Татарстан Республикасы Президенты М.Ш.Шәймиевнең Татарстан Республикасы Дәүләт Советына юлламасы

Эчтәлек

Сәяси тормышның өстенлекле юнәлешләре

СОЦИАЛЬ ДАИРӘНЕ ҮСТЕРҮНЕҢ КӨНҮЗӘК ПРОБЛЕМАЛАРЫ
ИКЪТИСАДЫЙ ҮСЕШНЕҢ ЯҢА СЫЙФАТЫН ТӘЭМИН ИТҮ

ДӘҮЛӘТ ИДАРӘСЕН ҺӘМ ДӘҮЛӘТ ЧЫГЫМНАРЫН ОПТИМАЛЬЛӘШТЕРҮ

Административ реформалар
Дәүләт хезмәткәрләре санын һәм дәүләт чыгымнарын киметү
Дәүләт заказы системасын камилләштерү
Икътисадның ачыклык дәрәҗәсен күтәрү, намуслы конкуренцияне үстерү,административ киртәләр белән көрәшү
Дәүләт средстволарын һәм милкен файдалануга контроль
Идарә итүгә коммерциячел булмаган оешмаларны һәм эшмәкәрләр ассоциацияләрен җәлеп итү
Кадрлар резервы формалаштыру һәм кадрлар сәясәте уздыру

Сәяси хәлнең үзенчәлекләре

Узган елда Татарстан Республикасында иҗтимагый-сәяси хәлләр гомумроссия процесслары юнәлешендә үсте. Террор актлары, аеруча Беслан фаҗигасе, илдәге хәлләргә җитди йогынты ясады һәм федерация субъектларында иң югары вазыйфаи затларны сайлау тәртибен үзгәртүне тизләтте. Үзгәрешләр Дәүләт Думасына булачак сайлауларга да кагылды. Әлеге чараларны федерализмнан баш тарту дип карарга ярамый. Чәчәк аткан Россия фәкать федератив демократик дәүләт буларак кына үсәргә мөмкин. Узган елда федераль үзәк тарафынан күрелгән чаралар илнең иминлеген тәэмин итүгә һәм дәүләт белән идарә итүнең нәтиҗәлелеген күтәрүгә юнәлдерелде. Бер үк вакытта федераль административ реформаларның кимчелекләре дә вакыт узган саен күбрәк ачыла бара. Һич тә үзләрен акламаган күләмдә федераль министрлыклар һәм агентлыкларның территория идарәләре пәйда булды. Алар республика ведомстволары вәкаләтләрен кабатлап кына калмыйча, эштә бер-берсенә комачаулык итәләр. Мәсәлән, Татарстан Республикасында бөтен табигатьне саклау өчен җаваплы бер генә экология министрлыгы бар иде, хәзер исә биш федераль структура пәйда булды һәм алар табигатьне үзара бүлешә башладылар. Шуның аркасында идарә итүнең нәтиҗәлелеге кимеде. Кайбер министрлыклар белән федераль яисә уртак вәкаләтләрне башкаруны Татарстан органнарына тапшыру хакында килешү була. Чынлыкта, бу вакыт сынавын узган икеләтелгән буйсыну схемасына күчүне аңлата.

Россия Федерациясе субъектларының иң югары вазыйфаи затларына вәкаләтләр бирүнең федераль законнар нигезендә билгеләнгән яңа тәртибе Татарстан Республикасы Конституциясенә тиешле үзгәрешләр кертүне таләп итә. Әлеге процесска бәйле рәвештә республика башкарма хакимиятенең югары органнарына, Татарстан Республикасы Президентына территориядәге федераль органнар эшчәнлеген координацияләү буенча өстәмә вәкаләтләр бирелергә тиеш. Шуңа күрә җаваплы федераль органнар белән берлектә мондый хезмәттәшлекнең механизмнарын булдыру эшен башлап җибәрү зарур. Бу процесста Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты һәм хакимиятнең федераль органнары арасында төзелгән килешүләр мөһим роль уйнарга тиеш.

Узган елда Татарстан Республикасы белән Россия Федерациясе арасында Шартнамәгә кул куюга 10 ел тулды. Соңгы вакытта кайбер сәясәтчеләр Шартнамә мөнәсәбәтләренең кирәклеге хакында бәхәс куертырга маташтылар. Моны Федерация Советының Федерация эшләре һәм региональ сәясәт комитеты җитәкчесе авызыннан ишетү аеруча сәер булды. Әгәр сенаторлар булып сенаторлар Конституция нормасыннан йөз чөерсәләр, башка структуралардан һәм илнең гади гражданнарыннан Төп Законны ихтирам итүне ничек көтмәк кирәк. Ун ел узгач Шартнамәнең республика өчен әһәмиятен искә төшерү һич тә артык булмас. Федераль үзәк белән мөнәсәбәтләрнең нинди кыен сәяси шартларда үсүен барыбыз да хәтерли булыр. Үз вакытында Россия Федерациясеннән соң республикалар да бер-бер артлы суверенитет игълан иттеләр, Казанда милләтара бәрелешләргә китерергә мөмкин булган митинглар шаулады, хосусыйлаштыру һәм «шок терапиясе» башланды. Мәскәүдә исә безнең статус белән хисаплашмадылар. Без референдум үткәрергә мәҗбүр булдык, анда халыкның төп өлеше Татарстанның статусын ныгытуга юнәлеш алган сәясәтне хуплап чыкты. Республикада Россия Федерациясе Конституциясе кабул ителмәде, Татарстан Республикасыннан Дәүләт Думасына депутатлар сайлау узмады. Без илнең хокукый мәйданы тышында калдык. Республика һәм Россия Федерациясе Президентыннан өр-яңа эш-гамәлләр таләп ителде. Якларның икесе дә чын ихтыяр көче күрсәтеп, бу вәзгыятьтә оттылар. Кызганыч ки, Чечен Республикасы — Ичкериягә мөнәсәбәттә мондый мөмкинлек кулдан ычкынды.

Республикабыздагы сәяси тотрыклылык – Шартнамәнең гамәли нәтиҗәсе ул. Без аның нигезендә үзебезнең хосусыйлаштыру программабызны эшләдек һәм «олигархларга» бушка диярлек республика милкен сатып алу мөмкинлеген калдырмадык. Шартнамә безгә адреслы социаль яклау программасын эшләргә, нефть чыгаруга дифференциацияләшкән салым кертергә, юллар, Кама елгасы аша күпер төзи башларга, газлаштыру, тузган торакны бетерү программаларын гамәлгә ашыра башларга, халыкара мөнәсәбәтләрне үстерергә мөмкинлек бирде.

Кул куелган рәвешендә Шартнамә, башлыча, үз ролен уйнады. Бу тарихи документ, ләкин ул Федераль үзәк һәм субъектлар арасында вәкаләтләр анык кына бүленмәгән, базар икътисады шартларында идарә итү системасы формалашмаган күчеш чоры өчен эшләнгән иде. Яңа шартларда республика үсешенең хәзерге чынбарлыгын исәпкә ала торган Шартнамә кирәк. Без Федераль үзәк белән шартнамәле мөнәсәбәтләрнең әһәмияте ике як өчен дә зур булуын аңлатуга ирештек. Хәзер уртак эшче комиссия Шартнамәнең яңа редакциясен әзерли. Июль аенда Шартнамә Дәүләт Думасы аша узарга һәм федераль закон сыйфатында кабул ителергә тиеш.

Сәяси тотрыклылык һәм иминлек

Безнең республикада милләтләр һәм диннәр арасында тынычлык һәм татулык саклауга традицион рәвештә аерым игътибар бирелә. Халык санын алу йомгаклары буенча Татарстанда сан ягыннан 10 мең кешедән артып киткән 8 милләт исәпләнә. Беренче урында халыкның гомуми санының 52,9 процентын тәшкил иткән татарлар бара, руслар 39,5 процент тәшкил итәләр һәм икенче урында торалар. Күпсанлы халыклар исәбенә шулай ук чуашлар, удмуртлар, украиннар, мордвалар, марилар һәм башкортлар керә. Әзәрбәйҗан, әрмән, таҗик, үзбәк милләте вәкилләре саны артты. Читтән күчеп кайтучылар пәйда булу безнең өчен яңа күренеш. Икътисад үсеше яңа эшче көчләр таләп итәчәк һәм безнең республикага килүчеләр үзләрен чит кешеләр итеп тоймаска тиеш. Монда төзелеш бизнесына заманча технологияләр кертеп эшләүче чит ил төзүчеләре аркасында башкалабызның йөзе никадәр үзгәрүе хакында әйтү дә җитә. Үзенең статусын легальләштерү, тел өйрәнү, эшкә урнашу, торак сатып алу, яңа мохиткә күнегү мигрантлар өчен бик тә актуаль мәсьәлә. Әлеге проблемаларны хәл итүдә дәүләт учреждениеләре белән беррәттән, республика халыкларының милли, мәдәни мәнфәгатьләрен күмәк төстә яклаучы Милли-мәдәни берләшмәләр ассоциациясе мәгълүм роль уйнарга тиеш.

Дини тормыш һәм динара мөнәсәбәтләрнең торышы республикада гомуми социаль вәзгыятькә сизелелерлек зур йогынты ясый. Монда традицион диннәр һәм, иң элек ислам һәм православие аерым роль уйный. Дөньяда ислам-христиан мөнәсәбәтләренең кискенләшүенә борчылу арта барган заманда без тыныч яшәү үрнәге күрсәтәбез. Мәгариф системасында, нәшрият эшчәнлегендә җәдитчелек традицияләрен дәвам итү, аларны республикада гына түгел, ә бөтен илебездә киң җәмәгатьчелек игътибарына тәкъдим итү аеруча мөһим. Ваһһабчылыкка һәм республика өчен чит булган төрле яман гамәлләргә каршы торучы хәзерге ислам мәгарифенең методик һәм фәнни үзәге буларак, бу эшне Россия Ислам университеты әйдәп барырга тиеш. Ул лекцияләр уку өчен Россиядән һәм халыкара фәнни үзәкләрдән иң яхшы белгечләрне җәлеп итәргә бурычлы. Россия Ислам университетының аякка басу чоры узды һәм без бүген аңардан нәтиҗәләр көтәргә хаклы.

Быел җәй көне Кремль территориясендә тантаналы рәвештә Колшәриф һәм Благовещение соборларын ачу рухи һәм әхлакый кыйммәтләрнең яңару символы булачак. Әлеге ике гыйбадәтханәне торгызу белән бөтен республика шөгыльләнде. Ләкин алар гап-гади табыну йортлары гына булып калмаска, ә диннәр арасында татулык тәрбияләүгә ярдәм итүче, безнең төбәктә яшәп килгән ике эре диннең үзара тыныч яшәвен пропагандалаучы тарих музейларына әверелергә тиеш.

Хокук саклау органнары, судлар законлылык һәм хокук тәртибен тәэмин итү, гражданнарның хокукларын һәм милекләрен саклау буенча күп кенә нәтиҗәле чаралар күрәләр. Шулай да узган елда оператив хәл бик катлаулы булды. Республикада икътисадый җинаятьләр саны кимеми. Талаулар, фатир басулар, урам җинаятьчелеге шактый киң таралган күренешләр булып исәпләнә. Наркотиклар афәтенә дучар булган үсмерләр һәм яшьләр арасында наркотиклар белән бәйле җинаятьләр бик акрын кими.Хәлне төзәтү өчен без якын араларда булган хокукый, матди-техник һәм башка ресурсларны, кадрларны барларга, гражданлык җәмгыяте институтларының иминлек тәэмин итүдә ни дәрәҗәдә нәтиҗәле катнашуларын тагын бер кат тәнкыйть күзлегеннән чыгып бәяләргә бурычлы. Хокук саклау органнары экстремизмга һәм җинаятьчелеккә каршы тору белән бәйле гамәлләрне тагын да кискенләштерергә тиешләр. Милиция эшендә җинаятьчелекне киметү, хокук бозуларны гомуми һәм индивидуаль кисәтү буенча яхшылап җайга салынган эш алып бару аеруча мөһим. Шулай ук гражданнарның мөрәҗәгатьләре белән эшләү механизмын камилләштерү зарур.

Узган 2004 ел Татарстанда коррупциягә каршы эшчәнлекнең активлашуы белән характерланды. Безнең республика Россия Федерациясендә беренче булып коррупция белән көрәшү проблемасының мөһимлеген күтәреп чыкты. 2004 елның июлендә «Татарстан Республикасында коррупциягә каршы сәясәт стратегиясен эшләү буенча комиссия турында» Президент Указына кул куелды һәм аның нигезендә «Татарстан Республикасының коррупциягә каршы сәясәт стратегиясе» эшләнде. Эш төрле фикерләрне исәпкә алып, һәр нәрсәне үз исемнәре белән атап ачыктан-ачык алып барылды. Анда аеруча абруйлы Россия экспертлары да катнашты. Хәзер без бу күренешнең никадәр зур колач алуын һәм ни дәрәҗәдә катлаулы булуын күз алдына китерәбез. Коррупция белән көрәшүне бер көнлек компания итеп кенә карарга ярамый, ул төрле ведромстволарның, җәмәгатьчелекнең һәм матбугатның җентекләп һәм килешеп эшләвен таләп итә. Шуңа күрә без Иминлек советы кысаларында даими эшләүче комиссия булдыруны максатка яраклы дип таптык. Якын арада әлеге концепцияне гамәлгә ашыру механизмын эшләп бетерәсе бар. Монда массакүләм мәгълүмат чараларына зур җаваплылык йөкләнә. Алар коррупция белән бәйле һәр очракны объектив яктыртырга тиешләр. Коррупциягә каршы нәтиҗәле көрәшү өчен аның җәмгыятькә никадәр куркыныч булуын аңлау кирәк. Бу эштә без партияләрнең һәм җәмәгать оешмаларының ярдәменә ышанабыз. Без теге яки бу рәвешле дәүләти әһәмиятле эшкә аяк чалучыларга карата иң кискен чаралар күрергә әзер.

Демократик институтларның һәм сүз ирегенең үсүе

Республикада күппартиялелек «Сәяси партияләр турында» Федераль закон нормалары нигезендә үсә. Әлеге канунда сәяси партияләрнең санына, аларның эчке эшчәнлегенә һәм дәүләт белән үзара мөнәсәбәтләренә карата яңа таләпләр куелган. Бу үзгәрешләр киләчәктә сәяси структурада, шул исәптән, региональ дәрәҗәдә дә сизелерлек үзгәрешләргә китерәчәк. Кайбер партияләр сәясәт мәйданыннан китәргә мәҗбүр булачак, калганнары үзләренең яшәргә сәләтлелеген күрсәтү өчен берләшү юлына басачаклар, чөнки 50 мең әгъзадан торган фирка туплау җиңел эш түгел. Социаль үзгәрешләргә дөрес бәя бирә белгән, халык белән, үзләренең сайлаучылары белән нәтиҗәле хезмәттәшлек иткән көчләр отачак, аларның киләчәге өметле булачак.Республикадагы сәяси көчләр эшчәнлеге өчен мөмкинлекләр дә күпмедер күләмдә тарая. Хәзер партиягә үзенең йогынтысын саклау өчен эш формаларын үзгәртергә кирәк. «Бердәм Россия» партиясе республика бүлекчәсе һәм «Татарстан – Яңа гасыр» иҗтимагый хәрәкәтенең Дәүләт Советына сайлауларда бер блокка берләшүе мондый мөмкинлекнең булуын күрсәтә. Әлеге региональ сәяси структуралар үзләренең сәяси йөзләрен саклаган хәлдә, берсен-берсе көчәйтәләр һәм Татарстанда бара торган процессларга тотрыклыландыргыч йогынты ясыйлар.

Җәмгыять һәм хакимият арасында файдалы хезмәттәшлекне җайга салуга Татарстан Республикасының Сәяси һәм җәмәгать оешмалары вәкилләре (Җәмәгать палатасы) җыены мөһим роль уйнарга тиеш. Җәмәгать палатасын формалаштыру социаль әһәмиятле башлангычлар белән чыгу өчен даими канал ачачак, хакимиятнең һәм аның тарафыннан алып барылган сәясәтнең ачыклыгын тәэмин итүдә булышачак. Мондый бәйсез экспертизаны файдалану кабул ителә торган закон проектларының сыйфатын күтәрергә мөмкинлек бирәчәк. Республика Дәүләт Советына, Министрлар Кабинетына Җәмәгать палатасын формалаштыру өчен кирәкле законнар чыгаруны һәм оештыру шартлары тудыруны тизләтү мөһим.

Узган ел республика парламенты өчен үзенчәлекле булды. Аны формалаштыруның яңа принциплары, «Бердәм Россия» һәм КПРФ партия фракцияләренең «Татарстан – Яңа гасыр» депутатлар төркеме, җәмәгать оешмалары, бизнес вәкилләренең, фәнни-техник һәм иҗат зыялыларының сәясәт мәйданына чыгуы закон чыгару эшчәнлегенә уңай йогынты ясады. Күппартиялелек Дәүләт Советы эшенә бәхәс, фикер каршылыклары, сәяси позициянең төрлелеге кебек демократик элементлар алып килде. Яңа депутатлар корпусы үзенең эш стилен булдыруда шактый уңышлы хәрәкәт итә.

Дәүләт Советына киләчәктә дә татарстанлыларның тормышын сыйфат ягыннан яхшыртуга юнәлдерелгән законнар чыгаруга игътибарны көчәйтергә кирәк. Монда иң мөһиме — өстенлекле юнәлешләрне билгеләүгә, кабул ителгән карарларның гражданнарыбыз ихтыяҗларына һәм мәнфәгатьләренә хезмәт итүенә ирешергә кирәк. Сүз монда җирле үзидарәдә, торак-коммуналь даирәдә, мәгариф һәм сәламәтлек саклау системаларында барган реформаларны хокукый яктан тәэмин итү, күпчелек сатып алырлык торак базары төзү һәм социаль ипотеканың хокукый базасын формалаштыру, җир реформасын тәмамлау хакында бара.

«Ташламаларны акчалаштыру хакында» Федераль Законны гамәлгә ашыру депутатлардан аерым игътибар сорый. Быелның кышкы айларында булып узган вакыйгалар киң җәмәгатьчелек белән фикерләшмичә, ашык-пошык кабул ителгән карарларның,Россия Федерациясе Хөкүмәтенең Дәүләт Думасында яклау тапкан, ләкин ахыргача уйлап җиткерелмәгән тәкъдимнәренең нәрсәгә китерүен ачык күрсәтте. Реформаларны уңышлы төстә уздыру өчен хакимиятнең барлык тармаклары тырышлыгын бергә туплау, торак-коммуналь хуҗалыгы даирәсендә тарифларның нигезсез үсүенә юл куймау максатында кирәк булганның барысын да эшләү, акча компенсацияләрен инфляциядән яклау һәм аларны алу механизмнарын гадиләштерү мөһим.

Җәмгыятьнең рухи даирәсе, милләтара һәм динара иминлекне һәм татулыкны ныгыту, республикада яшәүче барлык халыкларның мәдәниятен үстерү белән бәйле мәсьәләләр блогы алга таба да законнар нигезендә ныгытуны һәм камилләштерүне таләп итә.

Агымдагы елда республика хакимияте тармакларының мөһим вәкилләреннән берсе булган Татарстан Республикасы Конституция судын сайлауга 5 ел тула. Безнең гражданнарыбыз Татарстан Республикасы Конституциясе гарантияләгән хокукларын яклауны сорап Конституция судына турыдан-туры мөрәҗәгать итәргә мөмкин булуын белеп торырга тиешләр.Киләчәктә әлеге органның роле тагы да үсәчәк.

Кеше хокуклары буенча Вәкил институты Татарстан Республикасында кеше хокукларын һәм ирекләрен яклауны гарантияләүне көчәйтүгә ярдәм итәргә тиешле башка структуралар арасында үзенең лаеклы урынын алды. Казанга кеше хокуклары буенча Европа Советы Комиссары Альваро Хиль-Роблесның һәм шулай ук Европа Советы ассамблеясы парламенты делегациясенең килүе мөһим вакыйга булды. Кунаклар милләтара һәм динара мөнәсәбәтләрнең Татарстанда үрнәк дәрәҗәдә торуын күрсәттеләр. Алар шулай ук хәзерге заманның их катгый таләпләренә җавап бирә торган документ буларак кеше хокуклары буенча вәкил турында Татарстан Республикасы законын аерым билгеләп үттеләр. Шул ук вакытта кеше хокуклары буенча Вәкилгә хөкүмәтнеке булмаган хокук саклау оешмалары белән эшне активлаштырырга кирәк.

Татар әлифбасын латинга күчерүгә бәйле рәвештә федераль Конституция һәм республика Югары судлары тарафыннан чыгарылган билгеләмәне Татарстан җәмәгатьчелеге сәяси акт буларак кабул итте. Сүз уңаенда, Төп Законның һәр хәрефен сакларга бурычлы РФ Конституция суды үзе дә кабул ителгән карарның сәяси-хокукый характерда булуын таный. Без законнарны ихтирам итә торган гражданнар,туган телне үстерү халыкның аерылгысыз хокукы булуын һәм фәкать республика компетенциясенә керүен яхшы аңласак та, әлеге судларның карарына буйсынырга мәҗбүрбез. «Татарстан Республикасының дәүләт телләре һәм Татарстан Республикасында башка телләр турында» Татарстан Республикасы Законын гамәлгә ашыру кысаларында республикабызның халыкара элемтәләрен үстерү максатында, татар теленең Россиядән читтә - ерак һәм якын чит илләрдә дә киң таралуын исәпкә алып, Татарстан Республикасы Мәгариф министрлыгына һәм Элемтә министрлыгына, дөньякүләм танылган IBM һәм Microsoft программ продуктлар җитештерүчеләрне җәлеп итеп, Linux һәм Microsoft программ продуктларын татар теленә локальләштерүнең пилот проектын төзү буенча эшне дәвам итәргә кирәк.

Парламент эше фәкать законнар чыгару белән генә чикләнмәскә тиеш. Демократик институтларны аякка бастыруда аның роле гаять мөһим. Граждан җәмгыяте буш урында пәйда була алмый. Барлык дәрәҗәдәге хакимиятләр белән турыдан-туры сөйләшүләр алып бару юлы белән безгә аны үзебезгә төзергә кирәк. Парламентарийларга башкарма хакимият, фән әһелләре, эшмәкәрләр даирәсе, барлык институтлар белән ачыктан-ачык һәм даими төстә фикер алышу режимында эшләргә өйрәнү зарур.

Татарстан Республикасы Дәүләт Советына башка регионнарның закон чыгаручылары белән берлектә уртак башлангычларны федераль дәрәҗәгә күтәрүгә ирешү мөһим.Илнең Федераль Җыенындагы Татарстан илчеләре республика мәнфәгатьләрен үҗәтрәк һәм принципиальрәк якларга тиешләр.

Демократик ирекләр яшәп килгән шартларда массакүләм мәгълүмат чаралары дәүләт һәм җәмгыять арасында үзара хезмәттәшлек урнаштыруның мөһим каналы булып тора. Алар халыкның уй-фикерләрен, кәефен шактый киң чагылдыралар.

Вакытлы матбугат белән тәэмин ителү җәһәтеннән Татарстан Республикасы, элеккечә, Россия Федерациясендә алдынгылар сафында. Бүген меңгә якын массакүләм мәгълүмат чарасы татарстанлыларга төрле мәгълүмат тарата,гаять киң фикерләр палитрасы тәкъдим итә. Узган ел массакүләм мәгълүмат чараларының хакимият һәм граждан җәмгыятендәге башка структуралар белән үзара багланышлар формасын һәм ысулларын билгеләүдә безнең гамәлләрнең дөреслеген тулысынча раслады.

Шул ук вакытта регионнарда телевидение үсешен активлаштырырга, җирле телерадиокомпанияләрнең «Яңа гасыр» телерадиокомпаниясе» ачык акционерлык җәмгыяте структурасына керүләре белән бәйле эшләрне тизләтергә кирәк. Район һәм шәһәр матбугаты үсешен стимуллаштыру буенча эшне дәвам итү, хезмәттәшлекнең оештыру-хокукый формаларын билгеләү зарур. Нәтиҗәдә район (шәһәр) һәм республика массакүләм мәгълүмат чаралары бер-берсен тулыландырырга һәм нәтиҗәле хезмәттәшлек итү мөмкинлеге алырга тиеш. Социаль әһәмияткә ия темалар буенча грантлар нигезендә ярдәм күрсәтү системасын киңрәк кертү максатка ярашлы булачак. Бу, милек формаларына бәйсез рәвештә, барлык массакүләм мәгълүмат чараларында тиешле кызыксыну тудыру белән беррәттән басмаларның сыйфат дәрәҗәсен күтәрү мөмкинлеге бирә.

Массакүләм мәгълүмат чараларының саны алар алдында торган проблемаларны капларга тиеш түгел. Кайчакта журналистлар, бигрәк тә Мәскәү газеталарына кушымталарда, республика хакында ачыктан-ачык ялган язалар. ә бездә әлеге ялган тамыр җәяргә өлгергәнче, аны дәлилле төстә кире кагарга батырчылык иткән басма табылмый. «Татмедиа» массакүләм коммуникацияләр агентлыгы бюрократлашты. Журналистлар берлеге фәкать сан ягыннан гына үсә. Сан күрсәткечләреннән сыйфат күрсәткечләренә күчәргә вакыт җитте.

Казанга нигез салуның меңъеллыгына әзерләнгәндә Халыкара матбугат үзәге актив эшләп китәргә тиеш. Әлеге тантанага бөтен дөньядан җыелачак аккредитация алган журналистларның нәтиҗәле эшләве өчен лаек шартлар тудыру мөһим. Чөнки бу журналистлар Татарстан Республикасының икътисадый, сәяси, фәнни үсешен яктыртачаклар, дөнья җәмәгатьчелегенә башкалабызның юбилеен бәйрәм итүгә әзерлек хакында мәгълүмат биреп торачаклар бит. Төп вакыйгаларны көтеп тормастан, инде бүгеннән үк безнең тарихыбызның аеруча мөһим сәхифәләрен активрак яктыртырга, яшьләр арасында бәхәсләр һәм конкурслар оештырырга, радио һәм телевидение тапшырулары башлап җибәрергә кирәк.Телевидениедәге тамашалар коры күңел ачуга гына кайтып калмыйча республика хакында мәгълүмат тарату белән дә шөгыльләнергә тиешләр.

Җирле үзидарә реформасы

2005 елда җирле үзидарә реформасы төгәлләнү чорына аяк баса. Ул хакимият бүленеше системасын тулыландырырга бурычлы. Яңа Федераль закон муниципалитетлар шөгыльләнергә тиешле җирле әһәмияттәге мәсьәләләргә тулы ачыклык кертә. Мондый мәсьәләләр рәтенә торак-коммуналь һәм юл хуҗалыкларын карап тәртиптә тоту, халыкка гомуми белем бирү һәм башлангыч медицина ярдәме күрсәтү, җәмәгать тәртибен саклау, экологик контроль һәм башка вәкаләтләр керә. Әлеге чаралар нәтиҗәсендә хакимият халык ихтыяҗларына якыная төшәргә, көнүзәк проблемаларны тизрәк һәм сыйфатлырак хәл итәргә бурычлы.

Татарстанда үзидарәгә әзерлек инде күптәннән бара һәм үз эченә социаль-икътисадый һәм иҗтимагый сәяси характерлы карарлар комплексын ала. Тормыш безнең җирле хакимиятне оештыруга карата фикерләребезнең нигезле булуын тулысынча раслады. Башка күп кенә регионнардан аермалы буларак, без идарә итүнең оптималь дәрәҗәсен саклап калу белән беррәттән, икътисадны һәм социаль даирәне реформалаштырып, дәүләт органнары һәм җирле үзидарә структуралары арасында вәкаләтләр алмашу өчен тиешле матди-финанс нигез дә салуга ирештек. Кызганыч, законнар нигезендә билгеләнгән җирле салымнар һәм акча җыемнары күпчелек муниципаль төзелмәләрдә җитәрлек түгел. Безгә регионнарны тигезләүнең кулай механизмын эшләү зарур. Алар урыннарда «Алма пеш – авызыма төш» принцибына китермәскә, ә үзләренең салым базасын арттыру өчен стимул булып хезмәт итәргә тиешләр. Халыкның башлангыч социаль гарантияләре республика буенча бертөрле булуы мөһим. Моны без дәүләтнең төп бурычы дип исәплибез.

Хәзерге вакытта республикадагы барлык 43 муниципаль районның, Казан һәм Яр Чаллы шәһәрләренең чикләре һәм статуслары билгеләнде. Муниципаль сайлауларның үз форматлары бар. Алар кешеләрнең көнүзәк проблемалары белән бәйле. Кирәгеннән артык сәясиләштерү яисә популизм әлеге сайлау кампаниясенең чын асылын күмеп калдырырга мөмкин. Бу җаваплылыкны тою җәмгыятебезнең барлык сәламәт көчләрен – урталык тарафдарлары булган сәяси партияләрне һәм иҗтимагый хәрәкәтләрне, төрле юнәлештәге сәяси булмаган берләшмәләрне тупларга тиеш.

Идарә итүнең муниципаль институтлары беренче мәртәбә Татарстан шәһәрләре һәм районнары дәрәҗәсендә формалаштырылачак. Без тулы канлы муниципаль хакимият формалаштыру чорында, Татарстан Республикасы Президенты фикерен исәпкә алып, муниципаль төзелмә башлыкларын җирле Советлар тарафыннан сайлау тәртибен тәкъдим итәбез. Сайлауларның мондый схемасы федераль үзәкнең соңгы сәяси башлангычларының мантыйкый дәвамы булачак, ә иң мөһиме - ул Татарстанның муниципаль реформага «йомшак» керүен тәэмин итәргә, халыкка һәм җирле хакимият органнарына яңа кагыйдәләргә җайлашырга мөмкинлек бирәчәк.

Җиңүнең 60 еллыгы

Быел Бөек Ватан сугышында Җиңүнең 60 еллыгы билгеләп үтелә.Сугыш безнең халкыбыз өчен рәхимсез сынау булды. Татарстан Республикасында өч йөз илле меңгә якын кеше сугыштан әйләнеп кайтмады. Сугышка киткәннәрнең һәр икенчесе диярлек һәлак булды. Шуңа күрә без аларның исемнәрен мәңгеләштерергә һәм сугышта катнашкан һәр ветеранга лаеклы тормыш шартлары тәэмин итәргә бурычлы.Татарстан Республикасы Президентының 2002 елның 20 сентябрендәге Указы нигезендә расланган чаралар планы әлеге бурычларны гамәлгә ашыруга юнәлдерелгән. Федераль үзәк белән бер үк вакытта Бөек Ватан сугышында катнашучыларның матди хәлен яхшырту һәм киң колачлы бәйрәм тантаналары оештыру буенча күп кенә нәтиҗәле чаралар күрелә.

Халкыбыз хәтерендә 9 май көне иң зур бәйрәмнәрнең берсе булып сакланачак. Юбилейга әзерлек эшләрен нәкъ менә шуннан чыгып башкару зарур. Бөек Ватан сугышында Җиңүнең 60 еллыгын яшьләргә патриотик тәрбия бирү, буыннар арасындагы бәйләнешләрне ныгыту эшләрен активлаштыру өчен мөмкин кадәр киңрәк файдаланырга кирәк. Сугыш ветераннарының яшьләр белән очрашулары, спортның хәрби-гамәли төрләре буенча спорт чаралары уздыру партиотизм тематикасын массакүләм мәгълүмат чараларында киң яктырту мөһим. Яшь балалар, яшьләр халкыбызның үлемсез батырлыгы хакында дөреслекне белергә тиеш.Татарстанның, анда яшәүче барлык халыкларның уртак җиңүгә керткән өлешен киләчәктә дә өйрәнү һәм лаеклы төстә яктырту принципиаль мөһим

Казанның 1000 еллыгы

Безнең борынгы башкалабызның күптән көтелгән истәлекле юбилее якынлаша. Казанга нигез салынуның меңъеллыгының иҗтимагый әһәмияте искиткеч зур. Юбилей, күпгасырлык цивилизациянең тантанасы, Көнчыгыш һәм Көнбатышның рухи-мәдәни симбиозы буларак, безнең төбәкнең кабатланмас тарихи миссиясен тану гамәле булачак. Казанның меңъеллыгы Татарстанның халыкара мәйданга тарихи-мәдәни ыргылыш ясау процессының иң югары чагылышы буларак бәяләнергә тиеш.

Узган елда Татарстан Республикасы Флагы, Гимны һәм шулай ук безнең башкалабыз Казан шәһәренең шушындый ук символлары Россия Федерациясе Дәүләт геральдика регистрына кертелде.

Татарстан башкаласының меңъеллыгына әзерлек барышында Казандагы бөтен шәһәр мохитен сыйфат ягыннан үстерү гамәлгә ашырыла. Башкала кызу темплар белән үсә, матурая, анда зур күләмдә төзелеш эшләре башкарылды, «Казан шәһәренең тарихи үзәген саклау һәм үстерү» Федераль максатчан программасында билгеләнгән күпсанлы чаралар гамәлгә ашырылды. «Татнефть», «Түбән Кама Нефтехим», «Казан вертолет заводы», «Казан Органик синтез», «Татэнерго» акционерлык җәмгыятьләре тарихи һәйкәлләрне торгызуга күләмле инвестицияләр салалар.

Тантаналы чаралар програмасы этаплап гамәлгә ашырыла. Бәйсез Дәүләтләр Бердәмлегендә катнашучы дәүләтләрнең югары дәрәҗәдәге очрашуы, Россия Федерациясе Дәүләт Советы утырышы, күпсанлы конференцияләр, тантаналар, спорт ярышлары үткәреләчәк чаралар арасында аеруча мөһимнәре булачак. 1000 еллык Казан олпатлыкка, җитлеккәнлеккә җитди имтихан тотачак.


2004 елда тормышның сыйфатын акрынлап халыкара стандартлар дәрәҗәсенә күтәрү Татарстан Республикасы социаль-икътисадый сәясәтенең стратегик бурычы итеп билгеләнгән иде.

Куелган максатларны гамәлгә ашыруны оештыру, тормышның сыйфатын күтәрү белән бәйле бурычларны хәл итүнең нәтиҗәлелегенә бәя бирү өчен дәүләт идарәсе органнары тарафыннан республика һәм территория планлаштыру системасына махсус агрегирлаштырылган индикатор (Россия Федерациясендә әлегә мондый күрсәткечләрне хисаплауның бердәм методологиясе юк) эшләнде һәм тормышка ашырыла. Ул халыкара методиканы детальләштерә, аны республика шартларына һәм статистикага җайлаштыра, безнең халыкның тормышына бәйле барлык мөһим компонентларны исәпкә ала (керемнәр дәрәҗәсе, сәламәтлекнең торышы, тормышның кыйммәте, торак шартларының ни дәрәҗәдә җайлы булуы, инфраструктур яктан тәэмин ителеш дәрәҗәсе, экологик иминлек дәрәҗәсе, хокук саклау системасының торышы, хакимияткә ышаныч).

Хәзерге вакытта тормышның сыйфаты буенча без Көнбатыш Европа илләрендәге шундый ук уртача күрсәткечләрдән 29,6 процентка артта калып барабыз. Халыкка медицина ярдәме күрсәтү белән тәэмин ителгәнлек, сабыйлар арасында үлем-китем, хокук саклау системасының торышы, инфраструктур тәэмин ителеш дәрәҗәсе кебек юнәлешләр буенча күрсәткечләрне үстерү аеруча мөһим.

Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгына беренче яртыеллыкка якындагы биш елда төп күрсәткечләр буенча «тормыш сыйфаты» күрсәткеченең халыкара дәрәҗәгә ирешүенә юнәлдерелгән планын әзерләргә кирәк.

2005 елдан башлап «тормышның сыйфаты» күрсәткеченә мониторинг тулаем республика һәм барлык районнар буенча даими алып барылырга тиеш. Башкарылган эшне республика массакүләм мәгълүмат чараларында киң яктырту мөһим.

Гражданнарның реаль керемнәре үсүенә һәм аларның үз мөмкинлекләрен киңрәк гамәлгә ашыруына ярдәм итү чаралары

Халыкның мул яшәве, аның тормыш дәрәҗәсе үсү - тормышның сыйфатын билгеләүче төп күрсәткечләрнең берсе. 2004 елга йомгак ясаганда республикада хисап чорында бу өлкәдә уңай тенденцияләрне саклап калуга һәм, иң мөһиме, аларны арттыруга ирешүне билгеләп үтәргә кирәк. Бу казанышларны агымдагы елда да дәвам итү һәм ныгыту- безнең төп бурыч.

2004 елда һәм номиналь һәм реаль хисап белән дә халыкның акча керемнәре үсүе дәвам итте. Җан башына акча кереме 20,6 проценка артты һәм 5135 сум тәшкил итте, халыкның реаль акча керемнәре үсеше 8,5 процент булды һәм бу аның сатып алу сәләте артуына уңай йогынты ясады. Әлеге күрсәткеч 8,7 процентка үсте.

Узган елда тулаем республика буенча уртача хезмәт хакының планлаштырылган дәрәҗәсенә ирешелде – ул узган ел белән чагыштырганда 22,3 процентка, реаль хезмәт хакы 10,2 процентка артты. Промышленностьта, транспортта, фәндә һәм фәнни хезмәт күрсәтү өлкәләрендә нәтиҗәләр аеруча яхшы (хезмәткә түләү дәрәҗәсе 7100- 7400 сум). Шул ук вакытта авыл хуҗалыгы һәм урман хуҗалыкларында, бюджет даирәсе тармакларында хезмәт хакының үсеш дәрәҗәсе һәм темплары безне канәгатьләндерә алмый. Түбән хезмәт хакы, социаль проблемалар белән беррәттән икътисадый үсешкә комачаулаучы күп кенә җитди кимчелекләр дә тудыра. Монда сүз конкуренциягә сәләтсез, зыянга эшләүче производстволар, түләү сәләте һәм сорауның деформацияләнүе хакында бара.

Хезмәт хакы күләме буенча тармакара күрсәткечләр аермасы республикада, тулаем алганда, Россия буенча уртача күрсәткечләрдән шактый түбән булса да (Татарстан Республикасында 6,9 мәртәбә, Россия Федерациясендә – 9,9 мәртәбә) тармаклар, аерым территорияләр һәм предприятиеләр арасында хезмәткә түләүдә сизелерлек аерма яшәп килә һәм әлеге проблема үзенең чишелешен таләп итә.

Хезмәт хакын, акча керемнәрен үстерү, хезмәткә түләүдә һич тә аклап булмый торган аерманы киметү өчен республикада нәтиҗәле чаралар күрер вакыт җитте. Без кризисны, тотрыклыландыру чорын уздык, хәзер икътисадый үсеш күзәтелә. Бу шартларда эшли торган кешегә хезмәте өчен яшәү минимумыннан кимрәк түләп, хезмәт стажын тулысынча тутырган кешеләрне яшәү минимумы күләмендәге пенсия белән лаеклы ялга озатуга юл куярга ярамый. Әгәр эш бирүче үз хезмәткәрләрен минималь хезмәт хакы — минималь куллану бюджеты дәрәҗәсендәге хезмәт хакы белән тәэмин итә алмый икән, бу очракта ул үзенең урынын уңышлырак эшләгән һәм конкуренциягә сәләтле продукция җитештергән көндәшләренә бирергә тиеш.

Әлеге мөһим проблеманы киләчәккә калдырырга ярамый. Законнар нигезендә каралган төп шартлар – социаль партнерлык «чылбыры аша» хезмәт хакын җайга салуның тариф инструменты: генераль килешү -> тармак килешүе -> күмәк шартнамә-> индивидуаль хезмәт контракты тиешенчә эшләми. Без, беренче чиратта, әлеге мөһим механизмнарны көйләп җибәрүне тәэмин итәргә тиеш. Профсоюзлар, эш бирүчеләр ассоциацияләре, ни кызганыч,чынлыкта үзләренә йөкләнгән вазыйфаларны һәм бурычларны үтәүдән читләшәләр. Хәзерге көндә тиешле мөмкинлекләре һәм вәкаләтләре булмауга, ә, эш бирүче буларак, дәүләт секторы фәкать 16 процент чамасы тәшкил итүгә карамастан, бөтен эш һәм җаваплылык дәүләт органнары җилкәсенә салынган. Проблеманың мөһимлеген, профсоюзларның һәм эш бирүчеләр ассоциацияләренең кыенлыкларын исәпкә алып, социаль партнерлык системасын нәтиҗәле гамәлгә ашыруны тәэмин итәргә кирәк. Хөкүмәт тә үз чиратында, арбитр роле белән генә чикләнеп калмаска тиеш. Якын араларда тармак, территорияләр, арадаш профессияләр буенча хезмәткә түләү һәм хезмәт шартлары белән бәйле минималь таләп – стандартлар әзерләргә һәм аларны барлык якларга килештерү өчен кертергә кирәк. Шулай ук:

• хезмәт хакы күләмен күтәрү, минималь хезмәт хакының республикадагы яшәү минимумына туры килүен тәэмин итү;
• хезмәткә түләүдә тармаклар һәм территорияләр арасындагы аерманы киметү;
• конкуренциягә сәләтле эш урыннары санын вакытында булдыру өчен шартлар тәэмин итү буенча стандартлар эшләү зарур.

Хөкүмәткә, хокук саклау органнарына, ялланган хезмәткәрләрнең мәнфәгатьләрен яклауны тәэмин итәргә, иң каты чаралар күрүдән дә тайчынмыйча, килешүләрнең һәм контрактларның үтәлешен игътибар белән карап һәм тикшереп баруны оештырырга кирәк.

Дәүләт хокук саклау органнары, тармак министрлыклары, җирле үзидарә органннары предприятиеләрне савыктыру, нәтиҗәле эшли белми торган милекчеләрне нәтиҗәле эшләүче кешеләр белән алыштыру өчен шартлар тудыру буенча актив эш алып барырга бурычлы. Мондый карарлар кабул итү өчен бездә нигез бар. Өстәлгән бәя, хезмәткә түләү дәрәҗәсе күрсәткечләре һәм икътисад белән индикатив идарә итү системасының башка социаль-икътисадый күрсәткечләре буенча предприятиеләр мониторингы системасы идарә итү системасының барлык дәрәҗәләрендә вакытында һәм нигезләнгән карарлар кабул итү мөмкинлеге бирә.

Дәүләт ярдәме дә, үз чиратында, фәкать үзенең хезмәткәрләренә пенсионерның яшәү минимумы күләменнән артыграк күләмдә хезмәт пенсиясе билгеләү мөмкинлеге бирүче уртача хезмәт хакы түләгән эш бирүчеләрне стимуллаштыру өчен генә күрсәтелергә тиеш. Хөкүмәт инде беренче ярты еллыкта ук норматив-хокукый җайга салу системасына тиешле төзәтмәләр кертергә бурычлы.

Татарстан Республикасы Хөкүмәте кайбер принципиаль карарлар чыгарды да инде. Бюджет оешмалары хезмәткәрләренең керемнәрен күтәрү максатында 2005 елның 1 гыйнварыннан тариф ставкалары һәм окладлар 20 процентка күтәрелде һәм, иң мөһиме, Бердәм тариф челтәренең барлык дәрәҗәләре буенча компенсация түләүләре рәвешендә хезмәткә түләү буенча өстәмә гарантияләр саклап калынды. 2005 елның 1 сентябреннән бюджет оешмаларында эшләүчеләрнең тариф ставкаларын һәм окладларын тагын уртача 10 процентка арттыру планлаштырыла. Татарстан Республикасы Финанс министрлыгына 2006 елда бюджет даирәсендә эшләүчеләрнең хезмәт хакын тагын да күтәрү буенча тәкъдимнәр әзерләү бурычы йөкләнде. Предприятиеләр һәм оешмалар безнең башлангычны хупларлар һәм үз хезмәткәрләренә карата да шундый ук карар кабул итәрләр дип ышанабыз. Моңа нигез бар. 2005 елда Бердәм социаль салым ставкасы чынлыкта өчтән бер өлешкә кимеде һәм шуңа күрә предприятиеләр дә, оешмалар да, конкуренциягә сәләтлелекләренә зыян китермичә, әлеге максатлар өчен кирәк булган акчаны бүлеп бирә алырлар дип ышанырга кирәк.

Югарыда күрсәтелгән чараларга карамастан, бюджет даирәсе учреждениеләрендә эшләүчеләрнең хезмәтенә түләү дәрәҗәсенең шактый түбән булуын, Федерация субъектларына беренче мәртәбә республика һәм муниципаль дәүләт учреждениеләре хезмәтенә түләү системасын җайга салу буенча вәкаләтләр бирелүен исәпкә алып, агымдагы елда республика хөкүмәтенә бюджет даирәсендә эшләүчеләрнең хезмәт хакын күтәрү юнәлешендә тәкъдимнәр әзерләргә һәм Бердәм тариф челтәреннән этаплап тармак системаларына күчүне гамәлгә ашырырга кирәк. Бу очракта мәгарифме ул, сәламәтлек саклау яисә мәдәниятме, фән яисә башка өлкәме, теге яки бу тармак эшчәнлегенең үзенчәлекләре максималь исәпкә алынырга тиеш.

Монда республикада хезмәт хакы буенча бурычларны түләп бетерү проблемасын тамырдан хәл итү буенча тупланган уңай эш тәҗрибәсен мөмкин кадәр киңрәк таратуны тәэмин итү мөһим һәм моны аерым билгеләп үтәргә кирәк. Хезмәт хакын вакытында түләүгә һәм эш бирүчеләрнең мәҗбүри пенсия иминләштерүе турында законны үтәүләренә контрольлек итү буенча республика тармакара комиссиясенең актив эшләве нәтиҗәсендә хезмәт хакы буенча бурычларны бик нык киметүгә һәм Идел буе федераль округында иң түбән дәрәҗәгә җиткерүгә ирешелде. Башкарылган эш нәтиҗәсендә хезмәткә түләү буенча бурычлар күләме икътисад тармакларында ел башы белән чагыштырганда 2,3 тапкыр кыскарды. Шул ук вакытта республика промышленностенда хезмәт хакы буенча бурычлар 3,4 мәртәбә, авыл хуҗалыгында – 1,9 мәртәбә кимеде. Гражданнарның хезмәт хокукларын яклауны тәэмин итү буенча алып барыла торган күпкырлы эштә дәүләт идарәсе һәм дәүләт күзәтчелеге органнарының үзара хезмәттәшлеге өлкәсендә тупланган уңай тәҗрибәне сакларга һәм киңәйтергә, лаеклы хезмәт хакы тәэмин итү, хезмәт базарында республика икътисадындагы тискәре тенденцияләрдән котылу һәм керемнәрне легальләштерү буенча бөтен көчне куярга кирәк.

Мәшгуль халыкның керемнәрен арттыру һәм тотрыклы үсешен тәэмин итү өчен, авыл хуҗалыгы тармагы үзенчәлекләрен исәпкә алып, Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә тәвәккәллек таләп иткән эшләрне иминләштерү системасын эшләргә һәм гамәлгә кертергә кирәк. Дәүләт әлеге чыгымнарның бер өлешен үзе дә күтәрә алыр иде.

Халыкның тормыш дәрәҗәсе хакында сөйләгәндә, пенсионерларның тормыш сыйфаты проблемаларына аерым игътибар таләп ителә. Бүген пенсионерлар республика халкының дүрттән бер өлешеннән артыграгын тәшкил итә.

Билгеләнгән айлык пенсиянең уртача күләме ел башына 1909 сум тәшкил итте һәм узган елның шул чоры белән чагыштырганда 16,2 процентка, реаль нисбәттә исә (товарларга һәм хезмәтләргә куллану бәяләре индексын исәпкә алып) – 3,1 процентка артты.

Пенсионерларның керемнәре үзгәрүенең аеруча тулы күрсәткече булып пенсия һәм яшәү минимумы күләме арасындагы нисбәт тора. Узган ел ахырына Татарстанда ул 132,6 процент тәшкил итте, бу күрсәткеч Идел буе федераль округында гына түгел, ә тулаем бөтен ил буенча да иң югарыларның берсе. Агымдагы елда бу мөһим уңай тенденцияне сакларга һәм үстерергә кирәк.

Россия Федерациясендә соңгы берничә ел дәвамында яңа пенсия моделе кертелә. Ул кешеләрнең үз картлыгы хакында үзләре кайгыртучанлык күрсәтергә тиешлеген күздә тота. Шуңа күрә җаваплылыкның зур өлеше дә кешеләрнең үзләренә төшә. Алар югары хезмәт хакы алып эшләргә, үзләренең һөнәри эшчәнлекләрен планлаштыра белергә һәм аның киләчәктә үзләренең пенсияләренә ни дәрәҗәдә йогынты ясаячагына бәя бирә белергә омтылырга тиешләр. Моның өчен пенсия тупламаларын формалаштыру механизмнары буенча махсус белем таләп ителә, ә бу, үз чиратында, дәүләт тарафыннан һәм беренче чиратта, пенсия фонды органнары тарафыннан, шулай ук министрлыклар тарафыннан бөтен халык өчен гаять зур әзерлек, укыту һәм аңлату эше оештыруны таләп итә. Туплау принцибы буенча пенсияләр формалаштыру механизмы турында кеше үзенең ялгышлары аша белмәсен иде. Моңа юл куярга ярамый. Бу юнәлештә җибәрелгән хаталарның хакы бик кыйммәт тора.

Пенсия реформасы – дәвамлы процесс һәм ул реформа төрле яшьтәге кешеләр өчен төрле схемалар буенча узачак. Реформа тулы күләмендә яшьләргә кагылачак, шуңа күрә яшь буынның яңа пенсия моделе хакында аз белүе зур һәм аерым борчылу уята. Яшьләр үзләренең бу мәсьәлә белән кызыксынмауларын «пенсиягә җитәргә бик ерак әле» дигән сүзләр белән нигезлиләр. Әгәр мондый хәл киләчәктә дә үзгәрмәсә, «бүгенге яшьләрнең» күбесен пенсия яшенә җиткәндә шактый күңелсез «сюрпризлар» көтәчәк. Безгә әлеге процесска яшьләрне киңрәк тарту, аларга аңлату эшләре системасын булдыру хакында җитди уйланырга кирәк.

Моннан тыш, бүген гражданнарыбызны ирекле пенсия тәэминәтенә җәлеп итү буенча актив һәм максатчан эш алып барырга кирәк.

Бу максатларда республикада өстәмә пенсия белән тәэмин итү системасын киңрәк үстерү зарур. Хәзерге вакытта дәүләтнеке булмаган 8 пенсия фонды 16 меңнән артыграк пенсионерга дәүләтнеке булмаган өстәмә пенсия түли. Аның уртача күләме айга 620 сум чамасы тәшкил итә. Сүз уңаенда шунысын да әйтеп китик, гамәлдәге пенсия шартнамәләре саны ел саен арта бара. Дәүләтнеке булмаган пенсия белән тәэмин итү системасында 290 мең чамасы кеше катнаша, шуларның 94 проценты эш бирүчеләр белән шартнамәләр нигезендә. Татарстан Республикасы Хөкүмәте тарафыннан 2004 елда тиешле оештыру чаралары күрелде һәм без 2005 елда пенсияләрнең тупланма өлешен республика һәм республикадагы әйдәп баручы предприятиеләр икътисадына файда китерерлек итеп урнаштыру буенча яңа эш-гамәлләр көтәргә хаклыбыз.

Республикада мохтаҗлык белән көрәшү мәсьәләләре эзлекле хәл ителә. Узган елда керемнәре яшәү минимумыннан түбәнрәк булган халыкның өлеше 15,2 процентка кадәр кимеде (Россия Федерациясендә әлеге өлеш 17,8 процент тәшкил итә). Халыкның төрле категорияләренә бюджеттан бүлеп бирелә торган субсидияләрне, ташламаларны, шәхси ярдәмче хуҗалыклардан алынган керемнәрне исәпкә алып, тулаем керемнәре яшәү минимумыннан кимрәк булган халыкның өлеше 12,8 процент тәшкил итте (беренчел исәпләүләр буенча). Монда безнең төп өстенлегебез яшәү минимумы күләменең түбәнрәк булуыннан килеп чыга. Әйтик, җан башына уртача акча керемнәре белән яшәү минимумы нисбәте 262 процент, уртача айлык хезмәт хакы белән яшәү минимумы арасындагы аерма 258 процент тәшкил итә һәм бу күрсәткечләр гомумфедераль тенденцияләрне чагылдыра. Шул ук вакытта билгеләнгән пенсияләр һәм яшәү минимумының уртача күләме арасындагы нисбәт республика файдасына сөйли. Ул Россия Федерациясендәге 105 процентка карата 127 процент тәшкил итә. Ләкин шул ук вакытта, ни кызганыч, икенче проблема кискенләшә – ягъни халыкның аеруча әйбәт тәэмин ителгән өлеше белән бәйле рәвештә керемнәрнең үсеш темпы шактый югары. Мәсәлән, аеруча яхшы тәэмин ителгән 10 процент һәм аеруча начар тәэмин ителгән 10 процент гражданнарның керемнәрендәге аерма бераз кимесә дә ул 12,4 мәртәбә (2003 елда 13,1 мәртәбә иде) зуррак. Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына әлеге хәлне игътибар белән анализларга һәм күрсәтелгән процессларны тотрыклыландыру, республикада «урта сыйныф» формалаштыру буенча чаралар комплексы тәкъдим итәргә кирәк.

Нәтиҗәле икътисадка һәм тормышның яңа сыйфатына күчү халыкны лаеклы һәм керемле эш белән тәэмин итүне күздә тота. Чөнки эшләүче халыкның һәм аларның гаиләләренең матди хәле нәкъ менә шушы нәрсәгә бәйләнгән.

Тулаем алганда, республиканың хезмәт базарында промышленность җитештерүе күләмнәре үсүе шартларында, торак-коммуналь хуҗалыгын реформалаштыру нәтиҗәсендә теркәлгән эшсезлекнең үсүе белән бәйле хәвефле тенденцияләр пәйда була. Чөнки монда хезмәткә сәләтле эшсез халыкка субсидияләр уртача республика акча керемнәре нигезендә хисаплана һәм бүленә. 2004 елның 4 кварталында теркәлгән эшсезләр саны 21,3 процентка үсте.Теркәлгән эшсезлек дәрәҗәсе икътисадый актив халык саныннан 1,2 проценттан 1,5 процентка күтәрелде (бу Россиядәге уртача күрсәткечләрдән түбәнрәк — 2,4 процент). Агымдагы елда без рәсми булмаган хезмәт базары күләмен кыскарту һәм аның йогынтысын киметү юнәлешендә тиешле механизмнар эшләргә тиешбез. Бу мөһим проблема. Беренчел бәяләмәләргә караганда «саф» рәсми булмаган хезмәт базары күләме 273,6 мең кешегә җитә һәм республикада яшәүче икътисадый актив халыкның 15 процентын тәшкил итә. Тулаем алганда, документларында фәкать символик хезмәт хакын күрсәтүче арадашчылар һәм фирмалар белән бергә әлеге базарның потенциаль саны 570 мең кеше дип әйтергә мөмкин. Бу республиканың хезмәт базарына тискәре йогынты ясый, дәүләт бюджеты мөмкинлекләрен киметә һәм, ахыр чиктә, болар бар да социаль даирәгә, торак-коммуналь хуҗалыгы өлкәсенә өстәмә йөк булып төшә. Рәсми булмаган секторны киметү буенча дәүләт органнары тарафыннан күрелә торган чаралар әлегә тиешле нәтиҗә бирми. 2004 ел дәвамында «соры» хезмәт базарында эшләүче кешеләр саны фәкать 20 меңгә генә кимеде. Мондый темплар белән проблеманы 30 елда да хәл итеп булмаячак. Яңа юллар һәм чаралар эзләргә кирәк. Республикада хезмәт шартнамәләрен, аеруча кече һәм урта бизнес даирәсендә, теркәү механизмы кертүнең (2004 ел дәвамында шундый 50 меңнән артык шартнамә төзелгән һәм теркәлгән) киләчәге зур. 2005 елда эш бирүчеләрнең һәммәсе дә әлеге процедураны узарга тиешләр. Контроль, күзәтчелек итү органнары да нәтиҗәлерәк һәм килешебрәк эшләргә бурычлы. Алар хезмәткә түләүнең «конверт» формаларын кулланучы, хезмәт мөнәсәбәтләрен теркәмәүче һәм рәсми булмаган хезмәт базарын легальләштерү проблемаларын хәл иткәндә башкарма хакимият органнары белән исәпләшмәүче фирмаларны ябу, аларның җитәкчеләрен җәзага тарту юнәлешендә тиешле чаралар күрергә бурычлы.

Икътисадта хәрәмләшүгә юл куймауның мөһим коралы буларак саф акчага корылмаган акча әйләнеше өстенлекле роль уйнарга тиеш. Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә, Татарстан Республикасы Милли банкына Татарстан Республикасы Банклар ассоциациясе белән берлектә тиешле кагыйдәләр эшләү зарур.

Хезмәт хакын һәм акча керемнәрен күтәрү программасын, пенсия системасы реформасын уңышлы гамәлгә ашыру, рәсми теркәлгән хезмәт мөнәсәбәтләре булган һәм салым түләгән оешмаларны торак төзелешен үстерүнең республика программаларын гамәлгә кертүгә җәлеп итү, тулы булмаган эш көне яисә эш вакытының күчемле графигын куллану нигезендә эш урыннары булдыру шулай ук «соры» хезмәт базарында эшләүчеләр санын киметү өчен тиешле шартлар тудырачак.

Бик кызганыч, ләкин эшче көчләргә сорауны, аеруча республиканың кечерәк шәһәрләрендә һәм районнарында, стимуллаштыру буенча чаралар җитәрлек дәрәҗәдә күрелми. Ә республика буенча тулаем алганда исә, хезмәт базарында киеренкелек коэффициенты (эшсезләр санының оешмалар тарафыннан хезмәткәрләргә ихтыяҗ буенча ясаган белдерүләренә нисбәттә) узган ел дәрәҗәсендә кала һәм бер вакансиягә ике кеше тәшкил итә. Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә республика инвестиция программасын формалаштыру принципларын тулысынча кабат карап чыгарга кирәк. Яңа эш урыннары булдыру, акчалар бүлгәндә аның төп өстенлекле критерийларына әверелергә тиеш.

Шунысын да билгеләп үтәргә кирәк, күрелгән чаралар һәм хезмәт шартларын яхшырту һәм хезмәтне саклау буенча республика программасын , шулай ук хезмәтне саклау өлкәсендә тиешле территория һәм тармак программаларын гамәлгә ашыру нәтиҗәсендә республикада уңай үзгәрешләр күренә башлады. Соңгы өч елда производствода зыян күрүчеләр саны 45 процентка, үлем-китемгә китергән зыян күрүчеләр саны 28 процентка кимеде. Шул ук вакытта производствода травма алу дәрәҗәсе тулаем Россия Федерациясендәге шушындый ук күрсәткеч белән чагыштырганда 33 процентка түбәнрәк һәм Идел буе Федераль округы белән чагыштырганда 28 процентка түбәнрәк булды. Болар бар да хезмәтне саклау өлкәсендә проблемаларны хәл итүгә программ-гамәлләр файдалануның нәтиҗәлелеге хакында сөйли.

Ләкин, әүвәлгечә, мәгълүм күләмдә борчу тудырган проблемалар да бар әле. Республиканың авыл хуҗалыгында хезмәтне саклау өлкәсендә яшәп килгән проблемалар аеруча зур борчу тудыра. Шулай ук шәхси милеккә нигезләнгән оешмаларда производство травмалары дәрәҗәсе югары. Ул дәүләт предприятиеләре белән чагыштырганда 2-3 мәртәбә зуррак. Кече предприятиеләр саны шактый арткан төзелеш даирәсендә үлемгә китергән травмалар саны аеруча югары. Татарстан Республикасы Хезмәт һәм халыкны эш белән тәэмин итү министрлыгына профсоюзлар белән берлектә әлеге «аерым» даирәләрне махсус контрольгә алырга кирәк.

Социаль сәясәт уздыруга яңача якын килү

2005 елда Татарстан Республикасында социаль сәясәт уздыруга чыгымнарның моңарчы күрелмәгән күләмдә үсүе планлаштырыла.Бу үсеш 2,1 мәртәбә булачак. 2005 елда планлаштырыла торган берләштерелгән социаль чыгымнар (социаль сәясәт, мәгариф, мәдәният, сәнгать, сәламәтлек саклау) шул рәвешле 24,9 процентка үсәчәк һәм 31,4 млрд сум тәшкил итәчәк, яисә республикада яшәүче һәр кешегә 8316 сумга җитәчәк. Бу Идел буе федераль округындагы күп кенә федерация субъектларындагыдан шактый югары. Социаль даирәгә билгеләнгән чыгымнарның чагыштырма күләме берләштерелгән бюджет чыгымнарының гомуми күләмендә кискен рәвештә 43,4 проценттан 53,1 процентка кадәр үсте. Ул гына да түгел, социаль ярдәм күрсәтүнең мөһим принциплары үзгәрде. Хәзер социаль ярдәм күрсәтү средстволары белән эш итү хокукы халыкның үзенә бирелә башлады.

Финансланмый торган федераль мандатларның тамырдан кыскаруы, натураль ташламаларны аларның акча эквиваленты белән алыштыру, Россия Федерациясе һәм аның субъектлары халкын социаль яклау өлкәсендә вәкаләтләр бүлешү Татарстан Республикасы хакимият органнарыннан гаять зур киеренкелек, киң колачлы киләчәккә юнәлеш тоткан оператив эш таләп итте. Дәүләт ярдәме алырга хокуклы бер миллион 300 меңгә якын кеше республика компетенциясенә кертелде (федераль үзәк компетенциясенә – 300 меңләп кеше). Ташламаларны акчалата түләүләр белән алмаштыру буенча законны аңлату максатында 1100дән артыграк консультация пункты ачылды, республика шәһәрләрендә һәм районнарында, министрлыкларда һәм ведомстволарда 114 «кайнар линия» телефоны эшли, министрлыклар һәм ведомстволар хезмәткәрләре, Татарстан Республикасы Хөкүмәте әгъзалары составында 30 мәгълүмат-аңлату төркеме төзелде. Алар яңа законны гамәлгә ашыру механизмына кагылышлы мәсьәләләргә җавап биреп, даими рәвештә урыннарга чыгалар һәм халык белән очрашалар; массакүләм мәгълүмат чаралары аша да социаль ярдәм күрсәтү хакында көн саен аңлатма биреп барыла.

Инде ел башында ук Татарстан Республикасы компетенциясенә кертелгән республика хезмәт ветераннарына, тыл хезмәтчәннәренә, реабилитацияләнгән затларга, сәяси репрессияләрдән зыян күргән дип табылган кешеләргә, пенсионерларга, балалы гаиләләргә, ятим балаларга социаль ярдәм күрсәтү чараларын билгели торган норматив һәм методик база эшләнде. Һәм республика, һәм федерация компетенцияләренә кертелгән һәм ай саен акча алып торучы кешеләрнең исемлекләре тулысынча диярлек төзелеп бетте һәм 2004 елның ахырында әлеге түләүләр пенсия ала торган урынга китерелде.

Республикада социаль реформалар кысаларында гаять катлаулы һәм җаваплы карар кабул ителде – 2005 елдан торак коммуналь хезмәтләр өчен түләүдә халыкка дәүләт ярдәме күрсәтүнең барлык төрләрен акчалата бирүгә күчерү хакында хәл ителде. Бу адым безнең социаль һәм икътисадый яшәешебезне тамырдан үзгәртергә тиеш. Гаилә керемнәренә бәйле рәвештә судсидияләр бирү буенча республика программасы булдырылды. Моның өчен өстәмә региональ стандарт кертелде. Ул тарифларны күтәрү процессын җиңеләйтергә һәм камилләштерергә мөмкинлек бирә. Дәүләт ярдәмен чын мәгънәсендә аз тәэмин ителгән һәм мохтаҗ гаиләләр генә алырга тиеш, бу җирле хакимиятнең төп бурычы.

Россия Федерациясе Хөкүмәте бәяләмәсе буенча безнең республика уздырыла торган социаль реформаларга яхшырак әзерләнгән төбәк булып чыкты, федерациянең барлык субъектларына да субсидияләрне адреслы бирү буенча Татарстанда тупланган уңай тәҗрибәне өйрәнү һәм тарату бурычы йөкләнде.

Ташламаларны «акчалаштыру» процессы республикада, тулаем илдәге кебек үк, әлегә катлаулы бара. Татарстанда халыкка адреслы социаль ярдәм күрсәтү чаралары системалы характерда булса да, һәм Халыкны адреслы социаль яклау программасы кысаларында 1993 елда ук башланса да, кыенлыклар бар әле. Хәл торак-коммуналь хуҗалык хезмәтләренә тарифларның үзгәрүе һәм әлеге хезмәтләр өчен 100 процентлы түләүгә күчү аркасында катлауланды, ә бу, үз чиратында, аерым шәһәрләрдә һәм районнарда квартира өчен түләү хакының кискен үсүенә китерде.

Ташламалар системасын тәртипкә салу — кирәкле һәм котылгысыз эш, без шунсыз торак-коммуналь хуҗалыгы, транспорт, медицина, мәгариф, социаль тәэмин итү даирәсендә, санаторий-курорт хезмәте күрсәтү, теш һәм колак аппаратлары куйдыру, балалар ризыгы белән тәэмин итү мәсьәләләрендә бик тә кирәк булган сыйфат ягыннан өр-яңа үзгәртеп коруларны гамәлгә ашыра алмаячакбыз.

Бу шартларда пенсия яшендәге гражданнар аерым игътибар таләп итә. Мондый категория гражданнарның социаль түләүләрне рәсмиләштерү өчен документлар кабул итү пунктларында чират көтеп утыруына чик куярга кирәк. Мондый кешеләргә өйләренә барып хезмәт күрсәтүне җайга салу мөһим.

Куелган бурычның катлаулылыгын һәм ташламаларны «акчалаштыру» барышында килеп чыгып торган систем проблемалар булуын исәпкә алып, кешенең федераль яисә республика ташламалары алуына бәйсез рәвештә, без ташламалардан файдаланучылар алдында үзебезнең өстебезгә алган барлык йөкләмәләребезне тиешенчә үтәп чыгарга бурычлы. Алар безнең кешеләр, кемнең үз эшен, үз вазыйфасын ничек үтәве алар өчен мөһим түгел. Социаль гарантияләр бирүнең яңа механизмнары кертелү белән бәйле рәвештә әледән әле туып тора торган барлык проблемаларны хәл итү белән без даими шөгыльләнергә тиеш.

Республика халкының социаль яктан шактый якланган булуына, бу юнәлештә шактый эшләр эшләнүгә карамастан, кайбер мөһим юнәлешләрдә безгә бик ныклап тырышасы бар әле.

Бу, беренче чиратта, социаль хезмәт күрсәтүнең стационар булмаган формаларын үстерүгә кагыла. Социаль яклау системасында учреждениеләрне тоту өчен җибәрелә торган бюджет чыгымнарының 50 проценты стационарларга туры килә, ә бит кайбер очракларда аларның нәтиҗәлегеге стационар булмаганныкылардан түбәнрәк.

Икенчедән, бүгенге көнгә кадәр яшәп килгән социаль учреждениеләр челтәрен тотылган акчалар принцибы нигезендә финанслауга өстенлек бирелде. Тиешле хезмәтләр күрсәтүгә дәүләт заказы механизмы кулланылмады. Бу хәл регионда дәүләт һәм дәүләтнеке булмаган хезмәт күрсәтүчеләр өчен тигез мөмкинлекләр тудыра торган социаль хезмәтләр базарын формалаштыруга тискәре йогынты ясады, күп кенә социаль хезмәтләрнең сыйфаты кимүгә, кайчакта ресурсларны нәтиҗәсез файдалануга, халыкның аерым төркемнәренең реаль ихтыяҗларын инкарь итүгә китерде.

Халыкның аерым категорияләренең социаль хезмәтләргә булган тотрыклы ихтыяҗын канәгатьләндерү максатында, бер яктан, социаль хезмәтләр күрсәтү системасын оптимальләштерүне гамәлгә ашырырга кирәк. Ул хезмәт күрсәтүнең сыйфатын күтәрүгә һәм күләмен арттыруга, шул исәптән, инвалидларны тернәкләндерү һәм социаль яктан интеграцияләү буенча гамәлләрне эшкә ашыруга, ә икенче яктан, социаль хезмәтләр күрсәтүнең дәүләтнеке булмаган системасын үстерүгә юнәлдерелергә тиеш.

Шушы максат белән социаль хезмәт күрсәтүнең дәүләтнеке булмаган секторын үстерү өчен, шул исәптән, социаль хезмәтләр күрсәтүче, социаль хезмәтләргә һәм гражданнарга аккредитация, сертификация бирү мәсьәләләре буенча, норматив нигез булдыру зарур.

Учреждениеләрнең үз-үзләрен финанслаулары белән бәйле мәсьәләләрне хәл итү, бюджет акчаларын экономияләү өчен социаль хезмәтләрнең дәүләт системасында түләүле хезмәтләр күрсәтү тәртибен камилләштерергә кирәк. Социаль хезмәтләр күрсәткән өчен түләү сыйфатында гражданнарның акчаларын җәлеп итү күрсәтелә торган хезмәтләрнең спектрын киңәйтергә, аларның сыйфатын яхшыртырга мөмкинлек бирәчәк.

Югарыда куелган бурычларны хәл итү өчен 2005 елда Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә социаль хезмәт күрсәтүнең дәүләт (республика) стандартларын эшләргә һәм аларны 2006 елдан алып кертә башларга кирәк. Социаль хезмәт күрсәтү өлкәсендә дәүләт минималь стандартлары нигезендә учреждениеләр эшчәнлегенең нәтиҗәлелегенә мониторинг уздыру механизмын эшләргә һәм кертергә мөмкин булачак. Бу очракта мониторинг нәтиҗәләре буенча нәтиҗәсез эшли торган учреждениеләрнең һәм аларның җитәкчеләренең язмышы хакында идарә итү белән бәйле нигезләнгән карарлар кабул итү җиңел булачак.

Өченчедән, балалы гаиләләр арасында хәерчелек чигендә яшәүчеләрнең булуы ата-аналарның үзләрендә дә, аларның балаларында да төрле начар юлларга кереп китү ихтималы калдыра, сукбай балалар һәм хокук бозучы үсмерләр санын арттыра, ә алга таба яңа мохтаҗ кешеләр буыны тууга сәбәп булырга мөмкин. Гаиләләргә һәм балаларга ярдәм итүнең яңа социаль технологияләрен булдыру һәм учреждениеләр эччәнлегенә кертү, шул исәптән, ата-ана тәрбиясеннән мәхрүм калган балаларны гаиләдә тәрбияләүнең яңа формаларына дәүләт ярдәмен киңәйтү исәбенә социаль ятимлекне комплекслы кисәтүне тәэмин итү, социаль яклау тармагы эшчәнлегендә өстенлекле юнәлешләрнең берсе булырга тиеш.

Дүртенчедән, хәзер (федераль закондагы үзгәрешләр нигезендә) инвалидларны социаль яклау мәсьәләләре башлыча Россия Федерациясе компетенциясенә кертелсә дә, Татарстан Республикасында инвалидларның тормыш-көнкүреше өчен уңайлы мохит тудыру буенча эш дәвам итәргә һәм тернәкләндерү хезмәтләре даирәсе яңа үсеш алырга тиеш. Инвалидларга тернәкләндерү хезмәте күрсәтү өлкәсендә эшнең халыкара стандартларын киңрәк кертергә, тармакара координацияне көчәйтергә, эшкә фәнни ресурсларны активрак җәлеп итәргә кирәк. Шулай ук, инвалидларга физкультура һәм спорт , туризм белән шөгыльләнү өчен шартлар тудыру, аларның ялын оештыру, аларны иҗатка һәм файдалы ялга тарту мөһим.

Бишенчедән, социаль иждивенчылыкны булдырмау максатында Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә ярдәм алучыларга, үзләренең шәхси һәм гаилә ресурсларын арттыруга,тормыш кыенлыкларын хәл итүдә инициатива, мөстәкыйльлек, булдыклылык күрсәтүгә, үзләренең керемнәрен арттырырга омтылуда стимул бирерлек чаралар системасын эшләргә кирәк.

Социаль ярдәмне адреслы күрсәтү һәм бирелә торган социаль түләүләрне максатчан файдалану өчен Мәгълүматлаштыру һәм элемтә министрлыгына һәм Татарстан Республикасы Социаль яклау министрлыгына «Татарстанлының социаль картасы» проектын кертү буенча эшне башлап җибәрү зарур. Бу төрле хезмәтләр өчен түләү процедураларын гадиләштерергә, түләүләрне кабул итү гамәлләрен автоматлаштыру исәбенә гражданнарга төрле оешмаларның бусагасын таптап йөрүдән котылу мөмкинлеге бирәчәк.

Мәгариф, медицина, мәдәният, сәнгать, физик культура һәм спорт даирәсендәге бурычлар

Җыелма социаль чыгымнар структурасында капиталь чыгымнар 24 процент чамасы тәшкил итә. Яңа объектлар төзү, гамәлдәгеләрен яңартып кору өчен Идел буе федераль округының бер генә регионында да шулкадәр акча сарыф ителми. Мәгарифкә, сәламәтлек саклауга, мәдәнияткә, социаль яклауга 5,8 миллиард сум капитал салулар гамәлгә ашырылды. Матди-техник базаны, инфраструктураны тизләтеп үстерүгә юнәлдерелгән сәясәт яхшы нәтиҗәләр бирә һәм үзенең кулай булуын раслады.Социаль даирәне үстерүнең иң мөһим параметрлары буенча Татарстан әйдәп баручылар рәтенә чыкты. Хәзер агымдагы чыгымнарга, беренче чиратта, бюджет даирәсендә эшләүчеләрнең хезмәт хакын эзлекле төстә үстерүгә, аны этаплап уртача базар күрсәткечләре дәрәҗәсенә җиткерүгә зуррак игътибар бирелергә тиеш. Хөкүмәткә киләсе елга бюджет әзерләгәндә әлеге таләпне искә алу мөһим. Мәгариф, сәламәтлек саклау, фән кебек иң җаваплы өлкәләрдә республиканың интеллектуаль элитасын арттыруга һәм тәрбияләүгә игътибарны көчәйтергә кирәк. Бу максатта республика бюджеты профицитының бер өлешен табибларның, укытучыларның, фәнни хезмәткәрләрнең хезмәт хакын арттыруга һәм шулай ук фән, мәдәният һәм техника кебек Татарстан өчен аеруча актуаль булган өлкәләрдә дәүләт грантларына җибәрергә кирәк.

Мәгариф

Белем бирүнең сыйфаты, нәтиҗәлелеге һәм һәркем өчен ачык булуы республикага, конкурентлык сәләтен саклап, күп еллар буена тотрыклы төстә социаль - икътисадый үсү мөмкинлекләре тәэмин итә. Хәзерге дөнья бертуктамый үзгәреп тора. Әледән-әле алмашынып торган шартларга акрынлап җайлашу стратегиясе мәгариф даирәсенә һич тә туры килми. Тармакның бүгенге торышын исәпкә алганда, бу үзгәртеп коруларның шактый озакка сузылуына китерәчәк. Нәтиҗәдә илебезнең мәгарифе һәм белем бирү культурасы өлкәсендә ирешелгән күп кенә казанышлар, технологияләр тәмам югалырга, ә гомуми артта калганлык фәкать көчәергә генә мөмкин. Шуңа күрә Татарстан хәтта гамәлдәге иң алдынгы стандартларны да үзенә өлге итеп алмаска һәм яраклаштырмаска, ә киләчәкнең белем бирү системасын формалаштыруда иң актив катнашучы булырга тиеш.

Шулай итеп, мәгариф системасындагы үзгәртеп корулар түбәндәге төп бурычларга юнәлдерелергә тиеш:

• мәгариф , фән, инновацияләр һәм производствоның үзара файдалы һәм тыгыз бәйләнешен тәэмин итү;
• чит телләр өйрәнүне көчәйтү;
• профильле халыкара белем бирү һәм фәнни учреждениеләр белән актив интеграция.
  

Республика фәненең югары уку йортлары бүлекчәсе коммерция характерындагы конкуренциягә сәләтле булган һәм зур сорау белән файдаланган эшләнмәләр нигезендә киң колачлы, фундаменталь тикшеренүләр алып барырга сәләтле республика фәнни-техни комплексын тәшкил итүче эре партнерга әйләнү өчен барлык мөмкинлекләргә ия. Дәүләт зональ технопарклар, инновацияләргә ярдәм итүнең перспектив программалары системалары рәвешендә эшне башлап җибәрү өчен кирәк булган барлык шартларны тудырды. Бу программаларда озак срокка исәпләнгән сәясәт формалаштырылды һәм расланды. Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгына яңа вазыйфалар һәм вәкаләтләр бирелде. Хәзер югары уку йортлары бара торган әлеге процессларга оператив төстә кушылып китәргә тиешләр. Инновация, технология үзәкләре, технологик инкубаторлар, технопарклар, фәнни-техник эшләнмәләрне коммерцияләштерү үзәкләре һәр югары уку йорты каршында төзелергә һәм органик рәвештә республика инфраструктурасына интеграцияләнергә тиеш. Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгы, Татарстан Республикасы Җир һәм мөлкәти мөнәсәбәтләр министрлыгы, тиешле район администрацияләре башлыклары кирәк булган оештыру, методик һәм техник ярдәм күрсәтүне тәэмин итәргә, ә Татарстан Республикасы Хөкүмәте дәүләт заказлары пакетларын бирү, мондый фәнни-техник кооперацияне финанслауга ярдәм күрсәтү рәвешендә яңа структураларга дәүләт булышлыгы күрсәтү чараларын күздә тотарга тиеш. Уңышлы мисал сыйфатында Казан дәүләт технологик университетның уңай тәҗрибәсен билгеләп үтәсем килә. Бу уку йорты алдынгы фәннең производство һәм белем бирү процессы белән интеграцияләнүе өлкәсендә башлап йөрүче булып тора. Әлеге тәҗрибә төрле яклап өйрәнелергә һәм аның нигезендә киң рәвештә тарату өчен тәкъдимнәр эшләнергә тиеш.

Фәкать шулай иткәндә генә без үзгәртеп кору еллары дәвамында тупланып килгән артта калуны бетерә һәм фәнне икътисадның реаль секторын үстерүнең хәзерге реалияләренә һәм ихтыяҗларына якынайта алачакбыз.

Глобальләшү коммуникацияләренең, Интернетның бик тиз үсүе, виртуаль компанияләрнең, электрон сәүдәнең пәйда булуы, читтән торып белем алу формасының үсү процесслары, дөньяның хезмәт базарында конкуренциягә сәләтле чит телләр белгән хезмәткәрләр әзерләүне төп таләп итеп куя. Ул хәзерге эшлекле культураның мәҗбүри элементына әверелә бара. Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгына, укучылар өчен өстәмә авырлыклар тудырмыйча гомуми белем бирүнең төбәк компоненты кысаларында ике дәүләт һәм бер чит ил телен тирәнтен итеп вакыт таләбенә җавап бирерлек дәрәҗәдә өйрәнүне тәэмин итү буенча үзенең тәкъдимнәрен әзерләргә кирәк.

Чит илләрнең әйдәп баручы уку йортлары һәм фәнни үзәкләре белән турыдан-туры элемтәләр урнаштырмыйча торып республика фәнен, республика мәгариф системасын таныту, аның дәрәҗәсен, дипломнарның абруен тәэмин итү, күренекле галимнәрне, укытучыларны һәм белгечләрне җәлеп итү һәм актив төстә студентлар алмашу мөмкин түгел. Болон процессы (Европа белеменең конкуренциягә сәләтен һәм абруен үстерүне тәэмин итү программасы) мондый гамәлнең нәтиҗәле булуын күрсәтте. Европа белеме акрынлап дөньяда лидерлар позициясенә чыга. Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгына, Татарстан Республикасы Сәүдә һәм тышкы икътисадый хезмәттәшлек министрлыгына, Татарстан Республикасының чит илләрдәге вәкиллекләренә мондый багланышлар урнаштыруда югары уку йортларына, фәнни учреждениеләргә ярдәм күрсәтергә кирәк.

Казан дәүләт университетының 200 еллыгын бәйрәм итү фундаменталь һәм гамәли фәннәрне үстерүдә бу уку йортының дөньякүләм әһәмиятен раслады. Республиканың интеллектуаль потенциалын формалаштыруда университетның әйдәп баручы роле сакланырга һәм көчәйтелергә тиеш.

2004 елда «Россия балалары» федераль программасы кысаларында Татарстанда ил күләмендә тиңе булмаган проект гамәлгә ашырылды – республиканың 1315 мәктәбе (төп һәм гомуми урта белем мәктәпләренең гомуми санына карата 81,5 процент) Интернет челтәренә тоташтырылды.Нәтиҗәдә укучыларга дөньяның мәгълүмат ресурсларына юл ачылды һәм бу гамәл белем алу процессының сыйфатын күтәрү мөмкинлеге бирде. Россия буенча мәктәпләрнең фәкать 10 проценты гына Интернет челтәренә чыга ала, Израильдә ул 65 процент, Австрия, Ирландия, Германиядә 100 процент тәшкил итә. Бу фактлар күрсәтелгән проектның безнең республикабыз өчен ни дәрәҗәдә социаль әһәмиятле булуы хакында сөйли. 2005 елда Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә республиканың калган мәктәпләрен Интернет челтәренә тоташтыру, куәтле мәгълүмат – белем бирү үзәге булган республика фәнни белем бирү челтәрен төзү буенча эшләрне тәмамларга кирәк. Бу актив төстә халыкара мәгълүмат алмашу өчен тиешле матди шартлар тудыру мөмкинлеге бирәчәк.

Татарстан Республикасы Фән һәм мәгариф министрлыгына Югары уку йортлары ректорлары советы белән берлектә, түбәндәге мәсьәләләр буенча тәкъдимнәр әзерләргә кирәк:

• Берләшкән Дәүләтләр Бердәмлеге илләрендә, чит илләрдә яшәүче талантлы ватандашларыбызны республиканың югары уку йортларында укыту өчен җәлеп итү;
• халыкара Интернет мәгълүмат челтәре аша читтән торып уку системасын үстерү.

Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә югары белем системасына ярдәм итү һәм аны үстерү процессына «кушылу» мөһим. Без югары уку йортларындагы үзидарәгә һәм ректорлар советы эшчәнлегенә зур өметләр баглаган идек. Ләкин тормыш безнең өметләрне акламады. Татарстан Республикасында югары белем системасын һәм фәнне үстерү стратегиясе әлегә кадәр юк. Күпсанлы уку йортларының эшчәнлеге бүген «модада» булган белгечләр әзерләүгә юнәлдерелгән. Бертөрле профессияләрнең кирәгеннән артык әзерләнүе һәм бу эшнең әле дә дәвам итүе һәм икенче төр профессия вәкилләренә булган зур ихтыяҗ менә инде берничә ел телдән төшми, ләкин принципиаль үзгәрешләр күренми. Үзләренең тегендә дә , монда да буйсынуда торуларыннан файдаланып, күп кенә югары уку йортлары республиканың социаль-икътисадый программаларыннан, мәшгульлек программаларыннан «төшеп калдылар». Шуңа күрә без Хөкүмәттән якын араларда хәлне үзгәртү һәм бердәм, бербөтен мәгариф мәйданы формалаштыру буенча тәкъдимнәр көтәбез. Дәүләт заказы буенча белгечләр әзерләүгә заказлар күп бирелде, ләкин аны формалаштыру кирәгеннән озакка сузылды.

Без һәр кешегә югары белем алу мөмкинлеге тәэмин итү проблемасын игътибардан төшереп калдырырга тиеш түгел. Югары белем алуның акчага корылуы керемнәре югары булмаган гаиләләрдән чыккан сәләтле һәм талантлы балаларның укырга кергәндә өстенлекләре югалуына китерә. Дәүләт заказы системасы, махсус рәвештә укырга алу аша, шулай ук аерым предметлар, республика һәм район олимпиадалары нәтиҗәләре буенча студентлар кабул иткәндә без әлеге проблеманы уңышлырак хәл итә алыр идек. Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгына, барлык югары уку йортлары белән берлектә һәр районның, мәктәпнең тигез шартларда бу процесста катнашуын тәэмин итү буенча тәкъдимнәр әзерләргә кирәк. Олимпиадаларны, конкурсларны уздыру шартлары, сроклары, аларның нәтиҗәләре сер булып калмаска тиеш, алар хакында халыкка һәм уку йортларына вакытында хәбәр итеп бару мөһим.

Югары уку йорты эшчнлегенең нәтиҗәлелеген билгеләүдә төп бәя булып түбәндәгеләр торырга тиеш:

• югары уку йортын тәмамлаганнан соң беренче елда белгечлеге буенча эшкә урнашучыларның саны һәм аларның уртача хезмәт хакы;
• укытучының уртача хезмәт хакы.

Белем бирү системасын үстерүнең барлык дәрәҗәләрендә нигез итеп «нәтиҗәләр буенча идарә итү» принцибы салынырга тиеш. Бюджет акчалары исәбенә финанслана торган белем бирү эшчәнлеген үстерү белән бәйле теләсә кайсы программада нәтиҗәлелекне чагылдыра торган анык критерийлар булуы зарур. Шушы нигездә Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгына республиканың югары белем бирү системасын оптимальләштерү буенча тәкъдимнәр әзерләү зарур.

Стратегик бурычлардан гайре кайбер тактик бурычлар да бар әле.

Мәктәпкәчә белем бирү буенча. Татарстан Республикасында яшь буынның интеллектуаль үсеше өчен нигез формалаштыручы 200 меңгә якын балалар бакчасы бар. Аларны хосусыйлаштырудан яклау механизмын табарга, аз керемле гаиләләр өчен мәктәпкәчә тәрбия бирүнең социаль гарантияләрен саклап калырга кирәк. Мәктәпкәчә белем бирү учреждениеләрен реформалаштыру кысаларында мәктәпкәчә учреждениеләрнең яңа, аз чыгымлы модельләрен эшләү, авыл җирендә мәктәпкәчә белем бирү учреждениеләрен һәм мәктәпләрне «мәктәп – балалар бакчасы» рәвешендәге учреждение итеп үзгәртеп кору мөһим.

Урта белем буенча. Гомуми белемнең сыйфатына шәхеснең конкурентлык сәләте нигезләрен тәэмин итү күзлеге аша карарга кирәк. Гомуми белем бирү системасының региональ компоненты нәкъ менә шушы максатка хезмәт итәргә тиеш. Ул яшьләрнең «мәктәптән соңгы» проблемаларын хәл итү белән шөгыльләнергә бурычлы. Яшь кешене сыйфатлы хезмәткә аңлы рәвештә әзерләргә, ә югары технологик культура нигезләрен мәктәп лабораторияләрендә һәм остаханәләрендә үк өйрәтергә кирәк. Мәктәптә хезмәткә өйрәтү концепциясе икътисад үсешенең тенденцияләренә тулысынча туры килергә, хәзерге дөньяда үз урыныңны табуның иң заманча ысуллары хакында мәгълүмат бирергә тиеш. Бу бурычны хәл итү өчен мәгариф системасының эш кораллары, лабораторияләр, приборлар базасын ныгытуда яңа юллар эзләү таләп ителә. Ә бу, үз чиратында, балаларның фәнни-техник иҗатын үстерүгә көчле этәргеч бирәчәк.

Профильле укыту системасын кертергә кирәк, ул укучыга индивидуаль белем программаларын сайлау мөмкинлеген киңәйтүгә юнәлдерелгән булырга тиеш.

Алга киткән илләр тәҗрибәсен исәпкә алып республиканың һәр районында 10-11 сыйныф укучылары өчен күппрофильле лицейлар ачу мөмкинлеген карарга кирәк. Алар өр-яңа белем бирү һәм мәгълүмат технологияләрен бергә туплаган ресурс үзәкләре буларак эшләргә тиеш.Белем алуның һәркем ирешә алырлык һәм сыйфатлы бу яңа дәрәҗәсе һөнәри юнәлешләрнең киң спектрын тәкъдим итәргә тиеш.

2005 елдан 2007 елга кадәрге чорга авыл мәгариф учреждениеләре челтәрен оптимальләштерүнең республика максатчан программасы бик җитди эзләнүләр таләп итә. Авыл җирләрендә төрле варианттагы база мәктәпләре һәм профильле лицейлар төзү программаның төп бурычы булып тора. Шул ук вакытта мәгариф учреждениеләренең булган матди-техник базасын саклап калырга һәм бушый торган укыту мәйданнарын файдалануның оптималь вариантларын табарга кирәк.

2005 елда Татарстан Республикасы мәгариф учреждениеләре беренче мәртәбә бердәм дәүләт имтиханын кертү буенча бөтенроссия экспериментында катнашачаклар. Бердәм дәүләт имтиханы гомуми белемнең сыйфатына бәйсез объектив бирү системасын төзү өчен реаль мөмкинлекләр тудыра. Аңа югары уку йортлары да, махсус урта белем бирә торган уку йортлары да ышаныч белән караячаклар. Безнең күпмилләтле республика шартларында татар теле өйрәнелә торган гомуми белем бирү учреждениеләренең XI (XII) сыйныф укучылары арасында дәүләти аттестацияләүне туган телдә ЕГЭ (БДИ) формаларын һәм материалларын файдаланып, уздырырга кирәк.

Һөнәри белем буенча. Мәгариф системасы социаль-икътисадый үсеш таләпләреннән артта кала. Һөнәри белем хезмәт базары ихтыяҗларын тиешенчә канәгатьләндерә алмый. Югары һөнәри белем бирүче уку йортларын тәмамлаган егетләрнең һәм кызларның дүрттән бер өлеше һәм махсус урта белем алучыларның 30 проценты алган белгечлекләре буенча эшкә урнашмаган. Шушы шартларда эш бирүчеләр яшәп килүче системага альтернатив булган, практик уку процессы белән һөнәри эшчәнлекне бергә бәйләп алып барган белем учреждениеләрен үстерүгә инвестицияләр салуны торган саен активрак гамәлгә ашыралар. Бу күп еллар дәвамында тәмам калыплашып җиткән белем системасында ресурслар һәм кадрлар базасының сыегаюына китерә. Заманча укыту-җитештерү җиһазлары сатып алу һәм аның нигезендә яңа технологияләр буенча эшләү өчен квалификацияле хезмәткәрләр әзерләүне оештыру өчен җитәрлек акча белән тәэмин ителмәгән башлангыч белем бирү системасында бу проблема аеруча кискен чагыла. Шуның аркасында эш бирүчеләр башлангыч һөнәри белем учреждениеләрен үстерү хакында начар кайгырталар, аларны әлеге уку йортларында белгечләр әзерләүнең сыйфаты канәгатьләндерми.

Җәмгыятьтә эшче һөнәрләренә карата тискәре мөнәсәбәт саклана. Башлангыч һәм урта һөнәри белем учреждениеләре челтәрен реструктурлаштыру, профильле булмаган һәм таләп ителмәгән белгечләр әзерләүне киметү, башлангыч һәм урта һөнәри белем учреждениеләрен берләштерү тармак ресурслар үзәкләре төзү исәбенә алып барылырга тиеш.

Башлангыч һөнәри белем проблемаларын комплекслы хәл итәргә кирәк: монда, бигрәк тә авыл өчен кадрлар әзерләүдә, яшь белгечләрнең яңа урында төпләнеп калуына ирешүдә тармак министрлыклары, шәһәр һәм район администрацияләре актив җайга салучы ролен уйнарга тиеш. Хезмәт базарын өйрәнү процессында һәм белгечләр әзерләүнең юнәлешләрен билгеләүдә эш бирүчеләр зур роль уйнарга бурычлы. Эшче кадрлар әзерләү һәм аларның квалификациясен күтәрү, мондый эш бирүчеләргә преференцияләр бирүне гамәлгә кертү максатында эш бирүчеләрнең инвестицияләрен, финанс-кредит даирәсе инвестицияләрен стимуллаштыру юлларын эзләргә кирәк.

Мәгариф системасын заманча яңартып кору хакында сөйләгәндә бу эшнең югары квалификацияле педагоглар һәм идарәчеләр тарафыннан гамәлгә ашырылырга тиешлеген билгеләп үтәргә кирәк. Хезмәт хакының түбән булуы аркасында дәүләт мәгариф системасы һөнәри эшчәнлек өчен аз кызыксындыра торган өлкә булып кала. Шуңа күрә педагог кадрлар әзерләү процессын дәүләти җайга салу механизмнары хакында яхшылап уйларга кирәк. Сәләтле укучыларны укытучы эшчәнлегенә сайлап алу һәм әзерләүнең нәтиҗәлерәк системасы кирәк. Бу җәһәттән шәһәрләрдә һәм авыл районнарында педагогик лицейлар ачу мәсьәләне хәл итүнең бер чарасы булып тора. Алар педагогик колледжлар һәм училищелар белән тыгыз хезмәттәшлектә ачылырга тиеш.

Хәзерге шартларда үсеп килүче яшь буын өчен җаваплылык арта. Балаларда, укучыларда һәм яшьләрдә югары рухи-әхлакый сыйфатлар тәрбияләү үтә мөһим бурычка әверелә. Балаларга белем һәм тәрбия бирү системасының үсеше, толерантлык, эшлеклелек, актив тормыш позициясе кебек сыйфатлар формалаштырып, республикабыз халыкларының мәдәни һәм этик традицияләренә нигезләнергә тиеш.

Массакүләм мәгълүмат чаралары, массачыл культура, реклама яшьләргә зур йогынты ясый. Җәмгыятьтәге тирән үзгәрешләр яшь буында каршылыклы, шул исәптән тискәре мөнәсәбәт тудырды. Шулардан социаль кыйбланы югалту, депрессия, агрессия кебек синдромнарны атап китәргә кирәк. Бу шартларда балалар үзидарәсен үстерүнең яңа механизмнарын табарга кирәк. Бу Мәгариф һәм фән министрлыгы, Яшьләр эшләре һәм спорт министрлыгы бурычлы.

Медицина

Халыкны һәркем файдалана алырлык, югары технологияләргә нигезләнгән һәм нәтиҗәле медицина ярдәме белән тәэмин итү халыкның тормыш сыйфатын күтәрүдә безнең стратегик бурыч булып тора. 2005 елда медицинага чыгымнар 11,8 процентка, ә дарулар белән ташламалы тәэмин итүгә 3 мәртәбә артты. Финанслар белән бәйле үзгәрешләрдән гайре, мәҗбүри медицина иминләштерүе системасының үзендә дә җитди үзгәртеп корулар булды. Мәҗбүри медицина иминләштерүе фонды һәм медицина иминләштерү оешмалары кебек яңа институтлар төзелде. Тармакны контрольдә тоту, башкару һәм финанслау системасында вәкаләтләрнең чикләрен билгеләү медицина ярдәме алганда халыкның хокукларын яклауда нәтиҗәле система төзергә, медицина учреждениеләрендә һәм табибларда күрсәтелә торган хезмәтләрнең сыйфатын яхшыртуга омтылыш тудырырга тиеш.

Һәр гражданин яңа иминләштерү полислары белән вакытында тәэмин ителеп кенә калмыйча, структур үзгәрешләр һәм дәүләт тарафыннан гарантияләнә торган бушлай күрсәтелүче медицина ярдәме төрләре һәм күләмнәре хакында вакытында мәгълүмат ала алырга тиеш.

Медицина даирәсендә яңа арадашчы структураларның пәйда булуы Хөкүмәт алдына аеруча мөһим бурычлар куя. Хөкүмәт тармактан гаять кыйммәтле һәм мөһим ресурсларның яңа оешмаларга җәлеп ителмәве өчен контрольне көчәйтергә бурычлы.

Медицина даирәсендә уздырыла торган эзлекле сәясәт уңай нәтиҗәләр бирә. Әйтик, 2004 елда республикада 5 ел эчендә беренче мәртәбә туберкулез, наркомания һәм ВИЧ-инфекция кебек социаль авыруларның һәм шулай ук үлем-китемнең кимүенә ирешелде. Соңгы елларда республикада онкология, эндовидеохирургия, онкогематология, балалар хирургиясе, трансплантология кебек һәм башка кайбер юнәлешләр алгы планга чыкты һәм ил күләмендә әйдәп баручы рольне уйный башлады. Ә бу исә, үз чиратында, безнең алдынгы товар җитештерүчеләрнең конкуренциягә сәләтле продукциясе белән беррәттән, сәламәтлек саклау хезмәтләренең дә бөтен ил күләмендә конкуренциягә сәләтлелеге арта баруын күрсәтә. Дәвалау өчен башка регионнардан авыруларны җәлеп итеп һәм моның белән үзләренә киләчәк үсеш өчен ресурслар тәэмин итеп, бездә төзелгән үзәкләр уңышлырак эшли алырлар иде һәм эшләргә тиешләр дә.

Узган алты елда хастаханәләрдә дәваланучы пациентлар санын киметмичә республикада тәүлек буе эшли торган 10 меңнән артыграк стационар койка кыскартылды. Бу республикадагы койкалар фондының дүрттән бер өлешен тәшкил итә. Мөстәкыйль медицина учреждениеләре саны 27 процентка кыскарды. Күп юнәлешләр буенча медицина ярдәме күрсәтү территорияара дәрәҗәгә чыгарылды һәм әлеге максатларда 123 районара үзәк һәм бүлекчә оештырылды. 2004 елда көндезге стационарларда койкалар саны 34 процентка артты.

Яңа, нәтиҗәлерәк оештыру технологияләре арасында гомуми практика табиблары хезмәтенең пәйда булуын атап китәргә кирәк. 42 поликлиника эксперимент тәртибендә гомуми табиблык практикасы үзәкләре итеп үзгәртелде. Республикада әлеге юнәлешне үстерү буенча безнең карарларның дөреслеген тормыш үзе раслый.Үз эшләрен камилләштерү, һөнәри белемнәрен киңәйтү нәтиҗәсендә гомуми практика табибларының хезмәтләрен пациентлар теләбрәк кабул итәләр һәм бу хезмәт бүгенге участок табиблары хезмәтеннән шактый уңышлырак башкарыла. Үзәкләрне тиешле җиһазлар белән мөмкин кадәр яхшырак ныгытып, гомуми практика табиблары хезмәтен планлы нигездә киңәйтә бару мөһим.

Амбулатория - поликлиника ярдәме күрсәтүне үстерү һәм камилләштерү республика сәламәтлек саклау системасында төп бурыч булып кала. Федераль социаль пакет яисә республика ташламалары алучы, медикаментларга аеруча мохтаҗ гражданнарны амбулатория шартларында дәвалаганда дарулар белән тәэмин итү поликлиника табиблары эшенең нәтиҗәлелеген күтәрүгә булышлык күрсәтергә тиеш.Сәламәтлек саклау министрлыгына якын араларда әлеге процесста катнашучы барлык якларның үзара төгәл хезмәттәшлек итүен җайга салырга кирәк.

Шул ук вакытта проблемалар да шактый кала. 2005 елда республикабыз Хөкүмәте аларга иң җитди игътибар бирергә тиеш.

Үзенең сәламәтлеге хакында кайгырткан кеше дә, үзенең сәламәтлегенә бармак аша гына караган кеше дә бер үк дәрәҗәдә финанслар белән тәэмин ителгән һәм бер үк дәрәҗәдә җавап бирәләр. Болар бар да торгынлыкка китерә, кешедә кемнәндер һәм нәрсәдер өметләнү, көтеп яту настроениесе тудыра. Шуңа күрә республикада сәламәт тормыш рәвешенең социаль яктан да, икътисадый яктан да файдалы булуын тәэмин итәрлек тәкъдимнәр әзерләргә кирәк. Тармакка иминләштерү компанияләре килгәннән соң моның өчен тиешле шартлар туа башлады.

2005 елда сәламәтлек саклауга 9,8 миллиард сум күләмендә финанс средстволары каралды, бу медицина ярдәме күрсәтүнең төп төрләрен алдагы еллар дәрәҗәсендә бушлай тәэмин итү мөмкинлеге бирә. Ләкин сәламәтлек саклауга чыгымнар артуга һәм уздырыла торган реструктурлаштыруга карамастан, тулаем алганда, менә инде берничә ел дәвамында стационарда дәваланганда туклану һәм медикаментлар өчен тарифлар үзгәрешсез кала. Хөкүмәткә ресурсларны нәтиҗәлерәк файдалану исәбенә конкрет авыруны дәвалауга җибәрелә торган средстволар өлешен арттырырга кирәк.

Түләүле медицина хезмәтләре күрсәтүнең үсүе сәламәтлек саклау органнары һәм учреждениеләре эшчәнлегендә мөһим тармак булып тора. Соңгы елларда республикада бюджеттан тыш сәламәтлек саклау системасын үстерү өчен кирәкле норматив-хокукый база төзелде, хезмәтләр күрсәткән һәм дәвалап чыгарылган авырулар өчен түләү тәртибе кертелде. Бу тармакның бюджет һәм функциональ нәтиҗәлелелеген күтәрү, сәламәтлек саклауның барлык структурасын оптимальләштерү, тармак белән идарә итүнең яңа икътисадый механизмнарын формалаштыру мөмкинлеге бирә. Түләүле медицина хезмәтләреннән кергән финанс средстволары медицина учреждениеләре бюджетларын сизелерлек тулыландыра һәм аларның финанс яктан тотрыклы эшләвенә ярдәм итә. 1997 елдан башлап медицина учреждениеләренең түләүле медицина хезмәтләреннән алынган финанс средстволары күләме аларның берләштерелгән бюджетында дүрттән бер өлешкә артты. 2004 елда республиканың медицина учреждениеләре 839 миллион сумлык түләүле медицина хезмәтләре күрсәткәннәр. Бу узган ел белән чагыштырганда 26 процентка артыграк. Кергән акчаларның өчтән береннән күбрәге медицина хезмәткәрләренең хезмәтенә түләүне күтәрүгә җибәрелде.

Республикада шәхси сәламәтлек саклау системасы структуралары үсеше югары темплар белән бара. 2004 ел ахырына шәхси сәламәтлек саклау белән шөгыльләнүче 1268 субъект бу эшчәнлеккә лицензияләр алган. Бу 2003 ел белән чагыштырганда 11,2 процентка артыграк. Шул рәвешле, медицина хезмәтләре күрсәтүдә конкуренциягә сәләтлелек арта һәм сайлау мөмкинлеге киңәя.

Ирекле медицина иминләштерүенең үсүе, мәҗбүри медицина иминләштерүенең норматив-хокукый базасы камилләшү һәм иминләштерү белән шөгыльләнүче медицина компанияләренең гражданнарга бушлай медицина ярдәме күрсәтү программаларын гамәлгә ашыруда катнашуы медицина хезмәтләре күрсәтү базарының тагын да киңәя төшүенә һәм аның сыйфаты яхшыруга ярдәм итәргә тиеш. Авыру аркасында вакытлыча эшли алмаган өчен бирелә торган хастаханә белешмәсенә түләүдә (аның беренче ике көне өчен түләү предприятие средстволары исәбенә гамәлгә ашырыла) кагыйдәләрнең үзгәрүе шартларында эш бирүчеләр тарафыннан үзләренең хезмәткәрләренә социаль пакет бирү сәясәтен уздырырга кирәк, монда, беренче чиратта, өстәмә рәвештә профилактик медицина ярдәме күрсәтү гамәлен күздә тоту зарур.

Медицина учреждениеләрендә хезмәткә түләү системасын нигезеннән камилләштерәсе бар. Авырулар теләп йөри торган зур абруйлы һәм төп эшен җиренә җиткереп башкаручы табиб квалификациясенә, талантына һәм түккән хезмәтенә туры килерлек күләмдә хезмәт хакы алырга тиеш. Бердәм тариф челтәренә нигезләнгән тигезләү системасы качып-посып түләүләр кебек гамәлләрнең таралуына китерде. Бу бүгенге сәламәтлек саклау системасының иң авырта торган нокталарыннан берсе. Шуңа күрә 2005 елда аны хәл итү өчен үтемле чаралар табарга кирәк.

Мәдәният һәм сәнгать

Мәдәният даирәсен үстерүнең максаты – шәхеснең интеллектуаль потенциалын гамәлгә ашыру, аның иҗади сәләтен үстерү һәм шушы нигездә тулаем халыкның тормыш сыйфатын күтәрү. Кешедә һәм җәмгыятьтә иҗади башлангычларны үстерүгә йөз тоткан мәдәният халык һәм дәүләт өчен глобаль кыйммәткә ия. Бу икътисад һәм җәмгыять үсешен лаеклы тормыш дәрәҗәсенә җиткерү өчен кирәк булган төп шартларның берсе. Шуңа күрә илебездә мәдәниятне һәм сәнгатьне саклау һәм үстерү республикада дәүләт сәясәтенең өстенлекле юнәлешләреннән берсе булды һәм шулай булып кала да.

Эзлекле рәвештә дәүләт ярдәме күрсәтү мәдәниятне нәтиҗәле үстерүнең төп шарты. Соңгы елда Хөкүмәтнең мәдәният мәсьәләләренә игътибары сизелерлек артты. 2004 ел йомгаклары буенча барлык максатчан программалар буенча 2004 елда мәдәният объектларына җибәрелгән капиталь салымнар күләме 1,3 миллиард сум тәшкил итте.

Моның, тулаем алганда, алдагы ел белән чагыштырганда 2,2 мәрбәтә зуррак булуын ассызыклау мөһим. Әлеге салымнар исәбенә республика һәм район әһәмиятендәге мәдәният объектларын реконструкцияләү, шул исәптән Качалов исемендәге театрда, М.Җәлил исемендәге опера һәм балет театрында, Татарстанның Милли музеенда колачлы эшләр алып барылды. Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрын, Яр Чаллы һәм Бөгелмә драма театрларын, Яр Чаллыдагы орган залын реконструкцияләү эшләре гамәлгә ашырылды. Республикада мәдәният һәм сәнгать учреждениеләренең матди-техник базасын ныгыту буенча чаралар уңышлы гамәлгә ашырыла. Республиканың 20 районында 28 яңа мәдәният учреждениесе сафка бастырылды.

Татарстанның мәдәниятен һәм сәнгатен дөньяның мәдәни мәйданына алып чыгу республика мәдәниятенең Россия һәм халыкара базардагы мәгълүм казанышы саналырга лаек. Ф.Шаляпин исемендәге опера сәнгате һәм Р.Нуриев исемендәге классик балет буенча уздырыла торган халыкара фестивальләр күп еллар дәвамында халыкара әһәмияткә ия вакыйгага әверелде. Узган ел «Европа-Азия» хәзерге заман музыкасы Халыкара фестивален, халык уен коралларында уйнаучы яшь башкаручыларның ХШ нче ачык конкурсын һәм җырчыларның С.Сәйдәшев исемендәге төбәк конкурсын уздыру белән истәлекле булды. Казанда беренче мәртәбә Мәскәү, Санкт-Петербург һәм Екатеринбург театрлары тарафыннан куелган һәм илебезнең мәдәни тормышында сизелерлек вакыйгага әверелгән «Алтын битлек» милли театр бүләге лауреатларының спектакль номинантларын күрсәтү вакыйгасы булды.

В.И.Ульянов-Ленин исемендәге Казан дәүләт университетының 200 еллыгын, И.В.Әүхәдиев исемендәге Казан музыка училищесының 100 еллыгын, «Татар кино»сының 80 еллыгын, Татарстан Республикасы Язучылар берлегенең 70 еллыгын, «Әкият» татар дәүләт курчак театрының 70 еллыгын бәйрәм итү республикабыз тормышында мөһим вакыйгалар булды дисәк ялгышмабыз.

Узган елда үткән Мари Эл Республикасында Татарстан мәдәнияте көннәре, Татарстан Республикасында Чуваш әдәбияты көннәре, Татарстан Республикасында Германия көннәре, Казагыстанда Россия көннәре кысаларында Казагыстанда Татарстан Республикасы көннәре, Төркиядә Татарстан Республикасы көннәре һәм Казанда Швеция мәдәнияты көннәре - милләтара мәдәни элемтәләр өлкәсендәге аеруча күләмле мәдәни акцияләр дип саналырга хаклы.

Узган елда татар халкының милли бәйрәме «Сабантуй»ны уздыруның географиясе һәм колачы киңәйде, аларда катнашу өчен республиканың профессиональ һәм үзешчән сәнгать коллективлары Россиянең 53 төбәгенә һәм шулай ук Төркия , Казагыстан һәм Латвиягә бардылар. Казанда Европа һәм Төньяк Америка илләре өчен матди булмаган мирас турында конвенцияне киңәйтү һәм баету буенча ЮНЕСКОның төбәк семинары булды, номинантлар исемлегенә Сабантуй бәйрәме дә кертелде.

Халык иҗатын үстерү максатында 2004 елда Татарстан Республикасында яшәүче халыкларның «Каравон», «Уяв», «Троица», «Семык», «Питрау көне», Сабантуй кебек республика милли бәйрәмнәре уздырылды.

Якын перспективада республика мәдәниятен һәм сәнгатен үстерүнең өстенлекле юнәлешләре булып түбәндәгеләр торырга тиеш:

• Иҗат өчен уңай шартлар тудыру, иҗади хезмәт белән шөгыльләнүче хезмәткәрнең иҗтимагый абруен һәм социаль статусын күтәрү, интеллектуаль хезмәтнең дәрәҗәсен арттыру һәм матди яктан тәэмин ителешен үстерү.
• Сыйфатлы сәнгать әсәре һәм уңышлы оештыру эше эталоны булырлык кыйммәт торучы иҗади продуктка дәүләт заказы һәм ачык конкурс системасы формалаштыру.
• Мәдәният һәм сәнгать даирәсе хезмәткәрләрен матди бүләкләүнең яңа формаларын кертү, хезмәткә түләүнең тармак системасына күчү.
• Яңа перспектив проектларны гамәлгә ашыру максатында танылган иҗат коллективларына ярдәм итү өчен грантлар бирү системасын кертү.
• Татарстан Республикасы мәдәнияте продуктларының Россия һәм Халыкара базарларда конкуренциягә сәләтен күтәрү, Татарстан Республикасы мәдәниятен һәм сәнгатен дөньяның мәдәни процессларына кушу.
• Мәдәният учреждениеләре товарларының һәм хезмәтләренең һәм шулай ук мәдәни эшчәнлек формаларының күптөрлелеген һәм һәркем куллана алырлык булуын тәэмин итү. Халыкка сәнгать белеме бирү мөмкинлекләрен киңәйтү.
• Мәдәният даирәсендә фәнни эшләнмәләр кертү, хәзерге музыка, культурология һәм сәнгать белеме даирәсендә тирән тикшеренүләр җитәрлек түгел.
• Яңа федераль законнар нигезендә мәдәният учреждениеләре составын һәм статусын үзгәртү буенча республика муниципаль органнары арасында вәкаләтләр чикләрен билгеләү механизмын эшләү.
• Кадрлар әзерләү системасын камилләштерү. Яңа уку йортлары булдыру (Суриков сәнгать институты филиалын ачу).
• Мәдәният байлыклары иҗат итү, тарату һәм куллану процессларын мәгълүматлаштыру.

Республика шәһәрләре һәм районнарындагы, беренче чиратта Казан шәһәрендәге тарихи-мәдәни мирас объектларын саклау һәм торгызу мәсьәләләре актуаль булып кала. Ресурсларны мәдәни мирасның өстенлекле объектларына һәм аеруча мөһим предметларына туплау зарур. Музей фондын саклауга һәм музейларның иминлеген тәэмин итүгә аерым игътибар бирелергә тиеш. 2006-2010 елларга һәм перспективада 2015 елга кадәр мәдәни мирасны саклауның «Мирас-Наследие» дигән комплекслы программасын эшләү һәм кабул итү әлеге бурычны уңышлы башкарып чыгарга юл ача.

Физик культура һәм спорт

Физкультура һәм спортны үстерү халыкның тормыш сыйфатын сәламәтләндерү һәм яхшыртуда, җәмгыятьтә тотрыклылыкка ирешүдә гаять мөһим фактор. 2004 елда Татарстан Республикасы спортчылары Россия, Европа, Дөнья чемпионатларында һәм беренчелекләрендә, шулай ук халыкара турнирларда 398 медаль яуладылар, шуларның 138 е – алтын медаль. 2004 елда спортның уен төрләре буенча Татарстан Республикасы командалары спортчылары югары күрсәткечләргә ирештеләр: чирәмдә хоккей уйнау буенча «Динамо» клубы икенче мәртәбә Россия чемпионы титулын яулап алды; «УНИКС» клубы 2004 елның Россия кубогына ия булды һәм шулай ук Россия чемпионатының көмеш призеры һәм FIBA – Европа лигасында Европа кубогын яулады; «Ак барс» хоккей клубы Россия Федерациясе чемпионатында өченче урынны, «Ладья» хатын-кызлар командасы һәм «Ладья- Казан 1000» ирләр командасы клуб командалары арасында шахмат буенча Европа чемпионатында өченче урынны яуладылар; волейбол буенча «Динамо» клубы 2004 елда Россия чемпионатының супер лигасында өченче урынга чыкты һәм Россия кубогын отты.

Узган елда Татарстан Республикасында дәрәҗәле бөтенроссия һәм халыкара ярышлар уздырылды. Беренче мәртәбә җиңел атлетика буенча «Бертуган Знаменскийлар истәлегенә» җиңел атлетика буенча халыкара ярышлар, хатын-кызлар арасында шахмат буенча Россия чемпионатының супер финалы һәм башкалар уздырылды. Казанның 1000 еллыгын бәйрәм итү елы башында туплы хоккей буенча ХХУ дөнья чемпионаты уңышлы төстә узып китте.

Татарстан Республикасы спортчыларының казанышлары, эре спорт чаралары республиканың абруен күтәрү өчен генә түгел, халык арасында, аеруча балалар һәм үсмерләр арасында физик культураны, спортны, сәламәт яшәү рәвешен пропагандалау өчен дә кирәк.

Республикада массачыл спортны үстерүдә физкультура һәм спорт белән даими рәвештә шөгыльләнүчеләрнең тотрыклы төстә елдан-ел арта баруы күзәтелә. Ул ел башына республика халкының 14,9 процентын (561,9 мең) тәшкил итә.(Россия Федерациясендә 9,3 процент). Бу спорт корылмаларында, тору урыннарында аерым предприятиеләрдә сәламәтләндерү эшен оештыру хисабына үсә. Ләкин «Татнефть» ачык акционерлык җәмгыяте, «Түбән Кама Нефть Химиясе», «Татстрой» ачык акционерлык җәмгыятьләре кебек эре предприятиеләр тәҗрибәсен активрак кертү зарур. Аларда барлык подразделениеләрдә физкультура-масса эше комплекслы куелган һәм барлык бүлекчәләргә барып җитә, гаиләләр өчен спорт чаралары уздырыла. Милекнең формаларына бәйсез рәвештә, барлык предприятиеләр җитәкчеләренең дә физкультура һәм спортка салынган акчаның икътисадый яктан файдалы булуын аңлауларына ирешергә кирәк. Спорт һәм физкультура эшләүчеләрнең күңел көрлеген тәэмин итә, хезмәт җитештерүчәнлеген үстерә.

Һәр районда һәм шәһәрдә диярлек спорт корылмалары төзелә башлады яисә аларны төзү тәмамланып килә. Фәкать соңгы дүрт ел эчендә генә дә аларның саны меңгә диярлек (954) артты. Спорт корылмалары санының үсү динамикасы һәм физик культура һәм спорт даирәсендәге казанышлар новаторлык проектларын гамәлгә ашыру, дәүләт органнары, шәхси сектор һәм коммерция структураларының нәтиҗәле хезмәттәшлеге, шәһәр һәм район администрацияләре җитәкчеләренең тырышлыгы аркасында мөмкин булды.

Бюджеттан тыш инвестицияләр, федераль средстволар җәлеп итү нәтиҗәсендә республикада Баскет-Холл , «Фитнес» үзәкләре, «Казан таудан чаңгы шуу комплексы», Саба районында, Азнакай, Яр Чаллы, Алабуга, Бөгелмә шәһәрләрендәге Боз сарайлары, Чирмешән районындагы спорт комплексы кебек халыкара таләпләргә һәм стандартларга җавап биргән спорт корылмалары пәйда була. Әлеге иҗади процесслар физик культура һәм спорт белән шөгыльләнү өчен заманча шартлар тудыруга ярдәм итә, Татарстанны нык үскән спорт регионы итеп танытуны тәэмин итә. Шуның нәтиҗәсе буларак, республика эре ярышлар уздыру урынына, инвестицияләр җәлеп итү һәм яңа эш урыннары булдыру үзәгенә әверелә бара. Евросоюз үсеше стратегиясендә спорт инфраструктурасын үстерүнең иң мөһим юнәлеш сыйфатында күрсәтелүе һич тә очраклы хәл түгел.

Безнең «Ак барс», «УНИКС», «Рубин», «КамАЗ—мастер» һәм «Динамо» кебек мастерлар командалары Татарстаннан читтә урнашкан ерак төбәкләрдә дә яхшы билгеле. Бу коллективлар хәзерге Татарстанның байлыгы, горурлыгы. Мондый командаларны тоту мөмкинлекләре тапкан, иң оста уенчыларны командаларга китерү максатында үзенең акчасын сарыф иткән, спортның индивидуаль төрләрен үстерүгә зур өлеш керткән предприятиеләр һәм оешмаларның башлангычларын һәм эшчәнлекләрен үстерү һәм аларга ярдәм кулы сузу зарур. Әлеге эшчәнлек олы ихтирамга һәм рәхмәткә лаек. Мастерлар командаларының чыгышлары мавыктыргыч уенны тамаша итеп спортчыларның уңышларына шатлану мөмкинлеге тудыру белән беррәттән, яшь буынны актив төстә спорт белән шөгыльләнүгә тартырга булыша, спортның массачыллыгын тәэмин итә, яшьләр арасында социаль-тискәре күренешләрне кисәтү проблемаларын хәл итү мөмкинлеге бирә.

Физик культура һәм спорт даирәседәге төп бурычлар арасында түбәндәгеләрне аерып күрсәтергә кирәк:

- Халыкның киң катламнары өчен яңа корылмаларның ачыклыгын тәэмин итү. Керемнәре югары булмаган халыкның тормышында спортның ролен күтәрү һәм спортны аларның тормыш рәвешенә әверелдерү өчен шартлар тудырылырга тиеш.Предприятиеләр һәм оешмалар шулай ук үз хезмәткәрләренең «спортка» бәйле чыгымнарын финанслауда актив катнашырга бурычлы.Предприятие өчен әллә ни зур булмаган мондый чыгымнар , кагыйдә буларак, бише белән аклана. Хезмәткәрләр арасында, аеруча грипп, ОРВИ һәм башка эпидемияләр вакытында авыручылар саны кими.

- Администрация һәм барлык ведомстволар җитәкчеләренә зур чыгымнар таләп итми торган йорт мәйданчыкларын, уку йортлары территорияләрен тәртипкә китерү, гади спорт корылмалары төзү буенча эш оештыру кирәк. Торак хуҗалыгы реформасы барышында халык әлеге хезмәтләрдән моны таләп итәргә бик хаклы.

- Министрлыклар, ведомстволар җитәкчеләре катнашында массачыл спорт чаралары уздыру. Күп еллардан соң беренче мәртәбә «Милләтләр кроссы — Бөтенроссия йөгерү көне», «Россиянең чаңгы юллары» кебек күләмле массачыл чаралар уздыру халык арасында яклау таба. Халык өчен шундый массачыл чаралар, укучылар һәм студентлар өчен спартакиадалар уздыру һәр җирдә традициягә керергә тиеш.

- Республикада спортның 78 төре үсә, ләкин шул ук вакытта алар арасыннан иң мөһимнәрен сайлап алырга һәм республика программаларын эшли башларга кирәк. Бу җәһәттән «Татнефть» ачык акционерлык җәмгыяте рәхмәткә һәм ихтирамга лаек. Алар тарафыннан хоккейны үстерү программасын гамәлгә ашыруга тотылган чыгымнар якын араларда республика шәһәрләрендә һәм районнарында 50 пластик хоккей коробкасы урнаштыру мөмкинлеге бирәчәк. Бу башлангыч киң рәвештә таратылырга лаек дип уйлыйм. Эре предприятиеләр спортның башка мөһим төрләрен үстерү программаларын эшләүдә һәм финанслауда катнашырга бурычлы.

Казанның якынлашып килүче мең еллыгы уңаеннан туризмны үстерү проблемалары аеруча зур игътибар таләп итә. Башкалабыз юбилее республикада эчке туризмны һәм чит илләрдән килүчеләр белән бәйле туризмны тагын да үстерү, туризмны икътисадның тотрыклы рәвештә үсүче һәм югары табыш бирүче тармагына әверелдерүдә көчле этәргеч бирергә мөмкин, чөнки туризм бөтен дөньяда нәкъ менә шушы принципларга корыла.

Мәсьәләне туризмны үстерүнең республика һәм территория программаларын эшләү һәм кабул итү юлы белән хәл итәргә кирәк. Әлеге программаларда гражданнарның ял итүгә хокукларын тәэмин итү, аларны төрле рәвештәге һәм сыйфатлы туристик хезмәтләргә булган ихтыяҗларын канәгатьләндерү кебек мөһим моментлар чагылыш табарга тиеш. Бу программаны гамәлгә ашыру республика бюджеты керемнәрен арттыруга ярдәм итү белән беррәттән, икътисадның туризм белән бәйле тармакларын стимуллаштырачак, кече һәм урта бизнес даирәсендә эшмәкәрлекне үстерүдә этәргеч булачак. Бу Болгар, Алабуга, Чистай, Биләр, Лаеш, Зеленодольск кебек туристлар өчен «чын җәннәт булган» районнарда һәм шәһәрләрдә эш урыннары санын һәм Татарстан гражданнары керемнәрен арттыруга хезмәт итәчәк.

Туризм үсеше. Татарстан Республикасының абруен күтәрүдә, республиканың Россия һәм халыкара базар системасына интеграцияләнүендә мөһим факторга әверелергә тиеш.

Һәркем ала алырлык һәм уңайлы торак белән тәэмин итү

2004 елда республикада эпохаль социаль программаны – Тузган торакны бетерү программасын гамәлгә ашыру уңышлы төгәлләнде. Әлеге программа кысаларында, 1996 елдан башлап 49 меңнән артыграк гаилә торак белән тәэмин ителде. Россия регионнары арасында Татарстан торак төзелеше буенча әйдәп баручылар рәтендә тора. 2004 елда республикада 1750 мең кв метр торак сафка бастырылды. Мохтаҗ буларак чиратта торучылар исәбеннән торак алган гаиләләр өлеше Татарстан Республикасында 7,3 процент (узган елда 6,9 процент), ә Россия Федерациясе буенча уртача 5,1 процент тәшкил итте. Ләкин шулай да гражданнарны артык кыйммәт булмаган уңайлы торак белән тәэмин итү, әүвәлгечә, иң актуаль бурыч булып кала.

Торак шартларын яхшырту һәм торак алу мөмкинлеге — республика халкының күпчелеге өчен иң мөһим мәсьәләләрнең берсе. Бик күп яшь гаиләләр, бюджет даирәсе хезмәткәрләре финанс мөмкинлекләре җитәрлек булмау аркасында торак сатып ала алмыйлар. Бу, үз чиратында, республикадагы демографик хәлгә һәм социаль вәзгыятькә тискәре йогынты ясый.

Эшләүче халыкның күпчелеге өчен торак сатып алу мөмкинлеге тәэмин итү мөһим, монда халыкның туплаган акчалары һәм торак кредитлары зур роль уйнарга тиеш. Шулай ук аз керемле гражданнарга социаль торак бирүне гарантияләү зарур.

2004 ел ахырында Татарстан Республикасы Дәүләт Советы тарафыннан колачлы яңа икътисадый программага – Социаль ипотека программасына старт биргән «Татарстан Республикасында торак төзелешенә дәүләт ярдәме күрсәтү турында» Закон кабул ителде. Яңа программаның максатларына ирешү өчен безгә Тузган торакны бетерү программасын гамәлгә ашыру барышында тупланган потенциалны һәм тәҗрибәне мөмкин кадәр киңрәк кулланырга кирәк.

Социаль ипотеканы гамәлгә ашыруның беренче этабында предприятиеләр, әлеге программа буенча төзелә торган торакның 45 процентын шушы хуҗалык итүче субъектларның хезмәткәрләренә бирү шарты белән, Дәүләт торак фондына түләүләрне саклаячаклар. Торакның калган 45 проценты өстенлекле шартларда бюджет даирәсе хезмәткәрләренә, яшь гаиләләргә, 10 проценты – аз якланган гражданнарга (ятимнәргә, ветераннарга, янгыннан зыян күрүчеләргә ) биреләчәк. Беренчел кертем күләме киметелде, торак өчен үз хезмәтең һәм (яки) шәхси ярдәмчел хуҗалыктан алынган продукция белән түләү мөмкинлеге бар. Торак 28,5 елга кадәр түләп бетерү шарты белән елга 7 процент исәбеннән пай туплау системасы буенча биреләчәк. Тәкъдим ителә торган схема безнең гражданнарыбыз өчен квартиралар бәясен классик ипотека белән чагыштырганда 30 процентка диярлек арзанайту мөмкинлеге тудырачак.

Программа уңайлыклары күбрәк булган торак мәйданы алу максатында булган торакны түләү сыйфатында кертү мөмкинлеген дә күздә тота. Чиратка куелган яшь гаиләгә бала туганнан соң 18 кв. м. торак дәүләт тарафыннан бушка бирелә һәм шул рәвешле квартира әлеге суммага арзаная.

Социаль ипотека программасын гамәлгә ашыручы Торак фонды, коммерция белән шөгыльләнми торган дәүләт оешмасы буларак табыш алуны максат итеп куймаганга, квартиралар хакы баштан ук түбәнрәк булачак һәм моны ассызыклап әйтеп китәргә кирәк. Моннан тыш, бюджет даирәсендә эшләүчеләр һәм яшь гаиләләр өчен торакның бәясен арзанайту ипотека программасын финанслауның өстәмә чыганагы буларак җирне капиталлаштыру буенча махсус эшләнгән механизмнар ярдәмендә тәэмин ителәчәк.

Үзләренең торак шартларын үзгәртергә теләгән өлкән яшьтәге һәм ялгыз яши торган гражданнарга социаль ипотека программасында аерым игътибар биреләчәк. Аларга биләгән торакларын кечерәк торак мәйданына, шул исәптән уңайрак шартлар тудырылган махсус йортлардагы торак мәйданнарына алмаштыру хокукы яисә киләчәктә әлеге фатирга милекче хокукларын тапшыру шарты белән үзләре биләгән торакта яшәү хокукы биреләчәк. Шул ук вакытта гражданнар торак- коммуналь хезмәтләр өчен түләүдән тулысынча азат ителәләр һәм аларга ай саен өстәмә түләү тәртибе кертелә. Аның күләме тапшырыла торган торак мәйданының базар бәясенә бәйле булачак.

Тузган торак программасын гамәлгә ашыргандагы кебек үк төзелешне финанслау белән конкурс шартларында милекнең барлык формаларындагы оешмалар шөгыльләнәчәк. Быел социаль ипотека буенча 500 мең кв метр чамасы торак төзеләчәк. Әлеге схема буенча кимендә 7 мең гаилә торак шартларын яхшыртуга ирешәчәк. Болар бар да халыкның тормыш сыйфатына уңай йогынты ясаячак.

Махсус төзелгән Татарстан Республикасы Президенты каршындагы Дәүләт җир резервы фонды ипотека программаларында катнашучыларның барысы өчен дә җир кишәрлекләренең бәясе буенча да, аларны алу мөмкинлеген тәэмин итү буенча да тигез шартлар тудырырга бурычлы.

Бер ук вакытта республиканың дүрт банкы: Автоградбанк, Татфондбанк, Интехбанк, «Ак барс», региональ оператор аша итопекалы торак кредитлары бирү буенча Федераль агентлык тарафыннан гамәлгә ашырыла торган федераль ипотека программасында катнашалар. Банклар тарафыннан Федераль программа буенча кредитлар бирүне гамәлгә ашыруда хезмәттәшлек итү турында килешүләр төзелде. Кредитлар еллык 15 процентлы ставка белән 27 елга бирелә.

Ел башыннан алып республикада әлеге программа буенча 200 миллион сумнан артык суммада 700гә якын кредит бирелде, шуларның 110, 3 млн сум күләмендәге 467 кредит Автоградбанк тарафыннан бирелгән, ул 2005 елда кредит бирүне 250 миллион сумга кадәр җиткерергә ниятли һәм Яр Чаллы шәһәрендә генә түгел, ә Казан һәм Лениногорск калаларында да халыкка кредитлар бирергә кереште. Интехбанк әлеге Федераль программа кысаларында 100 миллион сумга ипотека кредитлары бирде, Татфондбанк 6,8 миллион сумга 14 кредит бирде.

Торак төзелеше һәм торак сатып алу өчен физик затларга кредитлар бирү базарында «Спурт», «Казанский» , «Аки банк», «Энергобанк» актив эшли башлады. «Казанский» банкы Казан моторлар җитештерү берләшмәсе хезмәткәрләренә кредит буенча ставка һәм базар ставкасы арасындагы процент ставкалары аермасын Казан моторлар төзү җитештерү берләшмәсе тарафыннан компенсацияләү шарты белән һәм ел саен алты процент түләүне күздә тотып, 5 ел срокка торак төзелешендә өлешче буларак катнашкан өчен түләү кертергә 10 миллион сумнан артык кредит бирде. 2005 елда банк ипотека кредиты программасы буенча кредитлар бирү күләмен яңа схема нигезендә 50-70 млн сумга җиткерергә планлаштыра (предприятиеләр һәм оешмалар аша, соңгылары процент ставкасын компенсацияләргә тиешләр).

Торак базарында тәкъдимнең һәм конкуренциянең үсә баруы торакның арзанаюына ярдәм итәчәк, ә бу, үз чиратында, торак сатып алучылар өчен яңа мөмкинлекләр ачачак һәм халыкның тормыш сыйфатын үстерүгә китерәчәк.

Хезмәтләр күрсәтү базары үсеше

Хезмәтләр базарының үсүе һәм киңәюе безнең гражданнарыбызның тормыш дәрәҗәсен үстерүгә ярдәм итә торган иң мөһим юнәлешләрнең берсе. Сәүдә, җәмәгать туклануы, халыкка көнкүреш хезмәте күрсәтү инфраструктурасын алга таба да эзлекле төстә үстерү - куллану базары өлкәсендә дәүләт сәясәтенең төп бурычы. Тулаем алганда, республиканың кулланучылар базары шактый динамикалы үсә. Соңгы өч елда ваклап сәүдә итү әйләнешенең уртача үсеш темплары 12 процент тәшкил итте.2004 елда әлеге күрсәткеч 13,3 процент иде (Россия буенча уртача 12,1 процент). Ләкин шул ук вакытта әлеге тармак үсү һәм камилләшү өчен зур мөмкинлекләргә ия. Мәсәлән, республиканың тулаем эчке продуктында сәүдә һәм җәмәгать туклануының өлеше фәкать 12,7 процент кына тәшкил итә (Россия Федерациясендә 22,1 процент). Сәүдә һәм җәмәгать туклануы тармагы өлеше республика икътисадында эшләүчеләрнең гомуми күләменә карата 16,8 процент тәшкил итә. Тармак яңа эш урыннары булдыруда, безнең гражданнарыбызны эшкә урнаштыруда мөһим социаль бурычлар үтәргә тиеш.

Сәүдә инфраструктурасының төрле яклап үсеше республикада хәзерге кулланучылар базарының төп күрсәткече булып тора. Ел башыннан 900дән артыграк сәүдә объекты ачылды; республикада гомуми сәүдә мәйданы 20 процентка (230 мең кв м) артты һәм 1,5 млн кв м тәшкил итә. Шул рәвешле мең кешегә 390 кв м туры килә, нәтиҗәдә өстәмә рәвештә 4 меңгә якын яңа эш урыны булдыруга ирешелде.

Соңгы елларда тулаем ил буенча да, безнең республикада да товар кредитлары бирүнең үсүе күзәтелә. Соңгы биш елда республика халкына кредитлар бирүнең гомуми күләме 40 мәртәбә артты һәм 2005 башына 14,2 миллиард сум тәшкил итте. Региондагы барлык банклар буенча халыкка кредит бирүдә процент ставкаларының 1-2 процент пунктка кимү тенденциясе күзәтелә.

Республикага шактый зур күләмдәге турыдан-туры инвестицияләр белән чит илләрнең һәм илебезнең эре сәүдә операторлары керде. Фәкать 2004 елда гына да «Икеа»ның беренче чираты (Швеция) – 460 миллион сум үзләштерелгән; Метро Кэш әнд Кэрри (Германия) – 641 миллион сум (Сити-үзәк)нең икенче чираты — 129,3 миллион сум кебек һәм башка сәүдә комплекслары ачылды. Барлыгы 7 миллиард сум үзләштерелде. Моннан тыш, 2005 елда Орленок (Мәскәү шәһәре) – 1,4 миллиард сум, «Тандем» ТДЦ – 1,3 миллиард сум, «Парк Хаус» (Самара шәһәре) – 1,8 миллиард сум, «Мега» сәүдә үзәге (Швеция) — 4,3 миллиард сум кебек һәм башка шундый сәүдә - күңел ачу комплекслары ачу планлаштырыла. Алар, ял итү һәм күңел ачу үзәкләрен дә кертеп, сатып алучыларга зур мөмкинлекләр тудыра, халыкка хезмәт күрсәтүнең сыйфатын халыкара стандартларга җиткерү мөмкинлеге бирә. Тагын шунысы да әһәмиятле, эре ритейлерлар (күмәртәләп сәүдә итүче компанияләр) персоналга хезмәт хакын зуррак күләмдә түләүне тәэмин итәләр.

Хәзерге сәүдә челтәрләре республика товар җитештерүчеләре алдына, җибәрелә торган продукциянең сыйфаты белән идарә итү мәсьәләсендә дөнья стандартларына нигезләнеп, каты таләпләр куя. Бу хәзерге шартларда зур чыгымнар таләп итә торган бик тә катлаулы мәсьәлә, ләкин сыйфат буенча эре сәүдә операторларының шартларын үтәү эшкәртү белән шөгыльләнүче предприятиеләр өчен үзләренең товарларын сатуны гарантияли, аларга җитештерүне киңәйтү мөмкинлекләре бирә һәм, ахыр чиктә, халыкара базарга чыгу мөмкинлеге тудыра.

Республиканың эчке базарында Татарстан товар җитештерүчеләренең позицияләрен ныгыту өчен аларга ярдәм итү сәясәтен дәвам итәргә, продукция ассортиментында җирле җитештерүчеләр тарафыннан эшләнгән товарларның булуы хакында сәүдә операторлары белән килешүләр төзүгә җитди игътибар бирергә кирәк. Ләкин төзелгән килешү шартларына дәүләт органнары вәкилләре тарафыннан нәтиҗәле контроль оештыру проблемасы гаять актуаль булып кала.

Тагын бер проблема. Хәзерге вакытта ваклап сатудагы товар әйләнешенең 20 проценты сәүдә тармагының рәсми булмаган өлешенә туры килә. Бу секторда хезмәткәрләр белән хезмәт килешүләре еш кына төзелми, алар хезмәт хакын рәсмиләштермичә эшлиләр. Бу тармакта рәсми булмаган секторны закон таләпләренә туры килерлек итеп җайга салу, бер үк вакытта тармакта шәхси бизнесны үстерү өчен уңай шартлар тудыру, хезмәт хакын вакытында түләүгә контроль булдыру , минималь хезмәт хакын лаеклы тормыш дәрәҗәсе тәэмин итә торган дәрәҗәгә җиткерү буенча эшләрне дәвам итәсе бар. Бу секторда эшләүчеләрнең булачак пенсияләре яшәү минимумыннан һичшиксез югары булырга тиеш.

Республиканың хезмәтләр күрсәтү базарын, икътисадның кулланучылар секторын нәтиҗәле үстерү өчен, тулаем алганда түбәндәгеләрне эшләргә кирәк:

• шәһәр һәм промышленность үзәкләрендә генә түгел, ә авыл җирләрендә дә күмәртәләп сату итү белән шөгыльләнүче буынны үстерүне стимуллаштыру;
• халык аз яши торган торак пунктларын да кертеп, республиканың авыл халкын иң кирәкле товарлар белән тәэмин итүне яхшырту;
• мәктәптә тукландыруның заманча база предприятиеләрен төзү.

Почта элемтәсе тарафыннан күрсәтелә торган хезмәтләр Татарстан Республикасы икътисадында зур әһәмияткә ия. Аларга халыкның барлык катламнарына универсаль хезмәт күрсәтү вазыйфалары йөкләнгән. Ташламаларны акча белән алмаштыру процессында социаль түләүләр ияләренә вакытында җиткерелә һәм түләнә. Моны почта хезмәткәрләренең тырышлыгы дип бәяләргә мөмкин. 2004 елда почта-банк хезмәтләре күрсәтү үсеш алды. Алар пенсияләрне һәм пособияләрне социаль счетлар аша алу мөмкинлеге бирә. Ел дәвамында 130 почта-банк комплексы, шул исәптән, Казанда – 50, һәм республикада — 80 почта-банк комплексы урнаштырылды. Киләчәктә әлеге челтәрне бөтен республикага таратырга кирәк. Социаль бурычлар башкаручы почта системасы саклап калынырга тиеш. Бу аеруча авыл җиренә кагыла, шуңа күрә шәһәрләрдә һәм районнарда почта тармагына муниципаль төзелмәләр һәм хөкүмәт тарафыннан ярдәм күрсәтү аеруча актуаль мәсьәлә.

Торак-коммуналь хуҗалыкны реформалаштыру

Торак-коммуналь хуҗалык тормыш сыйфатының аеруча проблемалы өлеше булып кала. Бюджет структурасында торак-коммуналь хезмәтләр өлеше елдан-ел арта бара, ләкин күрсәтелә торган әлеге хезмәтләрнең сыйфаты, күләме һәм үз вакытында башкарылуы, тарифларның нигезләнгән булуы, ахырына кадәр тиешенчә җайга салынмаган.

Кызганыч, ләкин тармак бик акрын реформалаша. Тармак тарафыннан күрсәтелә торган хезмәтләр өчен бәяләрнең артуы әлеге хезмәтләрнең сыйфат стандартларына туры килү - килмәү мәсьәләләре республика халкында борчылу тудыра.

Торак-коммуналь хезмәтләр өчен халык белән исәп-хисап ясауда 100 процент түләүгә күчү һәм бер үк вакытта субсидияләрнең аралаш системасын бетерү, аларның хакын төгәл итеп билгеләү проблемасын кискенләштерде. Халык тарафыннан гамәлгә ашырылган түләүләрнең үсеш темпы республика буенча уртача 51,7 процент тәшкил итте. Шул ук вакытта тарифлар үзләре бары 18 процентка артты. Ләкин эшләр шул рәвешле булганда да торак-коммуналь хезмәтләр өчен түләүнең абсолют күләме республикада Идел буе федераль округына кергән күпчелек регионнарныкыннан түбәнрәк булып чыкты.

2004 елда Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Торак-коммуналь хуҗалыкны реформалаштыру программасын кабул итте. Анда тармакта җитди һәм реаль үзгәртеп коруларны гамәлгә ашыру буенча беренче мөһим адымнар билгеләнгән. Хәзер республиканың һәр административ субъекты, республика законына нигезләнеп, җирле совет дәрәҗәсендә үз программасын кабул итәргә тиеш. Реформалаштыруның килеп чыгарга мөмкин булган барлык социаль һәм икътисадый нәтиҗәләрен бик ныклап исәпкә алып һәм җирле шартлардан чыгып, иң кулай вариант сайларга кирәк.

Предприятиеләргә турыдан-туры дотацияләр бирү үзенең кимчелекләрен бик ачык күрсәтте, хәер, аларның гомере бетеп тә бара инде. Торак-коммуналь хезмәтләр күрсәтүнең халык өчен иң кулай формаларын сайлап алу мөмкинлеге тудыру белән беррәттән, алар әлеге сайлауны иң нәтиҗәле финанс чаралары белән ныгытырга тиеш. Шуңа күрә ташламаларны «акчага алмаштыру» кысаларында республикада 2005 елдан башлап торак-коммуналь хезмәтләр өчен түләүдә халыкка дәүләт ярдәме күрсәтүнең барлык төрләрен акчалата түләүгә күчерү хакында карар кабул ителде.

Халкыбыз, аеруча аз тәэмин ителгән гражданнар, реформалардан зыян күрмәсен өчен ярдәм күрсәтүнең өр-яңа механизмы эшләнде. Субсидияләр, алдан ук чарасын күреп кую тәртибендә хисаплап куелды һәм социаль яклау органнары тарафыннан түбәндәге ике нигездә биреләләр:

• торак-коммуналь хезмәтләр өчен тотыла торган чыгымнар өлеше гаиләнең гомуми кеременнән 22 процентка арткан очракта;
• гаилә кеременә бәйле рәвештә торак-коммуналь хезмәтләр өчен түләүләр рөхсәт ителгән норма чигеннән артыграк дәрәҗәдә үскәндә.

Моның өчен махсус регион стандарты кертелде. Ул торак-коммуналь хезмәтләргә тарифларның артуы процессын җиңеләйтергә, йомшартырга мөмкинлек бирә.

Стандарт прогрессив шкала принцибы буенча республиканың барлык шәһәрләрендә һәм районнарында эшләнгән. Ягъни, гаиләнең берләштерелгән кереме никадәр югарырак булса, дәүләт ярдәме дә шулкадәр азрак һәм шәхсән түләүчеләр күләме дә югарырак. Шул ук вакытта һәр төркем өчен түләүләр үсешенең үз максималь чик нормалары билгеләнде. Гаиләнең һәр әгъзасына туры килә торган 2000 сум тәшкил иткән 1 төркем йорт хуҗалыклары өчен түләүләрнең артуы 20 процент, 2 төркем өчен (керемнәр 2001 сумнан 2500 сумга кадәр)- 30 процент, 3 төркем өчен (керемнәре 2501 сумнан – 3200 сумга кадәр) – 40 процент тәшкил итә һәм бу күрсәткеч хезмәтләрнең икътисадый нигезләнгән күләменә кадәр дәвам итә. Нормативтан тыш мәйданнары булган һәм җан башына туры килә торган уртача керем 3200 сумнан кимрәк тәшкил иткән гаиләләргә нормативтан артык мәйданны үзәкләштерелгән тәртиптә җылыту өчен социаль яклау чаралары күрелә.

Халыкка субсидияләр бирү максатында республика бюджетында 1,36 миллиард сум, шул исәптән республика стандарты буенча 1 миллиард сум, акча каралган.

Шәхси бизнес ресурсларын һәм гражданнарның үзләрен республиканың торак-коммуналь фонды белән идарә итү даирәсенә тарту — торак-коммуналь хуҗалыкны реформалаштыруның аеруча актуаль юнәлеше булып тора. Россия икътисадының гарантияләнгән һәм перспективалы сату базарына ия иң эре тармакларыннан берсе буларак, коммуналь даирәгә карата инде хәзер үк бөтен Россия буенча актив кызыксыну күрсәтелә. Бу җәһәттән без кирәкмәгән бюрократик киртәләр торгызмаска тиеш. Инвесторларга торак-коммуналь хуҗалыкка сарыф ителгән чыгымнарны оптимальләштерүгә юнәлдерелгән средстволарның кире кайтарылачагы хакында норматив кануннар белән беркетелгән гарантияләр бирелергә тиеш.

Республика инвестиция программасын формалаштырганда республика районнары арасында тарифларның тигезләнүенә китерә торган программаларга ярдәм итүгә һәм аларны гамәлгә ашыруга аерым игътибар таләп ителә.

Тармакны заманча үзгәртеп кору, аның төп фондларын яңарту, капиталь ремонт ясау максатында кече һәм шәхси оешмалар ала алырлык җиһазлар лизингын үстерү өчен шартлар тудырырырга кирәк. Казан шәһәрен җылылык белән тәэмин итү системасын камилләштерү буенча «Татэнерго» ачык акционерлык җәмгыяте гамәлгә ашыра торган программага һәръяклап ярдәм итәргә кирәк. Программаның максаты – арзан җылылык энергиясен сатуны арттыру, җылылык белән тәэмин итүнең сыйфаты өчен кулланучылар алдында җаваплы бердәм оператор формалаштыру, халыкның түләүләрендә аеруча зур урын алган тарифларның үсүен тотып торучы сәясәт уздыру, шәһәрнең экологик күрсәткечләрен яхшырту, бюджет средстволарын экономияләү. «Татэнерго» ачык акционерлык җәмгыяте шундый ук эшне Чаллы, Түбән Кама, Зәй шәһәрләрендә алып бара. Тупланган тәҗрибәне Әлмәт, Азнакай, Чистай, Зеленодольск, Алабуга, Бөгелмә шәһәрләрен җылылык белән тәэмин итү системасын реформалаштырганда да файдалану мөһим.

Торак-коммуналь хуҗалык реформасын әлеге процессларда, беренче чиратта торакны эксплуатацияләү белән идарә итүдә халыкның актив катнашыннан башка тулы күләмдә һәм тиз арада гамәлгә ашырып булмаячак. 2005 елның 1 мартыннан гамәлгә керәчәк Россия Федерациясенең Торак кодексы йорт белән идарә итүне оештыру мәсьәләләренә күбрәк ачыклык кертү мөмкинлеге бирәчәк. Биналарның милекчеләре күп квартиралы йорт белән турыдан-туры идарә итә, торак милекчеләре берләшмәләре оештыра яисә идарәче оешма белән идарә итү буенча шартнамә төзи алачак. Идарә итүнең яңа формаларына булышлык күрсәтү республика җирле администрацияләренең һәм Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалык министрлыгының беренче чираттагы бурычына әверелергә тиеш. Ләкин шунысы мөһим, бу процесс халыкны әле формалашып кына килә торган яңа базар шартларына административ «кысрыклап чыгару» гамәлләре нигезендә бармаска тиеш. Мотивациянең икътисадый механизмнарын җибәрү зарур. Кешеләр торак милекчеләренең яңа берләшмәләре, эшнең яңа формалары һәм ысуллары ни өчен һәм нәрсә хисабына традиционнардан арзанрак һәм файдалырак булуын үз күзләре белән күрергә тиешләр. Алар реаль экономия, реаль нәтиҗәләр алырга тиеш. Шартнамә мөнәсәбәтләренең яңа формалары коммуналь хезмәтләр сатучыларга йогынты ясауның икътисадый рычагларын тудырачак һәм халыкны ресурсларны сак тотарга өйрәтәчәк.

Күчеш чорында дәүләт органнарына хезмәтләрнең сыйфатын һәм күләмнәрен тәэмин итү өлешендә халыкны яклау мәсьәләләрендә актив кушылырга кирәк. Халыкның дәгъвалары белән бәйле эшләрне үзгәртеп корырга кирәк. Татарстан Республикасы Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалык министрлыгына шәһәр һәм район администрацияләре белән берлектә халыкны табигый монополияләр эшчәнлегеннән яклау турында тиешле закон проекты эшләргә һәм аны инде быел ук гамәлгә кертергә кирәк. Киләчәктә торак-коммуналь комплекс хезмәтләренең бәясе куллану бәяләре индексының үсеш темпларыннан артык булмаска тиеш.

Икътисадый үсешнең яңа сыйфатын тәэмин итү

Предприятиеләр эшчәнлегенә һәм аларның республикада бара торган икътисадый үзгәртеп коруга йогынтысына бәя биргәндә тулаем күрсәткечләрдән сыйфат күрсәткечләренә күчәргә кирәк. Яңа критерий – өстәлгән бәя бу елдан башлап реаль икътисад секторының эшчәнлеген бәяләүдә төп күрсәткечкә әверелергә тиеш.Бу предприятиенең (оешманың) республика икътисадына һәм гомуммилли икътисадка керткән өлешен төгәл итеп үлчәү мөмкинлеге бирүче тулаем региональ продуктның (ТРП - товар чыгару һәм куллану арасындагы аерма, плюс продуктка саф (судсидияләрне санамыйча) салымнар) республиканың икътисадый үсеш дәрәҗәсен, икътисадый эшчәнлек нәтиҗәләрен аеруча тулы билгеләүче һәм хуҗалык итүдәге төп тенденцияләрне сыйфатлы итеп чагылдыручы интеграль күрсәткеч.

Беренчел исәпләүләргә караганда, Татарстан Республикасында тулаем региональ продукт 2004 елда гамәлдә булган бәяләрдә 379,8 миллиард сум тәшкил итте. Агымдагы бәяләрдә тулаем региональ продукт 2003 ел белән чагыштырганда 20,6 процентка үсте, реаль күрсәткечләрдә ТРПның үсеше 106,0 процент тәшкил итте.) аналогы. Шуңа бәйле рәвештә, дәүләт ярдәме күрсәтү чаралары һәм формалары да шулай ук нигезләнергә һәм предприятиеләр һәм оешмаларның өстәлгән бәя күрсәткечләренә бәйләнергә тиеш.

2004 елның 9 ае йомгаклары буенча өстәлгән бәя коэффициенты уртача алганда Татарстан Республикасы буенча артты һәм 46,8 процент тәшкил итте (2003 елның 9 аенда – 42,9 процент). Бу матур нәтиҗәләргә ирешүдә ягулык промышленносте, химия һәм нефть химиясе, медицина, полиграфия промышленносте, төзелеш, сәүдә һәм җәмәгать туклануы өлкәләре аеруча зур өлеш керттеләр. Тулаем күрсәткечләрнең һәм рентабельлелекнең үсүенә карамастан, беренче чиратта нефть эшкәртү, машина төзелеше һәм металл эшкәртү, урман һәм агач эшкәртү промышленносте, төзелеш материаллары промышленносте, җиңел, азык-төлек, он тарттыру-ярма ярдыру промышленносте, авыл хуҗалыгы, транспорт, элемтә, матди-техник тәэминат һәм сату тармакларында өстәлгән бәянең динамикасына зуррак игътибар бирелергә тиеш.

Шәһәр һәм район җитәкчеләренә өстәлгән бәя күрсәткече буенча үзләренә буйсынган территорияләр эшчәнлеген җентекләп анализларга һәм социаль икътисадый үсеш программаларына тиешле төзәтмәләр кертергә кирәк.

Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә шулай ук товар җитештерүчеләрдә һәм район җитәкчеләрендә, хезмәткә түләү өлешен арттыруны күздә тотып, өстәлгән бәянең структурасын яхшыртуга омтылыш тудыручы икътисадый механизмнар эшләргә һәм кертергә кирәк.

Промышленность сәясәте

Промышленность сәясәте хәзерге этапта конкурентлык сәләтен билгели торган түбәндәге төп гамәлләргә юнәлдерелергә тиеш:

• инвестиция процессларын стимуллаштыруга;
• продукциянең, җитештерү культурасының сыйфатын һәм конкурентлык сәләтен күтәрүгә, производствоны яңартуга һәм алдынгы техника һәм технологияләр белән коралландыруга;
• яңа базарлар үзләштерүгә һәм республика продукциясен киңрәк колач белән урнаштыруга;
• өстенлекле өлкәләргә булышлык күрсәтүгә.

Бөтен халык мәнфәгатьләрендә инвестиция климатын яхшырту

Республика үзенең киләчәккә йөз тоткан тотрыклы икътисадый һәм социаль үсешен тәэмин итүгә иреште. Тотрыклылык һәм зур тәвәккәллеккә нигезләнгән эш-гамәлләрнең мөмкин кадәр аз булуы – икътисадый күтәрелешнең нигезе. Тотрыклылыкка ирешелде, хәзер бу эштә, икътисад белән бәйлеме ул яисә башка өлкәгә карыймы, тәвәкәллеккә нигезләнгән барлык төр эш-гамәлләрне мөмкин кадәр киметүгә зур игътибар бирелергә тиеш.

2004 ел йомгаклары буенча республика төп капиталга инвестицияләр җәлеп итү күләме буенча Идел буе федераль округы регионнары арасында үзенең әйдәп баручы урынын саклады. 2004 елда төп капиталга инвестицияләр салу күләме узган елгы дәрәҗәдән 106,1 процентка (Идел буе федераль округы буенча уртача 105,1 процент) җитте. Акчага күчереп исәпләгәндә республикага җәлеп ителгән капиталның күләме 86,6 миллиард сум тәшкил итте. Төп капиталга инвестицияләрнең зур өлеше (51,9 процент) җәлеп ителгән средстволар исәбенә тәэмин ителде, төп капиталга салынган инвестицияләрнең гомуми күләмендә аларның өлеше 2003 ел белән чагыштырганда 4,4 процент пунктка артты. Шул ук вакытта инвестиция максатларына юнәлдерелүче җәлеп ителгән средстволар структурасында, әүвәлгечә, бюджет средстволары өстенлек итә (җәлеп ителгән ресурслар күләменнән 50 процент).

Дәүләт, әүвәлгечә, төп инвесторларның берсе булып кала. 2005 елга республика адреслы инвестиция программасы 6,8 миллиард сум күләмендә формалаштырылды. Икътисадның реаль секторын үстерүгә 668 миллион сум, шул исәптән 2005-2010 елларга кече эшмәкәрлекне үстерү буенча Татарстан Республикасының комплекслы дәүләт программасын гамәлгә ашыруга — 168 миллион сум, процент ставкасының өлешен компенсацияләүне дә кертеп, өстенлекле инвестиция программаларын һәм проектларын финанслауга 500 миллион сум акча каралган.

Ләкин шактый зур икътисадый потенциалы булган республика өчен бу да җитәрлек түгел әле. Чынлыкта, барлык инвестицияләр берничә эре проект кысаларында килде. Республика икътисадының инвестицияләргә булган еллык уртача ихтыяҗы 100 миллиард сум чамасында бәяләнә. Татарстан Республикасы буенча инвестиция ресурсларының уртача еллык кытлыгы елга 30-35 миллиард сум тәшкил итә. «Татнефть» ААҖ, «Түбән Кама Нефть химиясе» ААҖ, «Казаноргсинтез» ААҖ, «КамАЗ» ААҖ, «ТАИФ» ААҖ, «Түбән Кама Шин» ААҖ, «Кызыл Шәрык» ААҖ, «Нәфис — косметикс» ААҖ кебек предприятиеләр инвестицияләрне аеруча актив җәлеп итәләр һәм файдаланалар.

Шунысын да басым ясап әйтеп китәргә кирәк, ә бит безнең республикада шактый куәтле банк системасы формалашты. 2004 ел йомгаклары буенча Татарстан Республикасында урнашкан кредит учреждениеләре табышының гомуми күләме 43,2 процентка үсте һәм 3,15 миллиард сумга җитте (2003 елда 2,2 миллиард сум). Республиканың банк системасы, 1296 учреждение кергән түләү системасында катнашучыларның барысы белән дә тоткарлыксыз һәм вакытында исәп-хисап ясап, тотрыклы эшли. Шуңа күрә Россиядәге банк кризисының җимергеч йогынтысы республиканың финанслар даирәсендә чагылыш тапмады диярлек. Ул гына да түгел, республиканың банк системасын киңәйтү буенча озак көтелгән тенденцияләр күренә башлады. Республикадан читтә Татарстан банкларының 16 филиалы эшли (Мәскәүдә – 5, Чабаксарда – 3, Йошкар-Олада – 2 һәм Санкт-Петербург, Түбән Новгород, Ульяновск, Воронеж, Ижевск, Уфа шәһәрләрендә берәр). Быелның башында Екатеринбург һәм Тольятти шәһәрләрендә «АК БАРС банк»ның 2 филиалы ачылды.

Республика банкларының 96 проценты (24 нең 23 е) кертемнәрне иминләштерү системасына керде (Россия буенча уртача 50 процент). Ел дәвамында Татарстан Республикасы банкларының теркәлгән устав капиталы 78,5 процентка үсте, шул ук вакытта тулаем Россия буенча үсеш фәкать 5 процент кына . Шушы чорда республика халкының кертемнәре 30 дан артык процентка (Россиядә -20 процент) үсте һәм 41,4 млрд сум тәшкил итте, җәлеп ителгән средстволарның гомуми күләмендә аларның өлеше 43,2 процент. Республика территориясендә халыкның кредит учрежденияләренә ышанып тапшырылган кертемнәре күләме бүген 5 ел элек булган дәрәҗәдән 7 тапкыр артык. Тагын шунысы игътибарны җәлеп итә, кертемнәр базарында халыкның Татарстан банкларына ышанычы сизелерлек үсте. Республика кредит оешмалары активларының суммар күләме 2004 елда 1,5 мәртәбә артты (44,4 млрд сумга) һәм 131,5 млрд. сум тәшкил итте. 2004 елда республика банклары кредит бирү күләмнәрен үстерүне дәвам итте. Кредитларның гомуми суммасы 1,6 мәртәбә үсте һәм 2005 ел башына 94,4 млрд сум тәшкил итте. Шунысы игътибарга лаек, безнең республикада банкларның гомуми кредит портфеле, тулаем Россия белән чагыштырганда, кызурак темплар белән үсте (1,3 мәртәбә).

Кредит кертемнәре структурасы уңай якка үзгәрә. Озак сроклы кредит кертемнәренең тотрыклы төстә артуы күзәтелә (1,9 мәртәбә), суммар кредит портфелендә аларның өлеше 40 процентка кадәр.

2004 елда Республиканың кредит оешмалары тарафыннан бирелгән яңа кредитлар күләме 181,9 млрд. сум тәшкил итте һәм бу күрсәткеч узган елдагысын 38 процентка узып китә. Иң зур күләмле кредитлар региональ Саклык банкы, «Ак Барс», «Казанский», «Татфондбанк», «Спурт» һәм «Девон-Кредит» кебек банклар тарафыннан бирелде. «Авыл товар җитештерүчеләренә бирелгән яңа кредитлар күләме 6,3 млрд. сумнан артыкны тәшкил итте, бу алдагы елның шундый ук күрсәткечләреннән икеләтә (2,2 тапкыр) артык. Әлеге средстволарның яртысыннан артыгы - 2,9 млрд сумы «Татфондбанк», 1,2 млрд сумы - «Татагропромбанк» тарафыннан салынган.

61,4 млрд. сум күләмендә яңа кредитлар кече бизнес һәм шәхси эшмәкәрләр субъектларына бирелде (алдагы ел белән чагыштырганда 1,8 тапкырга үскән). Иң зур күләмле кредитларны -«Казанский» -18,6 млрд сум, «Ак Барс» -7,8 млрд сум, «Татфондбанк» - 7,4 млрд сум, «Акибанк» - 6,3 млрд сум һәм региональ Саклык банкы – 5,8 млрд сум бирделәр.

Төп средстволарны яңарту, конкуренциягә сәләтле яңа производстволар булдыру - шактый зур чыгымнар таләп итә торган процесс. Еш кына үз ресурсларың белән генә эшне майтарып чыгып булмый һәм аның нәтиҗәлелелге дә түбән булырга мөмкин. Шуңа бәйле рәвештә потенциаль заем бирүчеләрнең һәм тулаем дәүләтнең инвестицияләр салу өчен җайлы булуын үстерү өстендә эшләү аерым әһәмияткә ия. Нәкъ менә шушы гамәлләр производствоны заманча үзгәртеп кору өчен акча алып тору һәм шул рәвешле инвестицияләр тарту өчен дөньяның иң алдынгы икътисадлары белән аяусыз конкуренциягә каршы тора алу мөмкинлеген билгеләячәк. Ә бу икътисадый мәсьәлә генә түгел, бу – сәяси мәсьәлә дә. Кредит рейтингы- регионның инвестицияләр җәлеп итү дәрәҗәсен билгели торган иң мөһим күрсәткеч. 2005 елның гыйнварында Россия Федерациясе дөньяның иң эре «Стендард энд Пурс» рейтинг агентлыклары «зур өчлегеннән» инвестиция дәрәҗәсе буенча өченче рейтингны алды. Кызганычка каршы, Татарстанның инвестицияләр җәлеп итү мөмкинлеге түбәнрәк бәяләнә. Аны тоткарлаучы төп факторлар булып түбәндәгеләр санала:

• икътисадның тышкы икътисадый конъюнктурага нык бәйле булуы;
• колачлы инвестицияләрне гамәлгә ашыру өчен предприятиеләрнең үз средстволары кытлыгы:
• банкларга күчерелгән акчаны кире таләп итү ставкасы шактый гына киметелүгә карамастан коммерциячел кредит бирүнең кыйммәт булуы;
• инвестицияләрнең ышанычлылыгын иминләштерү системасының акрын үсүе;
• халыкара фонд базары эшчәнлегендә сирәк катнашу;
• финанслар белән эш итүдә аныклык булмау ;
• халыкның саклык акчаларын инвестицияләргә тотуда нәтиҗәле механизмнар булмау;
• республикада лизингның тиешенчә үсмәве.

Шуңа күрә инвестиция климатын тагын да яхшырту эше барлык төп юнәлешләрне дә колачларга тиеш:

салым өстенлекләре бирү;

кредитлар бирү һәм проектларны иминләштерү чыгымнары буенча процент ставкасы өлешен компенсацияләү;

инвестиция инфраструктурасын үстерү;

тармакны норматив-хокукый җайга салу системасын камилләштерү.
Салым ташламалары бирү. 2004 елның ноябрендә кабул ителгән Татарстан Республикасы Законы нигезендә инвестиция эшчәнлеген гамәлгә ашыру турында шартнамәләр буенча инвестиция проектларын башкару өчен оешмалар тарафыннан сатып алынган яисә яңадан төзелгән милеккә салым ставкасын 0,1 процентка киметү каралган. Бу -төп средстволарны яңартуның мөһим икътисадый стимулы булырга тиеш.

Кредит бирү һәм проектларны иминләштерү чыгымнары буенча процент ставкасы өлешен компенсацияләү.Инвестиция проектлары буенча процент ставкаларын дәүләт тарафыннан компенсацияләү программасы республика бизнесын үстерүдә үзенең нәтиҗәле чара булуын күрсәтте. Әлеге механизмны файдалану, 2001-2004 елларда икътисадның реаль секторына 3 млрд сумнан артыграк күләмдә банк капиталы җәлеп итү мөмкинлеге бирде. Инвестиция проектларын иминләштерү өлешендә бу практиканы үстерергә һәм киңәйтергә кирәк. Дәүләт гарантияләренә алмашка иминләштерү килергә тиеш.

Шунысы мөһим, процент ставкасын компенсацияләү белән бәйле проектларның күпчелеге Татарстанның банк хезмәтләре базарында хәлиткеч роль уйнамый торган банклар тарафыннан гамәлгә ашырылды. Мондый банклар әлеге программаларда катнашу белән күбрәк кызыксыну күрсәтәләр һәм эре банклар белән чагыштырганда эшне кызу тоталар.

Инвестиция инфраструктурасын үстерү. Инвестиция институтлары-ның яшәп килгәннәре белән беррәттән яңалары да төзелергә һәм камилләштерелергә тиеш.

«2005 елга Татарстан Республикасы бюджеты турында» Татарстан Республикасы Законы нигезендә, инвестиция эшчәнлеген гамәлгә ашыру турында килешүләргә туры китереп, инвестиция проектларын тормышка ашыручы салым түләүчеләргә, шул исәптән «Алабуга» автомобиль заводының промышленность мәйданы территориясендә, Татарстан Республикасы бюджетына җибәрелергә тиешле табышка салым ставкасы өлешен 13,5 проценка кадәр (4 процент күләмендә ташлама) киметү каралган. Стратегик инвесторларны «Алабуга» промышленность мәйданына җәлеп итү юнәлешендә дә җитди чаралар күрелә. «Алабуга» промышленность мәйданында катнашучылар өчен республика законнары нигезендә Татарстан Республикасы бюджетына күчерелергә тиешле салымнар буенча ташламалар каралган.

«Алабуга» промышленность мәйданын Россиядә төзелә торган промышленность - производство тибындагы аерым икътисадый зоналар исемлегенә кертү буенча Россия Федерациясе Хөкүмәте белән эш дәвам итә.

Бүген мәйданда инвестиция-эшмәкәрлек режимы булдыру турында кабул ителгән карарның аклануын ныклы ышаныч белән әйтеп була. Әлеге мәйданда хәзер 30 дан артык предприятие төрле җитештерү- хуҗалык эшчәнлеге алып бара. Бирегә Чехия, Швеция, Төркия, Кытай, Австриядән инвестицияләр җәлеп ителгән. Соңгы 4 елда гына да конкуренциягә сәләтле машина төзү продукциясе җитештерүче 10 нан артык предприятие төзелгән. АлАЗ промышленность мәйданында 2004 елда 2,5 млрд сумнан артыграк товар сатылган, хезмәт күрсәтелгән. Шунысын да искәртик, аның 40 процент чамасы кече һәм урта бизнес өлешенә туры килә. 2003 ел белән чагыштырганда 1,5 тапкыр үсеш алынган.

Инвестиция һәм инновация проектларын гамәлгә ашыручы предприятиеләргә дәүләт ярдәме күрсәтү механизмы да үсә, камилләшә бара. Әлеге максатта «Татарстан Республикасы инвестиция-венчур фонды» һәм «Татарстан Республикасы залог-иминият тотрыкландыру фонды» төзелде.

Дәүләт предприятиеләргә турыдан-туры финанс ярдәме күрсәтүдән китәргә тиеш, чөнки предприятиеләргә бюджет средстволарын бүлеп бирү, проектларны гамәлгә ашыруның барышына,бүлеп бирелгән бюджет средстволарының нәтиҗәле файдаланылуына контрольлек итү мөмкинлекләре бирә торган һәм закон нигезендә рөхсәт ителгән чаралар , республика министрлыклары карамагында хәзерге вакытта шактый дәрәҗәдә чикләнгән. Үз җайга салулы, үз торгызулы процессларны эшкә җигәргә кирәк.

Проектларны гамәлгә ашыручы предприятиеләр белән республика исеменнән үзара мөнәсәбәтләрне хәл итү «Татарстан Республикасының инвестиция-венчур фонды» дигән коммерциячел булмаган яңа дәүләт оешмасына йөкләнә. Ул инновация эшчәнлеген үстерүдә, алдынгы фән казанышларына нигезләнгән кече һәм урта бизнеска булышлык күрсәтү системасын камилләштерүдә республика өчен яңа булган ысуллар һәм гамәлләр формалаштыру максатында төзелде. Бу фонд эшчәнлегенең төп юнәлешләре арасында без югары нәтиҗәле, киләчәккә йөз тоткан яңа проектлар эшләүне, республика предприятиеләренең инновация проектларына шәхси, дәүләтнеке булмаган инвесторларның средстволарын җәлеп итүне стимуллаштыру, венчурлы капиталга нигезләнгән предприятиеләрнең, «инновация эшмәкәрлеге зоналары»ның саны арту, инновация инфраструктурасын үстерү программалары, кече һәм урта инновация бизнесына ярдәм итү кебек мөһим эшләрне күрергә теләр идек. Әлеге максатларга 2,8 млрд сум акча җибәрү планлаштырыла

Инвестиция процессы башлыча инвестицияләрнең ышаныч дәрәҗәсе түбән булу һәм инвестиция проектларын гамәлгә ашыручы промышленность предприятиеләре бизнесының базар бәясе чагыштырмача түбән булуы аркасында тоткарлана. Бу шартларда дәүләт инвестицияләрнең ышаныч дәрәҗәсен инвесторлар өчен кулай күләмдә киметергә, инвестиция проектларын гамәлгә ашыруда республиканың әйдәп баручы банклары белән бергәләп катнашу механизмы исәбенә финанс средстволары алу мөмкинлеген күтәрүне планлаштыра. Татарстан Республикасының Залог-иминият тотрыклыландыру фонды әлеге стратегик бурычны хәл итү өчен төзелде. Татарстан Республикасының Залог-иминият тотрыклыландыру фонды, шулай ук республиканы дефицит «озын» акчалар, озак сроклы финанс ресурслары белән тәэмин итәчәк. Фондны формалаштыруга 6,9 млрд сум җибәрелде.

Татарстан Республикасы Хөкүмәтенең республикада уңайлы инвестиция климаты формалаштыруга юнәлдерелгән мөһим оештыру бурычларына түбәндәгеләр керә:

• Фонд базары мөмкинлекләре аша инвестицияләр җәлеп итү. Бу заманча яңарту һәм техник коралландыру өчен кирәкле средстволарны җәлеп итүнең кредитлар белән чагыштырганда нәтиҗәлерәк ысулы. Кредит рейтингының үсүе моның өчен кирәкле барлык мөмкинлекләр тудыра. Компанияләрнең ачыклыгы — аларның фонд базарына чыгуы, аларга нәтиҗәле контрольлек ясауны тәэмин итә. Менеджментның нәтиҗәлелегенә дәүләт һәм чиновниклар түгел, ә базар бәя бирергә тиеш.Моңа бәйле рәвештә 2003 елның маенда «Казан оргсинтез» ачык акционерлык җәмгыятенә заманча идарә итүчеләр командасы килгәч, товарлыклы продукция 1,7 мәртәбә, баланс кереме 3,2 тапкыр, ә капиталлашу (компаниянең базар бәясе) 8 мәртәбә үсте! Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты, Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгы тарафыннан предприятиеләргә кирәкле оештыру, методик ярдәм күрсәтелергә тиеш.
• Татарстан Республикасында инвестиция һәм инновация ышанычлылыгын мәҗбүри иминләштерү системасын кертү;
• Татарстан Республикасы икътисадны максатчан республика программаларын гамәлгә ашыру исәбенә формалаштырылган иминләштерү компанияләренең, пенсия фондларының һәм идарәче компанияләренең иминләштерү резервларын инвестицияләү механизмнарын эшләү;
• Республиканың әйдәп баручы предприятиеләре нигезендә промышленность округлары төзү;
• акцияләрендә дәүләт өлеше булган дәүләт унитар предприятиеләре һәм хуҗалык җәмгыятьләренең файдаланылмый торган җитештерү куәтләре ,тәмамланмаган объектлары хакында һәркем куллана алырлык бердәм база формалаштыру;
• җир кишәрлекләрен хуҗалык әйләнешенә кертү процедурасын гадиләштерү;
• Татарстан Республикасы дәүләт идарәсе структуралары эшчәнлегендә, шул исәптән массакүләм мәгълүмат чаралары һәм финанс аналитиклары белән үзара багланыш өлкәсендә дә, мәгълүматның ачыклык дәрәҗәсен күтәрү мөһим, чөнки ул потенциаль инвесторларда Татарстандагы хәл хакында беренчел караш формалаштыра.

Тармакны норматив-хокукый җайга салу системасын камилләштерү. Дәүләт хакимияте структураларының икътисад белән оператив идарә итү тәҗрибәсен чикләү бик мөһим. Дәүләтнең икътисадка йогынты ясау дәрәҗәсе бүгенге хәлендә сакланырга, ә ихтыяҗ туганда, фәкать законнар чыгару базасын камилләштерү белән генә көчәйтелергә мөмкин.

Чит ил капиталын җәлеп итү өлкәсендә вәзгыятьне яхшырту максатында законнар чыгару даирәсендә комплекслы перспектив чаралар үткәрү зарур. Татарстан Республикасының озак сроклы инвестицияләр җәлеп итү сәләтен арттыру программасын эшләргә кирәк.

Әйдәп баручы товар җитештерүчеләр, эшмәкәрләрнең тармак берлекләре катнашында һәр тармак өчен инвестиция-инновация үсеше программаларын эшләүнең мөһимлеген ассызыклап үтәргә кирәк. 2004-2008 елларга нефть-газ-химия комплексын үстерү программасы үзенең рациональ булуын күрсәтте һәм, иң мөһиме, бу юлның нәтиҗәлелегенә инандырып, аны алга таба да куллану өчен тиешле норматив-хокук нигез салды.

Дәүләт идарәсе органнарының республика предприятиеләре, төп инвесторлар белән уңайлы эшмәкәрлек климаты формалаштыру ысулларын, механизмнарын эшләү һәм гамәлгә ашыру, инвестицияләр җәлеп итү буенча үзара нәтиҗәле эшчәнлеген тәэмин итү максатында, әлеге генә төзелгән чит ил инвестицияләре буенча консультатив советның нәтиҗәле эшләвен тәэмин итәргә кирәк. Советның эше икътисадый сәясәт һәм проектларны гамәлгә ашыру өлкәсендә килеп чыккан проблемаларны вакытында тикшерү һәм хәл итү юлы белән илебез һәм чит ил инвесторлары мәнфәгатьләрен яклауга юнәлдерелгән булырга тиеш.

Продукциянең сыйфатын һәм конкуренциягә сәләтлелеген күтәрү

Базар икътисады шартларында конкурентлык көрәше үз продукциясен кулланучылар даирәсен сакларга һәм киңәйтергә омтылган предприятиеләргә карата таләпне даими күтәрә, катгыйландыра бара. Илебез предприятиеләренә чит ил җитештерүчеләре дә җитди көндәшлек тудыра. Үзебезнең акча ныгу нәтиҗәсендә эчке базарга түбән сыйфатлы чит ил товарларын кертү басымы көчәя, бу товарлар еш кына кеше сәламәтлегенә куркынычсыз да түгел. «Сыйфат-бәя» критерийләре буенча әлеге товарлар илебездә җитештерелгән товарлар белән чагыштырганда зуррак кызыксыну уята һәм сорау формалаштырганда зуррак өстенлеккә ия.

Республика товар җитештерүчеләренә ярдәм күрсәтү һәм аларны яклау чараларын «Техник җайга салу турында» яңа Федераль закон мөмкинлекләрен оста файдалану ярдәмендә гомуми һәм махсус регламентлар эшләү һәм кабул итү исәбенә гамәлгә ашырырга мөмкин.

Техник регламентларны эшләүдә һәм раслауда катнашу - республика предприятиеләренең сыйфатын һәм конкурентлык сәләтен күтәрүгә юнәлдерелгән гомумдәүләт сәясәтенең состав өлешенә әверелергә һәм, иң мөһим конкурентлык өстенлекләрен тәэмин итү белән беррәттән, аларны ныгытырга да тиеш.Узган елның ноябрендә Россия Хөкүмәте «2004-2006 елларга техник регламентлар эшләү программасын» раслады. Анда,утильләштерүне дә кертеп, әйберләрнең тормыш циклы белән бәйле барлык этапларда кешенең, үсемлекләр һәм хайваннар дөньясының иминлеген саклауга карата таләпләрне тәэмин итүне күздә тоткан 74 гомумрегламент эшләнмәсе каралган . Эшләрне финанслау федераль бюджет средствалары исәбенә планлаштырыла. 2004 елның декабрендә Техник җайга салу, метрология буенча федераль агентлык һәм Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгы арасында сыйфат белән идарә итү, техник җайга салу, метрология, стандартлаштыру, аккредитацияләү, кулланучылар хокукының ни дәрәҗәдә торуын бәяләү һәм аларны яклау өлкәсендә хезмәттәшлек итү турында Килешүгә кул куелды.

Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгына:

• вәкаләтле федераль ведомстволар белән үзара багланышларны активлаштырырга;
• республика предприятиеләре һәм оешмаларына тиешле мәгълүмати һәм методик ярдәм күрсәтергә;
• техник регламентлар эшләү һәм кабул итү өчен промышленность һәм предприятиеләрнең өстенлекле тармакларын билгеләргә һәм 2005-2006 елларга республиканың техник регламентлар эшләү программасын формалаштырырга.

Техник җайга салу өлкәсендә принципларны саклау Россиянең БСОга керүендә төп шартларның берсе. БСОга кушылу хакында сөйләшүләрнең тәмамланып килүен һәм якын арада Россиянең әлеге оешмага әгъза булып керү мөмкинлеген исәпкә алып, Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә түбәндәгеләрне әзерләргә кирәк:

• икътисадның мөһим тармаклары, секторлары һәм территорияләр өчен БСОга керүнең нәтиҗәләренә бәяләмәләр:
• БСОда әгъза булып торуның тискәре нәтиҗәләр мөмкинлеген киметү һәм анда әгъза булып торудан килеп чыга торган өстенлекләрне нәтиҗәле файдалану буенча тәкъдимнәр;
• республика законнарын БСО нормаларына һәм кагыйдәләренә туры китерү буенча тәкъдимнәр.

Яңа базарлар үзләштерү һәм республика продукциясен тарату

Татарстан Республикасы актив тышкы икътисадый эшчәнлек алып бара. 90 нчы еллар башыннан алып республиканың тышкы сәүдә әйләнеше 3,5 тапкыр үсте һәм соңгы еллар дәвамында әлеге тенденция саклана. Ә 2004 елда ул рекорд күрсәткече - АКШ долларларында 6,3 млрдка җитте һәм узган елгы күрсәткечне 33,0 процентка узып китте. Әлеге үсешнең төп сәбәбе - чимал базарында уңайлы конъюнктура урнашу.

Товарлар һәм хезмәтләрне читкә чыгару – тормышның сыйфатын күтәрү (акча керемнәре һәм мәшгульлек) , өстәлгән бәя булдыру, илебез производствосының конкурентлыгын тәэмин итү икътисадый үсешнең барлык төп индикаторлары күзлегеннән караганда иң нәтиҗәле һәм перспективалы юл. Россиянең хәзерге базары, БДБ илләре базары һәм чит илләр базарлары бик тиз үзгәреп тора. Әйтик, әле кайчан гына үсә баручы ирекле «почмаклар» яшәп килсә, хәзер чынлыкта аларның берсе дә калмады, ул гына да түгел, илебездә акча ныгыгач Көнбатыш компанияләре традицион сәүдә базарларына көчле «һөҗүмгә» күчтеләр.

Моңа бәйле рәвештә бу даирәдә республиканың стратегиясе дә үзгәреп тора торган шартларга туры килерлек итеп төзелергә һәм түбәндәге гамәлләргә юнәлдерелергә тиеш:

• традицион сәүдә базарларын нәтиҗәле яклау;
• яңа секторлар үзләштерүдә булышлык күрсәтү.

Традицион сәүдә базарларына нәтиҗәле ярдәм күрсәтү. Республика продукциясен сатканда һәм таратканда икътисадый мантыйкка сыймаган киртәләр торгызу һәм шулай ук республика базарына намуссыз рәвештә үтеп керү күренешләре бар (демпинг схемаларын, оптимальләштерелгән налоглар, пошлиналар схемаларын файдалану һ.б.лар). Бу илебез товар җитештерүчеләренең, аеруча чимал булмаган секторларда, мөмкинлекләрен нык чикли. Татарстан Республикасы Сәүдә һәм тышкы икътисадый хезмәттәшлек министрлыгына Татарстан Республикасы Сәүдә-промышленность палатасы, промышленность предприятиеләре ассоциацияләре һәм тармак союзлары белән бергә һәр тармак буенча тиешле тикшерүләр уздырырга һәм чаралар программасы әзерләргә кирәк.

Татарстан Республикасы Сәүдә һәм тышкы икътисадый хезмәттәшлек министрлыгына шулай ук, төп товар агымнарын анализлау нигезендә предприятиеләр һәм производстволар, промышленность кооперацияләре төзүдә мөһим сәүдә операцияләрен конвертацияләү буенча потенциаль катнашучылар белән эшне, сөйләшүләр процессын башлап җибәрергә кирәк. Республикабыз башкаласы Казанның бик борынгы заманнардан ук логистик мөмкинлекләре зур иде һәм без үзебезнең табигый - географик өстенлекләребезне үз продукциябезне һәм тыштан кертелгән товарларны Идел буе федераль округы субъектларына җибәрү мөмкинлеген тулы күләмендә файдаланырга бурычлы.

Яңа базарлар үзләштерүгә ярдәм итү. Хәзерге көндә Республиканың тышкы сәясәте барлык юнәлешләр буенча да диярлек уздырыла. Аның нәтиҗәлелеген күтәрү, кыйммәтле ресурсларны аеруча перспективалы юнәлешләргә туплауны тәэмин итү өчен «фокусировка» кирәк. Төп юнәлеш – БДБ илләре (Казагыстан, Украина, Беларусь, Әзәрбайҗан) белән хезмәттәшлекне үстерү.

Татарстан Республикасы Сәүдә һәм тышкы икътисадый хезмәттәшлек министрлыгына тышкы икътисадый сәүдә хезмәттәшлеге турында төзелгән килешүләргә тәфсилле тикшерү уздырырга кирәк. Килешүләр күп, ләкин алар барысы да тулы күләмендә эшләми. Аларга контрольлек итү механизмнары эшләнмәгән. Шуңа күрә аларга төгәл итеп бәя кую зарур.

Хәзерге вакытта Россия Федерациясе регионнарында һәм чит илләрдә 41 Сәүдә Йорты һәм Татарстан Республикасының 23 вәкиллеге эшли. Вәкиллекләр күп, ләкин аларның барысы да нәтиҗәле һәм тырышып эшли алмый әле. Алар эшчәнлеген бәяләүдә анык күрсәткечләр юк.

Оештыру характерындагы проблемалар да бар. Тышкы икътисадый инвестиция контрактларын һәм тышкы икътисадый эшчәнлеккә ташламалы кредитлар бирү механизмын эшләү буенча күрсәтмә бирелгән иде. Болар тышкы сәясәт уздыруның төп чаралары. Ләкин аларны гамәлгә ашыру бик акрын бара. «Инвестиция-венчур фонды»н һәм « Залог-иминият тотрыклыландыру фонды»н төзегәч кирәк булган оештыру шартлары туа һәм Хөкүмәткә, аларның эшен регламентлаганда югарыда атап кителгән чараларны гамәлгә ашыруны тәэмин итәргә кирәк .

Күргәзмә-ярминкә эшчәнлеге белән бәйле мәсьәләләрне хәл итү өчен барлык җаваплы министрлыкларга һәм ведомстволарга якын араларда 2008 елга кадәр Татарстан Республикасында күргәзмә-ярминкә эшчәнлеген үстерүнең комплекслы программасы проектын эшләп бетерү зарур.

Өстенлекле секторларга ярдәм күрсәтү

Республиканың промышленность сәясәте республиканың динамикалы төстә һөҗүмчән үсүен формалаштыручы түбәндәге төп даирәләргә ярдәм итүгә юнәлдерерлергә тиеш:

• инновацияләр, фән һәм фәнни хезмәтләр күрсәтү;
• югары технологияләргә нигезләнгән сектор;
• ягулык-энергетика комплексы;
• аграр промышленность производствосы;
• кече һәм урта бизнес.

Инновацияләр, фән һәм фәнни хезмәтләр күрсәтү

Инновация активлыгын даими үстерә бару – яңа постиндустриаль типтагы нәтиҗәле конкуренциягә сәләтле икътисад формалаштыруның мөһим шарты.

Узган елда 2004-2010 елларга Татарстан Республикасында инновация эшчәнлеген үстерүнең республика программасы кабул ителде. Бу даирәдә бүгенге этапта төп бурычлар булып:

• новаторлыкка нигезләнгән фәнни проектларны һәм эшләнмәләрне сайлап алу, әйләнешкә кертү һәм коммерцияләштерү өлешендә инновация инфраструктурасының җитешмәгән элементларын формалаштыру;
• мәгариф, фән, инновацияләр, инвестицияләр, финанслар даирәсендә дәүләт, коммерциячел булмаган, үз-үзләрен җайга салучы һәм шәхси структураларның көчен бергә туплау.

Икътисадның инновацияле һәм күпполюслы үсеше - Татарстан Республикасы үсешендә нәтиҗәле стратегик юнәлеш булырга тиеш. «Идея» технопаркы яхшы старт алды. Әлмәттә, Яр Чаллыда, Чистайда «Татнефть» ААҖ катнашында шундый ук мәйданнар әзерләү буенча актив эш бара. «Түбән Кама Нефтехим» ААҖ нигезендә - нефть химиясе, «КамАЗ» ААҖ нигезендә - машина һәм приборлар төзү, «Татнефть» ААҖ базасында - нефть чыгару технологияләре, «Татэнерго» ААҖ предприятиеләре базасында - энергетика, энергия саклау — үсешнең перспектив нокталары булып тора. Республика компанияләренең ICL КПО ВС ААҖ базасы нигезендә дөньяның мәгълүмат технологияләрен җитештерүчеләр белән хезмәттәшлекне киңәйтү һәм көчләрне берләштерү ярдәмендә «Идея» технопаркы белән берлектә мәгълүмат технологияләрен үстерүгә, технопарклар һәм мәгълүмат технологияләре үзәкләре төзүгә аерым игътибар бирелергә тиеш.

Республикада инновация инфраструктурасының яңа элементларын – Залог-иминият тотрыклыландыру һәм Инвестиция-венчур фондларын төзү инновация даирәсендәге аеруча кискен проблемаларның берсен хәл итәргә - фәнни-тикшеренү һәм эшмәкәрлек белән шөгыльләнүче коллективларны кирәкле финанс средстволары белән оператив тәэмин итәргә тиеш.

Инновация инфраструктурасының нигез элементлары башлыча формалаштырылды һәм хәзер анда катнашучыларның нәтиҗәле хезмәттәшлеген оештыру кебек мөһим проблема кала.

Татарстан Республика Хөкүмәтенә:

1. Югары уку йортлары, фәнни һәм тикшеренү учрежденияләре һәм оешмалары, технопарклар, бизнес инкубаторлары, промышленность округларының булган куәтен мөмкин кадәр тулырак файдаланырлык итеп, төгәл регламент эшләргә һәм барлык катнашучыларның һәркайсының төгәл урынын һәм ролен билгеләргә. Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе, Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгы, Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгы арасында республика фәненең үсеше белән идарә итү буенча функциональ вазыйфаларны һәм вәкаләтләрне анык итеп бүлү мөһим .
   
   Бу даирәдә идарә итүнең коллегиаль, күмәк формаларыннан (фәнни һәм техник сәясәт буенча комиссияләр) – бердәм координацияләүче органга, «җаваплылык үзәгенә» – Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгына күчү мәсьәләсе өлгереп җитте.
2. Дәүләт бюджетында каралган фәнни заказларны эшләү технологиясен үзгәртү, аларны республика фәнни үзәкләре адресына җиткерү һәм гамәлгә ашыру. Республикада, гамәли тикшеренүләр, фәнни эшләнмәләр исәбенә фундаменталь тикшеренүләр тарафына йөз тоткан зур «тайпылыш» күзәтелә. Заказ стратегик яктан анык булу белән беррәттән ел саен гамәлгә ашырылырга тиеш.Бу эш белән Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгы, Промышленность предприятиеләре ассоциациясе Татарстан Республикасы Сәүдә промышленность палатасы даими шөгыльләнергә тиеш. Әлеге процесста Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе һәм Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгы актив катнашырга бурычлы. Игътибарны республика фәне объектив төстә лидерлык позияцияләренә чыга ала торган юнәлешләргә тупларга кирәк.
   
   Бу җәһәттән республиканың Диссертация һәм Фәнни советлары эшен координацияләүне тәэмин итү максатка ярашлы булачак.
3. Яңа идеяләрнең, ысулларның һәм технологияләрнең төп «генераторлары» булган фәнни учреждениеләр эшчәнлеген активлаштыру буенча тәкъдимнәр әзерләргә һәм җентекле анализ уздырырга. Күрәсең, беренче чиратта нефть химиясе, машина төзелеше һәм авиация төзелеше өлкәләрендә корпоратив (берләштерелгән) фәнне кабат торгызу ихтыяҗы бар.
4. Фәнгә һәм фәнни хезмәт күрсәтүләргә дәүләт һәм корпоратив чыгымнарны арттыруны карарга . Предприятиеләрне һәм оешмаларны чыгымнарның бер өлешен уртактан финанслауга гына түгел, ә үсешнең өстенлекле юнәлешләрен билгеләүгә активрак җәлеп итәргә кирәк.Бу уздырыла торган фәнни эшләрнең әһәмиятен һәм практик кыйммәтен тәэмин итәчәк.
5. Фәнни тикшерүләрне башкарганда тулысынча грантлар бирү, конкурс, контракт системасына күчү.
6. Патент эшчәнлеге буенча эшне көчәйтергә. Республика интеллектуаль милек базары нигезләрен формалаштыру эшен башларга.
7. Технопаркларда үсеп чыккан инновация компанияләрен, фәнни эшчәнлек һәм аларга хезмәт күрсәтүче компанияләрне алга таба урнаштыру максатында биналарның, корылмаларның файдаланылмый торган яисә нәтиҗәсез файдаланылган мәйданнарына инвентарьлаштыру уздырырга.
8. Фәнни учреждениеләрнең кадрлар составын яшәртү буенча тәкъдимнәр әзерләү.
   
   Башлангыч нәтиҗәләр күрсәткәнчә, инновацияләр өлкәсендә уздырыла торган сәясәт үзен аклый һәм уңышлы үсү өчен киң мөмкинлекләр ача. Монда җәмгыятьнең төп җитештерүче көче - кешегә карата югары интеллектуаль һәм югары җитештерүчән хезмәтнең нисбәте үзгәрү төп шарт булырга тиеш.
   
   Безгә нык үскән илләрне куып җитәргә түгел, ә бөтенләй башка төрле стратегия — инновация ыргылышы стратегиясен булдыру зарур.
   
   

Югары технологияләргә нигезләнгән сектор

Нефть химиясе һәм нефть эшкәртү, авиация, автомобиль промышленносте, машина һәм приборлар төзү, оборона – промышленносте комплексы, яңа югары технологияләр эзләүдә һәм кертүдә лидерлар булырга тиеш. 2004 елда әлеге тормак предприятиеләре Татарстанда гына түгел (машина төзелешендә - 12,9 процент, химия һәм нефть химиясендә - 12,5 процент), ә Россия Федерациясе күләмендә дә (машина төзелешендә уртача 11,7 процент, химия һәм нефть химиясендә 7,4 процент) икътисадый үсешнең иң югары темпларын күрсәтәләр. Нефть химиясе һәм нефть эшкәртүдә рентабельлек дәрәҗәсенең уртача Россия күрсәткечләреннән 3,1 мәртәбә артыграк булуын аерым әйтеп китәргә кирәк.

Нефть химиясе һәм нефть эшкәртү. Нефть эшкәртү производствоның тотрыклы эшләве , «Татнефть» ААҖ нән өзлексез чимал килеп торуы нәтиҗәсендә «Түбән Кама Нефтехим» ААҖнең турыдан-туры куыла торган бензин җитештерү белән бәйле ихтыяҗы беренче мәртәбә республика чыганаклары исәбенә тулысынча канәгатьләндерелде. Химия һәм нефть химиясе предприятиеләре эш йомгаклары сыйфат күрсәткечләренең үсүе белән характерлана.

Нефть чималын эшкәртүне тирәнәйтү кебек стратегик бурычны үтәүгә юнәлдерелгән карарларны гамәлгә ашыру өчен республикада яңа нефть эшкәртү объектлары төзүнең эзлеклелеген һәм этапларын яшәп килүче куәтләр белән төгәл аралаштыру мөһим. Республикада ел саен Татарстанның 14 млн тонна нефтен эшкәртү өчен база төзү буенча эшләрне активлаштыру — өстенлекле юнәлеш.

Нефть, газ, химия комплексы тармакларында агымдагы оештыру – техник чараларны гамәлгә ашыру исәбенә ресурслар экономияләү резервы тулы куәтенә эшләми. Алдынгы технологияләр кертүне күздә тоткан, күп предприятияләр һәм оешмалар эшен координацияләүне таләп итүче озак сроклы проектларны гамәлгә ашыруда ресурс саклый торган потенциал җитәрлек файдаланылмый. Тармак предприятиеләре бу мәсьәләләрне хәл итүгә актив рәвештә фәнни һәм инновация оешмаларын җәлеп итәргә бурычлы. 2005 елда, табигый чимал бүлүнең максималь тирән дәрәҗәсен билгеләүче һәм өстәлгән бәя күләме зур булган продукция чыгаруны тәэмин итүче югары технологияләргә нигезләнгән производстволар өлешен арттырып, тармакта структур үзгәртеп коруларны дәвам итәргә кирәк.

Алдынгы чит ил технологияләрен үзләштерү нигезендә тармакның конкурентлык сәләтен күтәрү белән беррәттән, производстога илебез фәнни мәктәбе казанышларын эзлекле рәвештә кертү тәэмин ителергә тиеш. 2005 елда Түбән Кама («Түбән Кама Нефтехим» ААҖ нигезендә) һәм Казан («Казан Оргсинтез» ААҖ нигезендә) промышленность округларын төзүне тәмамларга һәм алар кысаларында тармак дәрәҗәсендә кече производстволарны үстерүгә чимал һәм инвестицияләр җибәрүне оештыру һәм методик ярдәм күрсәтүне җайга салырга кирәк.

Россия Федерациясенең парник газларын һавага чыгарып ташлау күләмнәрен җайга салучы Киот беркетмәсенә кушылуын исәпкә алып,бу хәлнең нефть химиясе комплексы компанияләренә нинди йогынты ясавын ачыклау максатында тикшеренүләр башлап җибәрү мөһим.

Авиация. Авиациянең узган елдагы эш нәтиҗәләре ышаныч уята. «Казан вертолет заводы» ААҖ (җитештерүнең физик күләме үсеше темпы 115,5 процент), «Горбунов исемендәге Казан авиация җитештерү берләшмәсе» Федераль дәүләт унитар предприятисе (112,5 процент). Россия Федерациясе Хөкүмәтендә В.В.Путин күрсәтмәсе нигезендә әлеге стратегик тармакны үстерүне финанслау һәм дәүләт ярдәме күрсәтү мәсьәләсендә чаралар эшләнә. Шул ук вакытта милекне үзәкләштерергә һәм кабат бүләргә омтылышлар көчәя. Авиация даирәсендәге төп бурычлар:

• Булачак федераль программаларда, дәүләт заказларында актив катнашу. Яңа, озак сроклы программаларда республика предприятиеләре лаеклы катнаша алсын өчен Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә тиешле әзерлек эшләре башлап җибәрергә кирәк.
• Россия һәм профильле халыкара компанияләр белән нәтиҗәле һәм лаеклы хезмәттәшлек итү өчен капитал салу эшен көчәйтергә кирәк. Кызганыч, безнең авиакомпанияләрнең базар куәте әлегә тиешенчә бәяләнмәгән. Көнбатыштагы фонд базарларының инвестиция мөмкинлекләрен, аеруча яңа проектларны гамәлгә ашыру һәм яңа продукция чыгару өлкәсендә киң файдаланып булыр иде.

Автомобиль төзелеше. Бу тармакта Татарстанда җитештерүнең туплану дәрәҗәсе бик югары һәм әлеге өстенлекне тагын да нәтиҗәлерәк файдаланырга кирәк. Лизинг, маркетингта яңа ысуллар куллану, җитештерүне, номенклатур линейканы яңарту, икеле технологияләр куллану – болар бар да республиканың төп автомобиль төзүчесенә — «КамАЗ» ААҖ нә бик тиз үсеп китү мөмкинлеге тәэмин итте һәм машина төзелеше тармакларының югары нәтиҗәләр күрсәтеп эшләвенә тирән йогынты ясады. 2004 елда «КамАЗ» ААҖдә җитештерелгән һәм сатылган продукция күләме узган ел белән чагыштырганда 17 процентка артты (чагыштырма бәяләрдә). Монда аның хуҗалык даирәләре белән эшли белүе зур роль уйнады. Бу хәл калган компанияләр өчен дә үрнәк. Эре предприятиенең шулай тиз үсүе ,чыннан да, зур казаныш.

«КамАЗ» ААҖ нең киләчәге өметле: предприятиене тагын да үстерү буенча гаять зур планнар кабул ителде. 2005 елда 31,5 мең йөк машинасы, 46,2 мең җиңел автомобиль һәм 900 автобус чыгару каралган, шулай ук йөк автомобильләренең Россия базарында «КамАЗ» ААҖ өлешен үз классында 2004 ел белән чагыштырганда 37,5 тән 40,5 процентка кадәр арттыру планлаштырыла.

Автомобиль төзелеше өлкәсендәге бурычлар:

• Базарда яулап алынган позицияләрне саклау һәм киңәйтү, югары темпларны югалтмау.
• Автомобиль төзелеше өлешендә Алабуга промышленность мәйданы потенциалын да киңрәк файдаланып булыр иде.
• Чит ил компанияләре актив төстә гомумроссия базарына үтеп керәләр. Республикада җыю буенча уртак производстволар һәм компонентлар җитештерү урыннары төзү өчен тырышлыкны арттырасы бар.
• Продукциянең сыйфатын күтәрү буенча эшне дәвам итү.

Машина һәм прибор төзелеше. Файдалы казылмалар чыгару промышленносте, ягулык промышленносте һәм энергетика, әле бик озак еллар аеруча тотрыклы үсүче һәм, иң мөһиме, финанслар белән тәэмин ителгән, Россия Федерациясендә зур сорау тапкан төп тармаклар булып калачак. Шуңа күрә, үзләренең үсеш программаларын формалаштырганда, яңа продукция үзләштергәндә һәм чыгарганда машина һәм прибор төзүчеләргә нәкъ менә әлеге тармакларга юнәлеш тотарга кирәк. Бу җәһәттән, республика товар җитештерүчеләренең «Россия тимер юллары» ААҖ, «АВТОВАЗ» ААҖ, «Газпром» ААҖ һ.б. белән хезмәттәшлекне үстерү буенча эшчәнлеге һәрьяклап хупланырга тиеш.

Машина, прибор төзү өлкәсендәге бурычлар:

• рентабельлек динамикасына һәм өстәлгән бәягә күбрәк игътибар бирелергә тиеш. Күрсәткечләрнең структурасын һәм үсеш темпын яхшырту мөмкинлекләре бар.
• Төп җитештерү фондларының тәмам искерүе аркасында технологик базаны заманча үзгәртеп корырга һәм яңартырга кирәк.

Оборона – промышленность комплексы. 2004 елда Татарстан Республикасында урнашкан ОПК (оборона- промышленность комплексы) предприятиеләре тарафыннан продукция узган елгы дәрәҗәдән 9,2 процентка күбрәк чыгарылды. 2004 елда дәүләт оборона заказы күләме 2 мәртәбә диярлек артты һәм җитештерүнең гомуми күләменә карата 20 процент чамасы тәшкил итте . 2004 елда : «А.М.Горький исемендәге Зеленодольск заводы» ААҖ (181%), «Казан электротехника заводы» ААҖ (141,5%), «Элекон» ААҖ (115,3%) предприятиеләре җитештерү күләмнәрен шактый арттырдылар. (Ә бит әле кайчан гына алар кризис яисә шуңа якын халәттә иделәр).

Оборона – промышленность комплексы бурычлары:

• Федераль структуралар белән эшләү.
• Контроль һәм чыгымнарны киметү өлешендә финанс менеджментының нәтиҗәлелеген күтәрү.
• Җитештерү һәм җитештерү максатларына хезмәт итмәгән активларны эшкә җигү, профилен үзгәртү һәм аларны альтернатив файдалану.

Югары технологияле сектор алдында торган гомуми бурычлар. Бүгенге постиндустриаль җәмгыятьтә фәкать актив төстә инновацияләр белән шөгыльләнүче һәм иң югары технологияләрне файдаланучы эре базар компанияләре генә зур яшәү көченә ия. Конкурентлыкны үстерүне стимуллаштыру белән кирәгеннән артык мавыгу, предприятиеләрне ваклау чит илләрнең шушындый ук структураларына каршы торырга сәләтле эре тармак һәм катнаш структуралы трансмилли промышленность компанияләре формалаштыруга комачаулый. Шуңа күрә аеруча уңышлы эшләгән компанияләр нигезендә эре хуҗалык берләшмәләре төзүне стимуллаштыру мөһим. Авиациядә , автомобиль, машина һәм приборлар төзелеше секторларында югары технологияләрне үстерү һәм эре конкурент төзелмәләр формалаштыру республика өчен, аның тотрыклы киләчәге һәм халыкның лаеклы тормыш дәрәҗәсен тәэмин итү өчен аерыча мөһим.

Республика компанияләренең ышанычлы үсеше, өметле проектларның булуы, капиталның зур күләмнәрдә туплануы төрле типтагы инвесторлар җәлеп итә.

Чимал базарында тышкы икътисадый конъюнктураның уңай булуы, төсле һәм кара металлургия тармакларында олигополистик структуралар формалашу тиешле җитештерүчеләрдә шактый зур күләмдә финанс средстволары туплануга китерде.

Капиталны чимал, табигый байлыклар чыгару секторларыннан эшкәртү һәм югары технологияле секторларга юнәлтергә омтылу хисабына предприятиеләр арасында берсен-берсе йотарга омтылу һәм яңа конкурентлар пәйда булу тенденцияләре көчәйде. Татарстан Республикасы Җир һәм мөлкәти мөнәсәбәтләр министрлыгына бу өлештә милекне яклау һәм үстерү буенча республика промышленность предприятиеләре өчен тәкъдимнәр һәм киңәшләр комплексы әзерләргә кирәк.

Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгына бу шартларда барлык территорияләр һәм тармаклар буенча безнең промышленностьне кластерлаштыру уздыру һәм бу шартларда аеруча перспективалы эчке үсеш нокталарын билгеләү мөһим. Төп бурыч — программалар әзерләү:

• Промышленность сәясәте буенча (өстенлекле, югары технологиягә корылган секторларны үстерүгә ярдәм итү);
• Җитештерү көчләрен уңайлы урнаштыру. Предприятиеләр, аеруча эре предприятиеләр, үзара файдалы хезмәттәшлек итү хакында килешә һәм аның үрнәген таба алмыйлар, параллель производстволар төзиләр,үз производстволарын урнаштыру өчен республикадан читтә урын эзли башлыйлар. Бу юнәлештә эшнең сыйфаты тамырдан яхшыртылырга тиеш. Татарстан Республикасының кечерәк шәһәрләрендә һәм торак пунктларында, республиканың эре һәм уңышлы төстә үсә торган предприятиеләре, партнерлары буларак, җитештерүнең аерым төрләрен булдыру процессларын активлаштыруга аерым игътибар сорала. Ирекле эшче көчләрнең булуы һәм чагыштырмача түбән хезмәт хакы, эре шәһәрләр белән чагыштырганда, җитештерүне үстерү өчен өстенлекле икътисадый шартлар тудыра.

Республика промышленносте үсеше, аеруча торак-коммуналь даирәсе тармакларында, төзелештә, авыл хуҗалыгында, дәүләт ( дәүләт заказы) ихтыяҗларын канәгатьләндерүгә юнәлдерелгән производстволар төзү исәбенә гамәлгә ашырылырга тиеш. Илебез товар җитештерүләрен стимуллаштыру максатында даими сатып алына торган товар бәяләрен һәм күләмнәрен 4-5 елга үзгәрешсез калырлык итеп куеп булыр иде. Бу яңа продукция үзләштерү буенча чыгымнарны кайтару өчен җитәрлек. Шулай ук бу, үз чиратында, промышленность җитештерүен техник яктан яңарту һәм җиһазландыру мөмкинлеге бирәчәк.

Хәзерге вакытта эре товар җитештерүчеләр («КамАЗ» ААҖ, «Татнефть» ААҖ, «Татэнерго» ААҖ һ.б.) тарафыннан читтә сатып алына торган комплектлаштыру әйберләрен җитештерүне үзләштерү буенча шундый ук эшләр оештырасы бар. Дәүләт бу башлангычка ташламалы финанслау механизмнары булдырып милли банк системасы аша ярдәм итә алыр иде.

Татарстан Республикасы Хөкүмәтендә икътисадый үсешнең кадрлар белән эшләүгә бәйле мәсьәләләре шактый нык көчәйтелергә тиеш. Бу аеруча урта һәм кече менеджмент өлешенә кагыла.Ялланып эшләүче менеджерлар базары әлегә юк һәм бу факт еш кына үзгәртеп коруларны тоткарлый.Перспектив проектларны гамәлгә ашыру өчен талантлы оста менеджерлар аз җәлеп ителә.

Бүгенге базар конъюнктурасында товарларны,аеруча яңа товарларны урнаштыруда брендинг (яңа сәүдә билгеләре, сәүдә маркалары булдыру) мөһим чара булып тора.Бу корал маркетинг сәясәтенең башка өлеше кебек үк җитәрлек файдаланылмый. Бу юнәлештә үзен «Нәфис косметикс» ААҖе уңай яктан күрсәтте. Аның күркәм тәҗрибәсе башка компанияләр өчен дә үрнәк булырга тиеш.

Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгы, кайбер башка республика структуралары кебек үк, ни кызганыч, икътисадый һәм социаль сәясәтнең төп мәсьәләләрен хәл итүдән күпмедер күләмдә читләште. Алар үзләренең төп вазыйфаларын төрдәш, ярымдәүләт карамагында булган яисә вәкаләтләр бирелгән структураларга тапшыралар (фаразлау һәм норматив база эшләүне - Икътисадый һәм социаль тикшеренүләр үзәгенә, икътисадый программалар эшләүне - тармак министрлыкларына, ведомстволарына һәм фәнни коллективларга, промышленность кооперациясе буенча – Субконтрактация үзәгенә, дәүләт сатып алулары буенча — Дәүләт заказлары буенча агентлыкка һ.б.)

Шуңа күрә министрлыкларга еш кына төп эшкә зыян китерә торган күпсанлы мәшәкатьләр өстәлә. Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә хәлгә җентекләп анализ ясарга һәм теге яки бу ведомство эшчәнлегенә тиешле төзәтмәләр кертергә кирәк.

Ягулык-энергетика комплексы

Ягулык промышленносте. Дөнья базарында нефтькә бәянең югары торуы аркасында узган ел Татарстан Республикасы нефть промышленносте предприятиеләре өчен уңышлы булды. Алар озак вакытка исәпләнгән үсеш программасын һәм республиканың барлык социаль программаларын гамәлгә ашыруда актив катнаштылар. Җитештерү чыгымнарын киметү һәм нефть чыгаруны арттыру буенча бурычлар уңышлы үтәлде. Тулаем алганда, Татарстан Республикасының нефть чыгару тармагында җитештерү темпларының үсүе 2003 елгы дәрәҗәгә нисбәттә 102,5 процент тәшкил итте.Яңа технологияләр кертү, җитештерүне үзгәртеп кору — болар бар да яңа скважиналардан нефть чыгару күләменең уртача күрсәткечен тәүлеккә 6,7 мең тоннага җиткерү мөмкинлеге бирде.Инвестицияләр салу өчен шартлар яхшырды «Татнефть» ААҖ-ендә агымдагы капиталлашу дәрәҗәсе күтәрелде: ел башындагы 2,6 млрд.тан 3,22 млрд. долларга кадәр (2004 ел ахырына). 2004 елда «Татнефть» ААҖ Директорлар советы составына беренче мәртәбә чит ил акционерлары кертелде.

Кече нефть компанияләре дә 2004 елда тотрыклы темплар белән үсте.Алар тарафынан чыгарылган нефть күләме республика буенча чыгарылган барлык нефтьнең 16,1 процент тәшкил итте һәм бу компанияләр аның күләмнәрен ышанычлы төстә үстерә баралар.

2004 елда эзләү-разведкалау максатында 81,5 мең метрдан артык скважина борауланды, 3 чыганак ачылды. Нефть запаслары үсеше 33,3 млн. т. тәшкил итте,ягъни нефть запасларын торгызу тәэмин ителде.

Ләкин бу өлкәдә барысы ал да гөл генә түгел.Үзебездә башкарылган геология - разведкалау эшләре исәбенә үсешнең түбән булуы шул хакта сөйли, әлеге күрсәткеч фәкать 4,7 млн. т. тәшкил итә (гомуми үсешкә нисбәттә 14 процент). Запасларның калган үсеше элек ачылган һәм эксплуатацияләнә торган чыганаклардагы запасларны кабат бәяләү исәбенә алынды. Икенче төрле итеп әйткәндә, алдагы елларда башкарылган разведкалау эшләре исәбенә. Тагын шунысы мөһим, үзебездә башкарылган геология-разведкалау эшләре исәбенә запасларның үсеш өлешенең тотрыклы төстә кимү тенденциясе күзәтелә.(1991-1995 еллардагы 32 проценттан агымдагы бишьеллыкта 11 проценка кадәр). Моның сәбәпләреннән берсе - республиканың җир асты байлыкларын эзләүнең гаять колачлы башкарылуында, шуның аркасында геология-разведкалау эшенең нәтиҗәлелеге объектив рәвештә сизелерлек кими. Ләкин дәүләт тарафыннан «уен кагыйдәләрен» үзгәртү белән бәйле субъектив характердагы башка сәбәпләр дә бар һәм алар, беренче чиратта, геология-разведкалау эшләрен финанслауга дәүләт финанслары күләменең кискен киметелүе белән характерлана.

Эксплуатацияләнә торган төп чыганакларның соң дәрәҗәдә ярлылануыннан гайре дә (запасларның 80 проценты алынган),нефть компанияләренең эш шартлары кыен чыгарыла торган нефть өлешенең артуы, ягъни нефть запаслары структурасының начараюы белән катлаулана. Бүген Татарстан Республикасында авыр чыгарыла торган нефть 80 процент тәшкил итә,ә ул Россия буенча тулаем 55 процент кына.

Бу шартларда республика җирләрендә нефть запасларын торгызуны тәэмин итү өчен разведкалау максатында тирән бораулау күләмнәрен планлы төстә арттырырга, аны кыр шартларында башкарыла торган геофизик эшләр күләме белән балансларга, геология эшләре нәтиҗәләрен гомумиләштерү өлкәсендә фундаменталь тикшерүләр уздырырга, нефть ятмаларының урнашу закончалыкларын өйрәнергә, нефть һәм газ җәһәтеннән урынның перспективалылыгын нигезләргә һәм геология-разведкалау эшләренең юнәлешләрен билгеләргә, нефть эзләү белән бәйле барлык процессларның методикасын камилләштерергә һәм оптимальләштерергә кирәк.

Бер ук вакытта эксплуатацияләнә торган чыганакларны өстәмә рәвештә разведкалау методикасын тагын да камилләштерергә һәм үстерергә, нефть запасларын арттыру максатында нефть чыгаруны яхшыртуның яңа ысулларын табарга кирәк.

«Татнефть» ААҖнә, компаниянең нефть чыгару структурасыннан профильсез эшчәнлек төрләрен чыгару буенча тиешле гамәлләр кылып, компанияне реструктурлаштыру проблемасын хәл итүне тизләтергә, ә Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә, «Татнефть» ААҖ нең бушатыла торган җитештерү куәтләрен файдаланып, нефть районнарында кече һәм урта бизнесны үстерү өчен шартлар тудыру буенча чаралар күрергә кирәк.

Республика предприятиеләренең техник һәм кадрлар потенциалын Татарстан Республикасыннан читтә нефть чыгару өчен файдалану мөмкинлеге сизелерлек резерв булып кала. Моның өчен «Татнефть» ААҖнә, «Нефтеконсорциум» ЯАҖнә бәйсез нефть компанияләре белән берлектә Оренбург, Самара, Ульяновск, Пермь өлкәләре, Калмыкия һәм Россиянең башка районнарындагы булган техник, кадрлар һәм фәнни потенциалны файдаланып һәм шулай ук ресурслар базасын киңәйтү һәм яңа нефть газ чыгару куәтләре төзү максатында Иранда, Сүриядә, Оманда һ.б. перспектив районнарда Татарстан Республикасыннан читтә нефть һәм газ чыганакларын эзләү разведкалау һәм үзләштерү буенча эшләрне активлаштыру зарур.

Энергетика. «Татэнерго» ААҖ үзенең төп бурычын - барлык төр кулланучыларны ышанычлы төстә һәм өзлексез электр һәм җылылык белән тәэмин итү бурычын уңышлы башкара. 2004 елда узган ел белән чагыштырганда электр энергиясе 1,5 процентка күбрәк сатылды. Электр, җылылык энергиясе җитештерүдә Россия күләмендә иң күркәм техник-икътисадый нәтиҗәләргә ирешелде.

1 квт сәгать энергия җитештерүгә шартлы ягулыкның чагыштырма чыгымы 330,1 г. булды, бу РАО «ЕЭС Россия»гә караганда, 5 г. га кимрәк, 1 Гкалориягә 133,9 кг ягулык сарыф ителгән. Шуңа күрә 2004 елның декабрендә «Татэнерго» ААҖ нең күмәртәле базарның ирекле сәүдә секторына кушылуы аңа базар бәяләре буенча электр энергиясе җибәрү мөмкинлеге бирә. Бүген Мари Эл Республикасы, Чуваш Республикасы, Мордовия Республикасы, Киров, Тамбов өлкәләре һ.б.ларның энергия белән тәэмин итүче оешмалары аның белән хезмәттәшлек итәргә теләк белдерделәр. Энергия ресурсларын «экспортлауны» актив үстерү мөһим. Энергия куәтләренең сыйдырышлылыгын арттыру, чыгымнарны киметү һәм шуңа бәйле рәвештә безнең халкыбыз өчен тарифларны киметү мөмкинлеге белән турыдан-туры бәйле.

Җиһазларның эшләү режимнарын оптимальләштерү, ремонтларның сыйфатын яхшырту, матди-техник тәэминатны юлга салу, икенчел ресурсларны файдалану, электр һәм җылылык энергиясен транспортлауда югалтуларны киметү һ.б.лар 400 млн сумнан артык икътисадый нәтиҗә алу мөмкинлеге бирде.

«Татэнерго» ААҖ һәм Яр Чаллы администрациясе электр һәм җылылык белән тәэмин итү эшендә энергия саклаучы техгнологияне кертү буенча Дания тәҗрибәсеннән файдалана башладылар. Пилот мәйданчыклары сыйфатында торак комплекслары сайланды, аларга Danfoss һәм Urundfos фирмаларының исәп-хисап һәм җылылык көйләү җайланмалары куелачак. Дания компанияләре комплектлаштыру әйберләренә заказларны республика предприятиеләренә урнаштырырга әзер торуларын белдерделәр һәм бу приборларның бәясен арзанайтачак. Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгыннан әлеге процесска иң актив булышлык күрсәтү таләп ителә.

Халыкның мәнфәгатьләрен исәпкә алучы һәм тармак предприятиеләренең инвестицияләр өчен кулай булын тәэмин итүче электр энергиясе җитештерү һәм сату даирәсендә конкурентлыкны үстерүгә һәм нәтиҗәлекне күтәрүгә ярдәм итүче, артык чыгымнарны киметү өчен стимуллар булдыручы тармак буларак үстерү җәһәтеннән дәүләт җайга салуы нәкъ менә шушы бурычларны гамәлгә ашыруга юнәлдерелгән булырга тиеш.

Бу максатта төрле категория кулланучылар арасында энергия чыганаклары бәяләре белән җылылык һәм электр энергиясе бәяләре арасындагы аерманы аралаштырып субсидияләштерүне кыскарту мәсьәләләрен хәл итәргә кирәк. Шулай ук энергия ресурслары җибәрергә теләгән һәм аларны дөрес файдаланган кулланучыларга стимул бирүне күздә тоту зарур. Күрсәтелгән чараларны үтәү энергия тарифлары динамикасын инфляция индексын газга бәяләр үсүе индексы белән чикләү мөмкинлеге бирәчәк.

Агропромышленность производствосы

Узган ел авыл хуҗалыгы тармагында тотрыклылык сакланды һәм мәгълүм күләмдә үсеш күзәтелде. Барлык төр хуҗалыкларда авыл хуҗалыгы продукциясенең гомуми күләме 57 млрд. сумнан артып китте, бу Россия Федерациясендә җитештерү күләмнәре буенча өченче күрсәткеч. 2004 елда тармакның үсеш темплары 103,3 процент тәшкил итте, соңгы биш ел нәтиҗәләре буенча да шундый ук үсеш темплары саклана, гомуми үсеш 30 процент тәшкил итә.

Узган елда ашлыкның тулаем җыемы 4,2 млн. тоннадан артып китте. 480 мең тонна кыйммәтле азык-төлек бодае әзерләнде, ул республика ихтыяҗын тулысынча тәэмин итә.

Яңа сортлар һәм алдынгы технологияләр кертү исәбенә узган елда шикәр чөгендере чәчү тарихында беренче мәртәбә 1,8 млн. тонна шикәр чөгендере җыеп алынды, аңардан фәкать республикада гына да150 мең тонна шикәр комы эшләп чыгарылачак. Республика шикәр комына, бәрәңгегә, яшелчәгә булган ихтыяҗларын тулысынча канәгатьләндерә.

Терлекчелек продукциясе җитештерүне арттыру дәвам итә. 2004 елда 1,5 млн. тоннадан артык сөт җитештерелде, җитештерү 305,8 мең тонна ит (тере авырлыкта), шул исәптән, махсус предприятиеләрдә 40 мең тонна кош ите җитештерелде, бу 2003 ел белән чагыштырганда 19 процентка югарырак.

Алынган нәтиҗәләр узган елда хезмәт хакы буенча бурычларны киметү белән беррәттән, бер хезмәткәргә уртача хезмәт хакын 25,8 процентка арттыру һәм аның дәрәҗәсен 2455 сумга кадәр җиткерү мөмкинлеге бирде.

Республикада авыл хуҗалыгы берләшмәләрен финанс савыктыру буенча шактый эшләр башкарылды. 523 хуҗалык белән бурычларны 5,5 млрд. сумга реструктурлаштыру хакында килешүләр төзелде. 1,5 млрд. сумга пенялар, штрафлар гамәлдән чыгарылды.

Шуңа карамастан авыл хуҗалыгы берләшмәләренең финанс-хуҗалык эшчәнлегенә тискәре йогынты ясый торган кайбер факторлар яшәп килә. Мондый факторларга кредит исәбенә яшәү, әйләнештәге средстволарның булмавы, җитештерүгә чыгымнарның күп тотылуы, продукция сатудагы оешмаганлык кебек ямьсез күренешләрне кертергә мөмкин.

Бүген агропромышленность комплексын алып баруның классик технологиясенең гаять зур көч куюны һәм ресурслар җибәрүне таләп итүе күзгә күренеп тора. Бәяләрнең әледән әле уйнап торуы, базар шартларында нәтиҗәле эшләү беренче чиратта агропромышленность комплексында инновация процессларын, ресурслар саклый торган технологияләрне нәтиҗәле үстерү, хуҗалык итүнең яңа формаларын эзләү, авыл хуҗалыгы товар җитештерүчеләрнең үз эчке резервларын җәлеп итү ярдәмендә җитештерүнең нәтиҗәлелеген һәм керемлелеген күтәрү исәбенә дәүләтнең финанс стимуллаштыру механизмнарын оста файдаланганда гына мөмкин.

Үсемлекчелек өлкәсендә игенчелекне биология нигезенә куюны гамәлгә ашырырга, азык-төлек бодае, сыйфатлы арыш, сыра кайнатырга яраклы арпа, рапс, шикәр чөгендере кебек югары керем бирә торган культуралар җитештерүгә һәм сатуга юнәлтеп, чәчү мәйданнары структурасын оптимальләштерергә кирәк. Елга тотрыклы төстә 5 һәм аннан да артыграк миллион тонна ашлык, 2 млн. тоннадан күбрәк шикәр чөгендере җитештерү, перспектив бурыч булып кала.

Туфракны төп эшкәртүне минимальләштерү исәбенә игенчелек хезмәтенең нәтиҗәлелелеген күтәрү - тармакны үстерүнең өстенлекле юнәлеше. Бу, үз чиратында, традицион технологияләрдән энергия һәм ресурслар саклый торган яңа технологияләргә күчүне һәм техниканы җитештерүчән файдалануны , куәтле тракторлар һәм заманча агрегатлар үзләштерү исәбенә машина-трактор паркын оптимальләштерү юлы белән безнең шартларга җайлаштыруны күздә тота.

Авыл хуҗалыгы товарлары җитештерүчеләрнең фәкать техник яктан бик яхшы тәэмин ителгән очракта гына конкурентлыкка сәләтле продукция җитештерә алуын исәпкә алып, республика хөкүмәте авыл хуҗалыгының техник һәм технологик үсешнең яңа баскычына күтәрелүенә зур игътибар бирә. Лизинг системасына кертемнәр аша агропромышленность комплексын коралландыру процессына дәүләт ярдәме күрсәтү чараларына аерым игътибар бирелә. Әлеге шартларда сатып алынган авыл хуҗалыгы машиналары исемлеге киңәя һәм камилләшә бара. 2005 елда бу максатларга 740 млн. сум бюджет акчаларын бүлеп бирү каралган.

Дөнья дәрәҗәсендәге заманча инновация технологияләрен куллану, көтүнең структурасын оптимальләштерү, сөт, ит, йомырка җитештергәндә һәм сатканда аның продуктлылыгын күтәрү исәбенә ирешелгән тотрыклы үсеш темпларын саклап калырга кирәк.

Авылдагы социаль-икътисадый үзгәртеп корулар, бу тармакка кече һәм урта бизнесны җәлеп итү, фермер хуҗалыклары санының артуы белән бәйле булырга тиеш. Авыл хуҗалыгында җитештерелә торган продукциянең яртысына якынын җитештерә һәм авыл халкын ашамлык продуктлары белән тәэмин итүнең төп чыганагы булып калучы шәхси хуҗалыкларны үстерү, авыл кешесен эш белән тәэмин итү һәм аның керемнәрен арттыру төп бурычларның берсе булып кала.

Халыкның шәхси хуҗалыкларына һәм фермер хуҗалыкларына финанс ярдәме күрсәтүче кредит бирә торган 15 кулланучылар ширкәте эшли, алар кулай шартларда кредит бирәләр, продукция сатуда ярдәм күрсәтүне дә кертеп, төрле хезмәтләр күрсәтәләр.2004 елда республика кредит оешмалары авыл хуҗалыгы продукциясе эшкәртүче авыл товар җитештерүчеләренә һәм предприятиеләргә кредитлар бирүне дәвам иттеләр. Бу тармакка бирелгән яңа кредитлар күләме 2004 елда 5 млрд сум тәшкил итә. Бу узган елгы шундый ук күрсәткечтән 2 мәртәбә артык. Әлеге средстволарның яртысыннан артыгы – 2,9 млрд сумы — «Татфондбанк» тарафыннан чөгендер үстерү һәм эшкәртү белән бәйле рәвештә салынды.

Узган елда 2004-2010 елларга Татарстан Республикасында кулланучылар кооперациясен үстерүнең республика программасы кабул ителде. Анда кулланучылар кооперациясенең Татарстанның авыл җирләрендәге регион базарындагы яңа урыны , конкрет юнәлешләре билгеләнде.

Авыл хуҗалыгы бизнесе инвесторларны да нык кызыксындыра башлады. Бүген «Татфондбанк» АНКБ ААҖ, «Кызыл Шәрык» ААҖ, «Камазернопродукт» ААҖ, «Кулон» ЯАҖ, «Татарстан сөте» ААҖ, «Татар икмәк продуктлары» ХК ААҖ, «Чаллы-Икмәк» ААҖ, «Полимекс» ҖЧҖ һәм башка структуралар тарафыннан 1,2 млн. га җир эшкәртелә. Инвесторлар үзләренең агрофирмаларын дөнья стандартларына туры килгән югары җитештерүчән техника һәм җиһазлар белән комплекслы тәэмин итәләр. Бу шартларда аграр тармакка, шәһәр һәм район администрацияләренә инвесторларны авыл хуҗалыгы производствосына җәлеп итү, социаль инфраструктураны үстерү һәм авыл халкын эш белән тәэмин итү өчен кулай шартлар тудыру мөһим.

2006 елда булачак Бөтенроссия авыл хуҗалыгы исәпкә алуы турында аерым әйтергә кирәк. Безнең илебездә соңгы авыл хуҗалыгы исәпкә алу гамәле 1920 елда узды. Булачак исәпкә алуның йомгаклары авыл хуҗалыгының торышын бәяләү һәм шулай ук нәтиҗәле агропромышленность сәясәте эшләү өчен нигез булып хезмәт итәчәк. Исәпкә алу программасы барлык төр авыл хуҗалыгы җитештерүчеләренең төп җитештерү-икътисадый характеристикалары буенча күрсәткечләрнең киң даирәсен үз эченә ала: хезмәт һәм җир ресурслары, чәчү мәйданнары, терлек-туар һәм кошларның баш исәбе, авыл хуҗалыгы продукциясенең товарлылыгы.

Бу эшне уздыруда 2006 елда Бөтенроссия авыл хуҗалыгы исәпкә алуына әзерлек һәм уздыруга ярдәм күрсәтү буенча республика комиссиясе, районнарда һәм шәһәрләрдә төзелгән шундый ук комиссияләр, дәүләт статистика органнары координацияләүче рольне уйнарга тиеш. Исәп алуны уздыру буенча әзерлек эшенә инде бүгеннән үк тиешле министрлыкларның, ведомстволарның кушылуы мөһим.

Авыл хуҗалыгы билгеләнешендәге җирләр, шул исәптән өлеш җирләре әйләнеше белән бәйле мәсьәләләр, бүген аеруча кискенләште. Сүз 4,4 млн.гектар җир турында бара,шуның 2,6 миллион гектары шәхси милектә тора. Җирләр белән эш итү мәсьәләләре 470 мең авыл кешесенең-авыл хуҗалыгы кишәрлекләре ияләренең, 2 меңнән артык фермерның, тулаем алганда, 1 миллионга якын җир милекчеләрнең мәнфәгатьләренә кагыла. Ләкин «Авыл хуҗалыгы билгеләнешендәге җирләрнең әйләнеше турында» Федераль законны үтәүнең катлаулы булуы, җирләрне ызанлаштыру һәм җир кишәрлекләренә хокукны теркәү буенча эшләрнең кыйммәт торуы аркасында бүген бу җирләрнең әйләнешен тәэмин итү бик кыен.

Шуңа күрә авыл хуҗалыгы җирләре әйләнешен мөмкин кадәр җиңеләйтү максатында эшне дәвам итү зарур. Әлеге эшне тагын да җанландыра төшү, авыл хуҗалыгы җирләре әйләнешен арзанайту һәм гадиләштерү өчен кадастр исәбе кертү һәм чикләрне ачыклау турындагы мәсьәләне натураль ызанлаштыру юлы белән түгел, ә җир төзелеше һәм картография документлары нигезендә карарга кирәк.

Шулай ук, без дәүләтнең җир базарында активрак катнашуы һәм авыл хуҗалыгы билгеләнешендәге шәхси җирләрне сатып алуда үзенең беренче сатып алучы хокукын тулырак файдалануы мөһим дип исәплибез. Бүген без кайбер шәхси структураларның арзан бәядән авыл хуҗалыгы җирләре пайларын устав капиталына кабул итүләре , алардан файдалануның категориясен үзгәртүләре һәм шул рәвешчә бик зур табыш алулары очракларына юлыгабыз. Дәүләт, җир милекчеләре мәнфәгатьләрендә эш итеп, әлеге процессларны җайга салучы ролен уйнарга, ә кирәк булганда, дәүләт иҗтыяҗлары өчен мондый участокларны сатып алып шушындый алыш-бирешләрдә катнашырга тиеш. Ә җир дәүләт милкендә торганда ул сату өчен кишәрлекләрне мөстәкыйль төстә формалаштырып, аларның категориясен үзгәртә һәм сатуга куя алыр иде.

Моннан тыш, гражданнарга һәм предприятиеләргә җир кишәрлекләре сатып алуда, шул исәптән икенчел базарда, җиргә хокукларны рәсмиләштерүдә, җирләрне сатуны оештыруда, җир мөнәсәбәтләре өлкәсендә «бер тәрәзә» системасының эшләвен тәэмин итүдә булышлык күрсәтү өчен махсус оешмалар җәлеп итү ихтыяҗы туды. Дәүләт, аккредитацияләү механизмы аша, әлеге оешмалар эшчәнлегенә контроль тәэмин итәргә тиеш.

Тулаем күрсәткечләрдән бәя күрәсткечләренә, аерым алганда рентабельлеккә, өстәлгән бәягә күчү кирәк. Әлеге күрсәткечләр буенча тармакта үсеш өчен зур мөмкинлекләр саклана.

Җир реформасы

Агропромышленность комплексы даирәсендә икътисадый реформалар уздырганда Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә республикада җир мөнәсәбәтләрен тәртипкә салу буенча эшнең вакытында һәм сыйфатлы итеп башкарылуы еш кына инвесторларның мөмкинлекләренә генә түгел, ә норматив базаның камил булмавына һәм кайбер административ киртәләр яшәп килүенә дә бәйле икәнлегенә игътибар итәргә кирәк.

Геодезия һәм картография эшләрен башкару өчен подрядчылар сайлап алу проблемасы. Хәзерге вакытта республикада тиешле лицензиясе булган 126 фирма теркәлгән. Административ структуралар еш кына район территориясендә булган фирмаларны подряд эшләренә җәлеп итәргә омтылалар, ләкин подрядчыларның барысында да тиешле күләмдә белгечләр һәм техник база юк, алар эшне вакытында тәмамларга әзер түгел.

Кайчакта җирле органнар үз мәнфәгатьләрендә мәгълүмат вакуумы тудырмакчы булалар. Җир турында тулы мәгълүмат базасы ачык булырга һәм мәгълүмат кызыксынган һәр затка бернинди тоткарлыксыз бирелергә тиеш.

Җир участокларын бүлеп бирү мәсьәләләрен карау, архитектура һәм шәһәр төзелеше идарәсе һәм җир кадастры хезмәте белән берлектә җир һәм мөлкәти мөнәсәбәтләр идарәсе карамагында тора. Әлеге хезмәтләрдә бүгенге көнгә кадәр үзара хезмәттәшлек итүнең анык кына механизмы юк, шуның аркасында гражданнар өчен документлар рәсмиләштергәндә проблемалар килеп чыга. Гариза биргән көннән башлап документлар пакетын алганчыга кадәр документларны рәсмиләштерү срогы 2 айдан 6 айга кадәр сузыла. Шуңа күрә җир кишәрлекләрен бүлеп бирүдә һәм рәсмиләштерүдә катнашучы барлык хезмәтләрне «бер тәрәзә принцибында» бердәм структурага берләштерергә кирәк:

• җир белән эш итүче орган (вәкаләтләр бирелгән орган);
• техник инвентарьләштерү бюросы;
• җир кадастры хезмәте;
• җир бюросы;
• архитектура һәм шәһәр төзелеше идарәсе;
• дәүләт архитектура һәм төзелеш күзәтчелеге.

Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә шулай ук ачыкларга кирәк:

1. Дәүләт милкендәге җирләр белән бәйле проблемалар буенча төгәл позицияне. Әлеге җирләрнең кемнәр исәбенә ызанлаштырылачагын билгеләү зарур.Ызанлаштыру кызыксынган зат исәбенә уздырылса, чыгымнарны дәүләт тарафыннан компенсацияләү тәртибен билгеләргә кирәк.
2. Федераль әһәмияттәге юллар, файдалы казылмалар эшкәртү, яңа объектлар кору, башка төрле дәүләт ихтыяҗлары өчен җирләр бүлеп бирү һәм шулай ук алар белән эш итү өчен категорияләр буенча җирләрне ранжирлау мәсьәләләре – дәүләт сәясәтенең өстенлекле юнәлешләре. Болай итмәгәндә акчасын авыл хуҗалыгын үстерүгә салучы инвестор үзенең бизнесында өстәмә рәвештә зур кыенлыкларга дучар ителә.
3. Теге яки бу сәбәп аркасында дәүләт милкендәге җирләр исәбенә гомуми өлеш милкендә үз өлешенә хокукны гамәлгә ашыра алмаган кешеләргә җир өлешләре бүлеп бирү.
4. Районнар арасында мәйданнарның, җир участоклары чикләренең туры килмәве мәсьәләләрен хәл итү тәртибе.

Кече һәм урта бизнес

Кече бизнес республика икътисадында өстәлгән бәя формалаштыруда һәм яңа эш урыннары булдыруда аеруча зур әһәмияткә ия. Республика территориясендә 23 меңгә якын икътисадый актив кече предприятие эшли һәм 155 меңнән артыграк шәхси эшмәкәр теркәлгән. Республиканың тулаем региональ продуктында кече бизнес өлеше эзлекле төстә арта. Бүгенге көнгә бу өлеш 14,5 проценттан артып китте.

Хәзер 2005-2010 елларга Татарстан Республикасында кече эшмәкәрлеккә ярдәм итү программасы кабул ителде һәм без әлеге секторда уңай үзгәртеп корулар киңрәк колач алыр дип ышанабыз. Министрлар Кабинетына Татарстан Республикасы бюджеты средстволары исәбенә эшмәкәрлек субъектларына Россия Федерациясе Үзәк Банкының рефинанслау ставкасының 1/2 күләмендә дәүләт ярдәме күрсәтү хакында карар кабул итү процедурасын гадиләштерергә һәм тизләтергә кирәк. Яшәп килгән схема буенча бу процедура 4-5айга кадәр сузыла, ә ул бер айдан да артмаска тиеш.

Кече эшмәкәрлек субъектларының күргәзмә-ярминкә эшчәнлегенә чыгымнарның бер өлешен дәүләт тарафыннан финанслау мәсьәләсе каралырга тиеш.

Шәхси эш ачу өчен кирәк булган чыгымнар һаман югары әле. Бизнеска керүнең кыйммәт торуы булачак бизнесменнарның эшчәнлеген алдан ук рентабельсез итә яисә аларны «күләгәгә» куып кертә.

Төзелештәге хәлләр аерым игътибарга лаек. Рәсми һәм рәсми булмаган төрле килешүләрнең хакы монда аеруча югары. Бюрократик процедураларны гадиләштерү буенча тиешле чаралар күрелергә тиеш.

Эшмәкәрлекне яңа сыйфат дәрәҗәсенә күтәрергә кирәк.Һәм моның белән үзләрен-үзләре җайга салучы берләшмәләр шөгыльләнергә тиеш. Алар эшмәкәрләрне намуссыз конкуренциядән яклау белән шөгыльләнергә, дәүләт идарәсенең яңа механизмнарын эшләтеп җибәрүдә актив катнашырга, коррупциягә каршы торырга, контрольлек итүче органнар белән нәтиҗәле хезмәттәшлек итәргә, үзләренең һәм эшмәкәрләр берлегенең абруен бер көнлек фирмалардан, хезмәт хакын «конвертта» түләүче, эшлекле этика принципларын бозучы һәм башка яман гамәлләр кылучы компанияләрдән сакларга тиешләр. Татарстан Республикасы Сәүдә-промышленность палатасы мондый берләшмәләрне формалаштыруның локомотивы, оештыручысы һәм юл күрсәтүчесе булырга тиеш.

Эре корпоратив структураларның катнашыннан башка кече һәм урта бизнес субъектларын аякка бастырып булмый. Кече һәм урта предприятиеләргә биналар бирү, аларның заказларын урнаштыру, аларны промышленность кооперациясе системасына кертү җәһәтеннән «Татнефть» ААҖ, «КамАЗ» ААҖ, «Түбән Кама Нефтехим» ААҖ, Түбән Кама «Шин» ААҖ, «Шәрык» Чистай сәгать заводы ААҖ, «Серго исемендәге завод» ҖБ ФДУП тәҗрибәсен киңәйтү һәм тарату иң зур хуплауга лаек.

Промышленность кооперациясен киңәйтми торып кече һәм урта бизнесның булган икътисадый һәм коммерциячел куәтен тулырак файдалану, өстәлгән бәянең үсешен тәэмин итү, аның структурасын камилләштерү өчен шартлар тудыру мөмкин түгел. Хәзерге вакытта республиканың дәүләт органнары тарафыннан регионара промышленность кооперацияләрен үстерүгә зур игътибар бирелә. Һәм бу үзенең нәтиҗәләрен бирә. Республиканың эчке промышленность кооперациясен киңәйтүгә игътибарны көчәйтергә кирәк. Әлеге процесслар Татарстан Республикасы предприятиеләренең технологик мөмкинлекләре хакында мәгълүматның җитәрлек күләмдә булмавы, субконтрактлар базары инфраструктурасының йомшаклыгы, кече предприятиеләргә эре предприятиеләрнең файдаланылмаган милкен тапшыру белән бәйле хокукый, икътисадый, техник мәсьәләләренең хәл ителмәве, промышленность предприятиеләре җиһазларының физик һәм мораль яктан шактый нык таушалган, искергән булуы сәбәпле тоткарлана.

Дәүләт идарәсен һәм дәүләт чыгымнарын оптимальләштерү

Аны түбәндәге иң мөһим проблемаларны хәл итүгә юнәлдерергә кирәк:

• Дәүләт идарәсен заманча үзгәртеп кору, нәтиҗәләр белән идарә итүгә күчү;
• Дәүләт хезмәткәрләре санын һәм дәүләт чыгымнарын кыскарту;
• Дәүләт заказы системасын камилләштерү;
• Икътисадның ачыклыгын арттыру, намуслы эш йөртүгә нигезләнгән конкуренцияне үстерү, административ киртәләр белән көрәшү;
• Дәүләт средстволарын һәм мөлкәтен файдалануга контрольлек итү;
• Идарә итүгә коммерциячел булмаган оешмаларны, җәмәгать оешмаларын һәм эшмәкәрләр ассоциацияләрен җәлеп итү;
• Кадрлар резервын формалаштыру һәм кадрлар сәясәте уздыру.

Административ реформалар

Республикада уздырыла торган үзгәртеп коруларның динамикасы әлеге үзгәртеп коруларның халык һәм элитаның төрле төркемнәре тарафыннан ни дәрәҗәдә хуплануына бәйле булачак. Шуңа күрә өч төп субъект — дәүләт, бизнес һәм халык арасында мәнфәгатьләр балансы тәэмин итү мөһим. 2006 елдан республикада җирле үзидарә системасы эшли башлаячак. Җирле үзидарә органнары компетенциясенә кертеләчәк һәм алар тарафыннан хәл ителергә тиешле мәсьәләләр даирәсенә, җирле әһәмияттәге мәсьәләләрдән гайре, аерым дәүләт вәкаләтләре дә керәчәк. Җирле үзидарә органнарының дәүләт хакимияте органнары системасына кермәвен исәпкә алып, әлеге хакимият типлары арасында үзара хезмәттәшлекнең, бергәләп идарә итүнең нәтиҗәле системасын төзү аеруча мөһим. Моңа бәйле рәвештә 2005 елдан башлап административ реформа кысаларында башкарма хакимият органнары системасы заманча үзгәртеп һәм яңартып корылырга тиеш. Монда төп прициплар булып түбәндәгеләр тора:

• идарә итүнең функциональ тибына күчү;
• башкарма хакимият органнарыннан турыдан-туры дәүләт идарәсенә карамаган вазыйфаларны алу;
• дәүләт хакимияте органнары эшчәнлегенең ачыклыгы. Ул идарә итүгә бүген яшәп килгән дәүләт заказы системасы нәтиҗәләрен бастырып чыгару белән тәэмин ителергә тиеш.

Дәүләт органнары эшчәнлеге принцилары һәм формалары «Татарстан Республикасы башкарма хакимият органнары турында» Закон нигезендә билгеләнергә тиеш.

Республикада тармак, функциональ, икътисадый һәм социаль программалар күп эшләнә. Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгына, Татарстан Республикасы Финанс министрлыгына аларны тулысынча анализлап Татарстан Республикасы Социаль-икътисадый үсеш стратегиясенең төп юнәлешләренә туры китерергә кирәк. Шулай ук әлеге программаларның республика бюджеты мөмкинлекләренә ни дәрәҗәдә җавап бирүен ачыклау мөһим.Бер үк вакытта программалар әзерләүнең, раслауның, алар белән эш итүнең бердәм тәртибен эшләү зарур.

Бүгенге көндә мәгълүматлаштыру процессларын координацияләү дәрәҗәсе түбән. Вазыйфаларны кабатлау, мәгълүмат технологияләреннән файдалану мөмкинлегенең түбән булуы күзәтелә. Бу проблемаларны Татарстан Республикасы Мәгълүматлаштыру һәм элемтә министрлыгы җайга салырга тиеш.

Дәүләт хезмәткәрләре санын һәм дәүләт чыгымнарын киметү

Татарстан Республикасы дәүләт хезмәткәрләренең саны һәм аларны тотуга киткән чыгымнар соңгы берничә ел дәвамында шактый югары дәрәҗәдә калды, ә бу исә дәүләт органнары һәм учреждениеләре эшчәнлегенең нәтиҗәлелеге белән бәйле гомуми параметрларны киметә. Территория органнарының төзелүе нәтиҗәсендә штатлар саны шактый артты. Болар бар да шушы ук вазыйфалар һәм бурычлар сакланган хәлдә, аларны тотуга чыгымнарның артуына китерде. Хәзерге вакытта дәүләт идарәсе органнарында эшләүче хезмәткәрләрнең гомуми саны 16 меңгә якын.

Хезмәткә түләүнең гамәлдәге системасы, чынлыкта, дәүләт аппаратының нәтиҗәле эшләвен стимуллаштырмый, дәүләт идарәсе процессларында хәл ителә торган мәсьәләләрнең катлаулылыгына туры килми.

Әлеге проблеманы хәл итү өчен Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә, бер үк вакытта экономияләнгән, бушатыла торган ресурсларны хезмәткә түләүнең күләмен арттыруга файдаланып, республикада дәүләт идарәсенең гомуми структурасын камилләштерү, дәүләт аппаратының санын һәм аны тотуга киткән чыгымнарны оптимальләштерү буенча тәкъдимнәр әзерләргә кирәк.

Барлык бюджет учреждениеләренең планнарына һәм эш күрсәткечләренә бәя бирү системасын формалаштыру мөһим. Без фәкать шушы нигездә генә йомгаклар ясарга, нәтиҗәләр чыгарырга һәм аерым юнәлешләр буенча сәясәтебезгә төзәтмәләр кертергә тиешбез.

Ә бюджет планлаштыруы үзе озак вакытлы характерда булырга тиеш. Өч еллык планлаштыру кулай булыр дип уйлыйбыз.Шул ук вакытта бюджет акчасы алучыларның акчаны тотуда мөстәкыйльлеге аларның эш нәтиҗәләре өчен җаваплылыгы белән тыгыз бәйләнештә булырга, бюджет чыгымнарының социаль һәм икътисадый нәтиҗәлелелен күтәрүгә ярдәм итәргә тиеш.

Бюджет учреждениеләре санын һәм аларның чыгымнарын ачыклау өчен тулы инвентарьлаштыру уздыру һәм әлеге учреждениеләрнең контрольсез төстә үсүенә киртә куючы регламентлар эшләү зарур.

Дәүләт заказы системасын камилләштерү

Дәүләт заказы системасы икътисадка йогынты ясауда дәүләт белән идарә итүнең нәтиҗәлелеген күтәрүдә гаять көчле этәргеч булып тора. Хуҗалыкны җайга салу системасында бу гамәлнең йогынтысы эзлекле рәвештә үсә. Әйтик, 2004 елда дәүләт сатып алулары күләме 2003 елдагы шушы күрсәткечтән 21 процентка артып китте.

Ләкин, чынлыкта, дәүләт заказын планлаштыру һәм формалаштыру системасын тулаем Россиядәге кебек үк Татарстан Республикасында да уздырыла торган промышленность сәясәтен күпмедер дәрәҗәдә исәпкә алмыйча гамәлгә ашырыла. Нәтиҗәлелек әлегә виртуаль характерда, бюджетның чыгымнар өлеше структурасында көтелгән экономия һәм үзгәрешләр күзәтелми. Бушаган средстволарны башка максатларда файдалану мөмкинлеге бирә торган механизмнар бүгенгә кадәр юк.

Конкурслар уздыру процедураларының озакка сузылуы аркасында хастаханәләр, балалар бакчалары өчен продукция җибәрү еш кына өзелеп тора.

Татарстан Республикасында товар һәм хезмәтләр сатып алуны планлаштыру Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгы тарафыннан башкарылырга тиеш. Дәүләт сатып алуларының структурасын, вәкаләтләрне, эшләү һәм үсеш шартларын, теге яки бу кабинетка «бәйсез» рәвештә, нәкъ менә шушы министрлык билгеләргә тиеш.

Республика, район, яисә шәһәр заказларын урнаштырганда конкрет товарны министрлыкның яисә районның сатып алуы ул кадәр мөһим түгел. Дәүләт заказының район яисә шәһәр территориясендә кирәкле товар җитештерүгә, аның конкурентлык позициясенә актив йогынты ясавы мөһим. Дәүләтнең җайга салу функциясе шуннан гыйбарәт тә.

Җирле товар җитештерүчеләргә республика бюджеты средстволары исәбенә контракт бәясенә өстәмә рәвештә бәя преференцияләре бирүгә аерым игътибар таләп ителә. Бюджет преференцияләренең җирле бюджетның салым керемнәренә ни рәвешле йогынты ясавына икътисадый анализ эшләү мультипликация эффекты бирә һәм бу соңгысы преференцияләрнең үзләре нигезендә индуцияләштерелгән җирле салымнарның артуына китерә.

Преференция практикасының киң таралуына аның җирле бюджет өчен зур чыгымлы булуы хакында нигезләнмәгән имеш-мимешләр дә комачаулый. Чынлыкта контрактларны чит җитештерүчеләргә тапшыру бюджетны урыннарда җитештерүне үстерүдән килергә мөмкин керемнәрдән мәхрүм итә. Монда социаль проблемаларны хәл итү һәм, беренче чиратта, мәшгульлек проблемалары хакында әйтеп тә тормыйм. Икенче яктан караганда, артык зур ташламалар, чыннан да, республика бюджеты дефицитының артуына китерергә мөмкин.Шуңа күрә бюджетта уңай сальдо тәэмин итүче преференцияләрнең икътисадый нигезләнгән чикләрен билгеләү мөһим бурыч.

Дәүләт заказын туплау проблемасы бүгенге көндә аеруча актуаль. Сатып алулар башкарма хакимият бүлекчәләренең махсус оештырылган хезмәтләреннән башка гамәлгә ашырылырга тиеш түгел. Бу эштә үзәкләштерүнең булмавы идеянең үзен үк какшата.

Дәүләт ихтыяҗлары өчен шактый зур күләмдә сатып алулар «бердәнбер чыганактан» гамәлгә ашырыла. Мәсәлән, 2004 елда «бердәнбер чыганактан» сатып алулар күләменең үсеш темплары 58 процент тәшкил итте, бу дәүләт сатып алуларының үзләренә караганда да ике тапкыр югарырак. Мондый гамәлләр хәзерге базар хуҗалыгы мөнәсәбәтләре практикасына һәм масштабларына каршы килә, илебез производствосының конкурентлык мөнәсәбәтләрен һәм конкурентлык сәләтен үстерүгә булышлык күрсәтми.

Булган шартнамәләргә өстәмә рәвештә яңа килешүләр төзү практикасы аеруча сагайта. Бу дәүләт заказына бернинди дә мөнәсәбәте булмаган чыгымнарны гамәлдән чыгаруга китерә. Шулай ук акчалата исәп-хисап ясап вак партияләр белән продукция сатып алу очраклары ачылды. Шул рәвешле дәүләт ихтыяҗлары өчен сатып алулар оештырганда һәм уздырганда закон бозуларга китерә торган уңай мохит тудырыла, моңа юл куярга ярамый.

Татарстанда беренче мәртәбә сәүдәнең электрон системасы эшли башлады. Ул дәүләт заказының ачыклыгын һәм анда һәркемнең катнаша алуын тәэмин итү максатында төзелде. Тагын шунысын да билгеләп үтәргә кирәк, редукция процессында товар җибәрүчеләр, үзләренә зыянга эшләп, үз бәяләрен базар бәясеннән киметәләр. Шартнамә төзү нәтиҗәсендә еш кына түбән сыйфатлы продукция тәкъдим ителә.

Моңа бәйле рәвештә Татарстан Республикасы Икътисад һәм промышленность министрлыгына сатуларның электрон системасы аша дәүләт заказчылары тарафыннан бик теләп сатып алына торган продукциянең номенклатур позицияләрен төгәл билгеләргә һәм административ киртәләр тудырмыйча дәүләт заказчыларына бюджет средстволарын экономияләү өчен икътисадый стимуллар булдырырга кирәк.

Икътисадның ачыклык дәрәҗәсен күтәрү, намуслы конкуренцияне үстерү, административ киртәләр белән көрәшү

Хокук саклау органнарының вазыйфаи җинаятьләрне кисәтү һәм аларга юл куймау буенча алып барган эше конкретлаша төште. Шул ук вакытта бу юнәлештәге эшчәнлек, реаль хәлләрне исәпкә алып, кискен төстә көчәйтелергә тиеш. Шунысын да танырга кирәк, әлегә кадәр коррупция һәм башка вазыйфаи җинаятьләр белән бәйле хокук бозулар өчен башлыча уртакул һәм вак түрәләр генә җавапка тартылды.Үзләренең гамәлләре белән дәүләт мәнфәгатьләренә зур зыян салган, халыкның дәүләт хакимияте һәм идарәсе органнарына ышанычын какшатуга илткән җинаятьләр кылган вазыйфаи затларга җәза билгеләгәндә һәм тиешле чаралар күргәндә акланмаган йомшаклык күрсәтүгә чик куелырга тиеш. Хосусыйлаштырганда, җирләрне сатканда һәм бүлгәндә, торак коммуналь хуҗалыгында һәм хокук саклау эшчәнлегендә коррупция күренешләрен булдырмау һәм кисәтү аерым контрольдә торырга тиеш.

Кайбер министрлыклар, ведомстволар, эре предприятиеләр каршында, аеруча идарә итүнең урта буынында, «кесә» фирмалары дип аталган фирмаларның, аффилерлаштырылган компанияләрнең яшәп килүе кебек ямьсез фактлар бар. Мондый фирмаларга һәм компанияләргә, калган башка катнашучыларны кысрыклау исәбенә, төрле уңайлыклар яисә монополь режим тудырыла. Бу гамәлләрдә кайсы да булса кызыксынган затның кулы уйнавы сизелеп тора. Бу аудит системасында, бәйсез объектив бәя бирергә тиешле бәяләр кую эшчәнлеге системасында аеруча хәвәфле рәвеш ала. Мондый күренешләр гомумэшмәкәрлек климатын деформацияләү белән бергә хакимиятнең, бөтен дәүләт идарәсе системасының абруен төшерә һәм еш кына гомуммилли мәнфәгатьләргә сизелерлек зыян китерә. Хокук саклау органнарына моның ише «кырмавыкларга» аерым игътибар бирергә кирәк. Без әлеге практикага да, аны тудыра торган шартларга да чик куярга тиеш.

Дәүләт хезмәткәрләренең халык белән сыйфатлы итеп эшләвенә аерым игътибар бирү зарур. Һәр дәүләт хезмәткәре халыкның хакимият белән үзара мөнәсәбәтләрендә халык ихтыяҗларын канәгатьләндерү үзенең төп бурычы булуын аңларга тиеш. Теләсә кайсы дәүләт органына мөрәҗәгать иткән һәр татарстанлыга иң уңайлы шартлар тудыру зарур. Һәр кеше үзенә карата игътибар һәм хөрмәт тоярга, үзенең мөрәҗәгатенә бәйле рәвештә күтәрелгән мәсьәлә буенча мөмкин булганның барысы да эшләнүенә ышанырга тиеш. Бу даирәдә заман таләпләренә җавап бирә торган карарлар кабул итү өчен тиешле мониторинг юлга салынырга тиеш.

Дәүләт средстволарын һәм мөлкәтен файдалануга контроль

Соңгы елларда Россия Федерациясендә дә, Татарстан Республикасында да бюджет системасын реформалаштыру дәвам итә.Бюджет процессында катнашучыларның составы, вәкаләтләре үзгәрә, аны җайга салуның яңа чаралары кертелә. Федерация дәрәҗәсендә финанс ресурсларын тагын да үзәкләштерү, Россия Федерациясе субъектлары бюджетларының һәм җирле бюджетларның керем базасы кимү, ә чыгым йөкләмәләре арту гамәлләре бара.

Әлеге реформа, шиксез, Татарстанның социаль-икътисадый хәленә дә йогынты ясаячак, ләкин без аның республикада халыкны социаль яклауга һәм социаль инфраструктурада ирешелгән казанышларга тискәре йогынты ясавына юл куярга тиеш түгел. Моның өчен булган финанс ресурсларын тагын да нәтиҗәлерәк файдалану, барлык дәрәҗәдәге бюджетларның чыгымнарын оптимальләштерү таләп ителә. Татарстан Республикасы территориясендә бюджет процессының бөтен этапларын колачлаган дәүләт-финанс контроле системасын тиешенчә яңартып һәм камилләштереп кормыйча без моңа ирешә алмаячакбыз. Шуңа күрә бу юнәлештә нәтиҗәле эш алып барырга кирәк.

Бу мәсьәләне, беренче чиратта, 2004 елда төзелгән Татарстан Республикасы Хисап палатасына хәл итәргә туры киләчәк. Аның беренче адымнары, 2005 елга республика бюджетын формалаштыруда, кайбер министрлыклар һәм ведомстволарда, республика районнарында бүлеп бирелгән финанс ресурсларын файдалануны тикшерү буенча уздырылган аудитларда катнашуы бездә әүвәлгечә финанс дисциплинасын бозу, эш урынын усал ният белән файдалану, акча туздыру һәм бюджет средстволарын максатчан файдаланмау күренешләре булуын күрсәтте.Дәүләт милкен рациональ файдаланмау, аңа дөрес бәя билгеләмәү фактлары шактый еш очрый. Без дәүләт заказын урнаштыруга бәйле рәвештә аукционнар һәм тендерларның ачыклыгы буенча предприятиеләр һәм оешмаларның дәүләт акцияләре пакетыннан керемне еш кына тулы күләмендә алып бетерә алмыйбыз. Бу хакта күп мәртәбә сөйләнсә дә, әлеге проблеманы хәл итүгә тагын бер кат басым ясыйсым килә. Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына шулай ук барлык министрлыкларның һәм ведомстволарның, республика шәһәрләре һәм районнарының республика бюджетының керемнәр һәм чыгымнар статьяларын үтәүләренә ныклы эчке контроль ясарга кирәк.

Татарстан Республикасының иң югары контроль органы буларак Хисап палатасы республиканың барлык контроль - ревизия органнары эшчәнлеген координацияләүне тәэмин итәргә, бюджет чыгымнарын файдалануның нәтиҗәлелеген күтәрүгә реаль йогынтысы ясарга бурычлы.

Идарә итүгә коммерциячел булмаган оешмаларны һәм эшмәкәрләр ассоциацияләрен җәлеп итү

Үз-үзен җайлау принциплары, үз үзен җайлый торган теге яки бу оешма эшчәнлегендә катнашучыларның җаваплылыгын күтәрү икътисадның барлык өлкәләрендә эшмәкәрлекне төрле яклап тагын да үстерү өчен нигез булып хезмәт

Бүлешү:

ЧИТАТЬ ВСЕ ПУБЛИКАЦИИ