды хәлендә калып, Россиядә милли проблема юк кыяфәте чыгарырга тиеш түгел. Без милли сәясәт белән шөгыльләнергә тиеш. Безне Америка Кушма Штатлары яки башка илләр белән чагыштырырга кирәкми. Аларда кайчандыр башка җирләрдән килеп төпләнеп, яңа ватанга ия булганнар яши. Ә без торган җир – безнең туган җиребез ул, аның үз традицияләре, теле, мәдәнияте бар. Шундый вакыт килер, Россиянең күпмилләтле булуы Россия Федерациясен башка илләрдән уңай яктан аерып торган сыйфатына әйләнер. Әмма дәүләттә кемдер моның белән шөгыльләнергә тиештер бит? Ә без министрлык исемендәге "милли" сүзеннән куркабыз.

Мин Владимир Анатольевич моны аңлыйдыр һәм тырышадыр дип уйлыйм. Аны мин Петербург губернаторы булып эшләгән чорыннан ук беләм, аның иҗтимагый оешмаларга мөнәсәбәте хәерхаһлы. Бу сүздә генә түгел, эштә дә шулай. Ул "якут тамгалы" кеше. Аның үзенчәлекле тирәлекле Ленинград, Петербургта эшләве һәм яшәве дә бик әһәмиятле. Мин бу шәһәргә һәм анда яшәүчеләргә карата зур хөрмәт хисләре кичерәм.


– Ул Якутиядә туган. Хәзер ул, Кавказда эшләп алганнан соң – бу да бик мөһим, Мәскәүгә кайтты. Аның характеры һәм үҗәтлеге белән яхшылыкка өметләнергә мөмкин. Ә без, төбәк җитәкчеләре, аңа булышырбыз. Тик бу гомумән дәүләт сәясәтенә бәйле, чөнки министрлык бик мөһим роль уйнаса да, дәүләтнең сәяси ихтыярын үти.


– Россия Федерациясе Конституция суды бик авыр хәлдә калды һәм ул, минемчә, үзе дә канәгать булмаган карар кабул итте.


– Әлеге хәлдән чыгу юлын суд озак эзләде. Халыкара декларацияләргә, Россия Федерациясе Конституциясенә туры килүче хокукларыбызны, халыкның хокукын танудан тыш моннан башка лаеклы чыгу юлы юк иде. Әмма, кызганычка, Конституция судына кайчагында, мин әйтер идем, бигүк сәяси яктан чиста булмаган карарлар кабул итәргә туры килә. Кабул иткән хокукый карар бәхәсле булып калды. Әгәр Конституция суды хокукыбызны якласа һәм хокукларыбызны кысучы телләр турындагы РФ Законына төзәтмәләрне кире какса да, татарларның шундук латинга күчүләре шикле, дип мин бер тапкыр гына кабатламадым. Мин әлеге мәсьәлә безнең өчен һаман саен бәхәсле булып кала бирә дип саныйм. Латинга күчү турындагы карарны Беренче татар конгрессы кабул итте һәм аны кабул итү бик хис-тойгылы булды. Ул чагында без беренче мәртәбә дөньяга сибелгән татарларны Казанның Муса Җәлил исемендәге опера һәм балет театрына җыйдык. Алар бөтенесе бергәләп "Туган тел" җырын башкардылар, күпләренең күзендә яшь иде. Менә нәрсә ул кеше өчен туган тел. Бу тетрәндергеч хәл иде. Туган тел мохитендә яшәгәнгә, без – Татарстанда яшәүчеләр моны сизмибез. Мин, мәсәлән, ун сыйныфны да татарча укыдым. Минем өчен татар теле табигый, хәтта әйтер идем, көндәлек тел. Ә конгресс вакытында мин телнең язмыш тарафыннан Татарстаннан читтә яшәргә мәҗбүр булганнар өчен ни дәрәҗәдә кадерле булуын аңладым. Шунда ук без чит илләрдә яшәүче татарларның туган телләрен бездән яхшырак белүләрен дә күрдек. Ватаннарыннан еракта яшәсәләр дә, алар телләрен саклап калганнар һәм бу нәрсә тагын да ныграк тетрәндерде. Менә шушындый шартларда татарлар конгрессы латинга күчүне бертавыштан яклады һәм без әлеге бердәм карарга буйсынмый кала алмадык.

Аны ничек тормышка ашыру – икенче мәсьәлә. Бу турыда республикада закон кабул ителде, ә бәхәс кабынып кына китте. Ул хәзер дә дәвам итә. Әлеге мәсьәлә буенча минем дә фикерем бер төсле генә түгел. Латин әлифбасы, чынлап та, татар теленә ныграк туры килә, ул аның үзенчәлекләрен һәм аһәңен яхшырак бирә. Әмма латин әлифбасына Татарстанда гына күчелсә, ә башка РФ субъектларында бу кабул ителмәсә, ул чагында без төрткелгә килеп эләгәбез. Без үз кулларыбыз белән барлык татарларның өчтән ике өлешен – республикабыздан читтән яшәүче ватандашларыбызны читкә тибәрәбез дигән сүз. Мондый проблема бар һәм шуңа күрә без ашыкмыйбыз. Латин әлифбасын файдалану тәҗрибәсен дәвам итәчәкбез – бу безнең хокукыбыз.

Кириллицадан ваз кичәләр дип, безне сепаратчылыкта гаепләргә кирәкми. Балаларыбыз ике дәүләт телендә белем ала – рус теле кириллицада өйрәнелә һәм алар кириллицаны теләсә нинди очракта да беләчәкләр. Әгәр татар теле кайчан да булса латин язуына күчсә, димәк, латинны да беләчәкләр дигән сүз. Яңа язуга күчү – татарларның эчке проблемасы, чөнки шул ук вакытта без Россиядән читтә яшәүче барлык татарларның да ихтыяҗларын канәгатьләндерәбез. Әгәр без немец яки инглиз телен латин әлифбасы буенча өйрәнәбез икән, бу да сепаратчылыкка керәме?! Димәк, кем хәзерге вакытта латин язуын куллана – алар да сепаратистлармы?


– Латин әлифбасында гына түгел шул. Шулай булмаганда, бездә немец яки инглиз телләре кириллицада өйрәнелер иде. Әйтергә кирәк, бу менә дигән контртәкъдим булыр иде – тагын да ныграк илне ныгытыр иде. Ни өчен соң без куркабыз, ни өчен соң бер-беребездән шикләнәбез? Бу берникадәр дәрәҗәдә кешеләрне рәнҗетә дә. Кешеләрнең уй-фикерләрен тыеп булмый бит.


– Без балаларның латинны ни дәрәҗәдә тиз үзләштерүен өйрәнәбез. Нәтиҗәләр менә дигән. Аларга туган телләрен латин язуында өйрәнүе җайлырак. Мәскәүдән теләк белдерүчеләр безгә килеп, балаларның кириллицаны оныту-онытмауларын тикшереп китә алалар. Мин барлык шикләнүчеләрне ачык дәрескә чакырам.


– Үз республикаларыннан читтә татарлар гына да яшәми. Шуңа күрә без, дәүләт милли сәясәте кирәк, дибез. Мәскәүдә күптән түгел генә атаклы Асадуллаев йортын татар милли үзәгенә бирү турында карар кабул ителде. Без анда башкаланың барлык татар җәмәгатьчелеген җыйдык, Юрий Михайлович Лужков килде, бик кызыклы әңгәмә булды. Мин һәрвакыт болай дип ассызыклыйм: әгәр барлык төбәкләрдә дә милләтләргә карата Мәскәүдәге сыман сәясәт үткәрелсә, без әлеге этапта Россиядә дәүләт милли сәясәте бар, дип әйтә алыр идек. Тик әлегә бу аерым төбәк җитәкчеләреннән, бу очракта башкала мэрына бәйле. Мәскәүгә карата мөнәсәбәтебез ничек кенә булмасын – ә анда бик күп килгән, вакытлыча яшәүчеләрдән торган катлаулы мегаполис булса да – анда теге яки бу дәрәҗәдә тынычрак булуын танырга тиешбез. Лужковның әлеге юнәлештәге эшчәнлеге, аның милли проблемаларны аңлавы кешеләрдә рәхмәт хисләре генә уята. Әмма без башка зур шәһәрләрдәге тискәре мисалларны да беләбез. Шуларның кайберләрендә, мәсәлән, мөселманнар берничә ел дәвамында мәчет төзү өчен урын ала алмыйлар. Без Татарстанда беренчеләрдән булып дин тотучыларга синагоганы кайтардык. Бу факт татарстанлылар тарафыннан гына түгел, ә бәлки Россия һәм дөнья дәрәҗәсендә яһүд халкы вәкилләре тарафыннан да танылды. Без шулай ук кирханы да кайтардык, православие храмнары һәм мәчетләр турында әйтеп тә торасы юк инде. Әгәр син үз традицияләреңне телеңне, үз милләтеңне хөрмәт итәсең икән, башкаларны да хөрмәт ит, шул чагында гына тынычлык һәм теләктәшлек хөкем сөрер. Бу – нигезләрнең нигезе.


– Россия Федерациясе Президенты Владимир Владимирович Путин 2000 елда ук Казанның меңьеллыгын бәйрәм итү дәүләт комиссиясе рәисе булырга ризалык белдерде. Аның бу адымы республика халкы тарафыннан рәхмәт хисләре белән кабул ителде. Бу – күпмилләтле ил Президентының игътибарга лаек адымы. Бу – хакимиятнең башка федераль органнары өчен үрнәк булып торырга тиеш, алар башка барлык халыкларга карата эшчәнлекләрендә, кайда гына булмасын, шуннан чыгып эш итәргә тиешләр. Хөрмәт казану өчен барысын да эшлә. Шунда без көчле булачакбыз. Безгә бердәм рух кирәк, шул чагында без кемнең нинди милләттән яки конфессиягә каравы турында уйлап тормыйча, берләшәчәкбез. Бу мөмкин нәрсә, мин моңа кайчандагыга караганда да ныграк ышанам.


– Хәйләкәрлек – акыл билгесе ул, бу мин әйткән түгел. Әмма, иң беренче чиратта, мин татарларның эш сөюләрен билгеләп үтәм. Бу турыда татарлар яшәгән барлык төбәк губернаторлары да әйтә. Һәм Бочкарев, һәм Лужков, һәм Матвиенко, һәм Россель һәм Мордовия, Чуашия, Ульян, Чиләбе җитәкчеләре. Мин инде Башкортстан турында әйтеп тә тормыйм. Татарны башкорттан яки киресенчә аеруы кыен – безнең тарихи менталитетыбыз бердәй диярлек.

Мин татарларның тагын чисталык яратуларын ассызыклап үтәр идем. Асфальтсыз авылларда көзен һәм язын кешеләр итек киеп йөри. Әмма аларның ишек төпләре сабынлап юылган һәм өйгә аяк киемен салмыйча кермәле түгел. Татарлар өйләренә, мәчеткә кергән сыман, аяк киемнәрен салып керәләр. Белмим, бәлки бу мәчеттән көнкүрешкә кергәндер, бәлки көнкүрештән мәчеткәдер, әмма һәр нәрсәдә чисталык – бу традиция.

Безгә тагын үз-үзебезгә хөрмәт хисе хас. Шуның аркасында кайчагында татарлар күңелләренә авыр алучан, бигрәк тә шушы хискә гаделсез кагылган очракта. Бу күп халыкларга хас. Тик шулай да, минем күзәтүемчә, татарларда бу хис көчлерәк. Һәм, ахыр килеп, безнең бик тә сабыр булуыбызны ассызыклап узар идем. Без чыннан да күпкә түздек һәм түзәбез. Без рухи яктан көчле. Һәм шуңа күрә без булдырабыз да!