Татарстан Республикасы Президенты М.Ш.Шәймиевнең Татарстан Республикасы Дәүләт Советына Юлламасы

Сәяси тормышның өстенлекле юнәлешләре

Сәяси хәлнең үзенчәлекләре

Узган ел күп кенә сәяси вакыйгалар белән истәлекле булды һәм шулар арасында башкалабыз Казанның 1000 еллыгын бәйрәм итүне аерым күрсәтеп китәргә кирәк. Россия Федерациясе Президенты Владимир Владимирович Путин бу датаны дөнья күләмендәге олы вакыйга дип атады һәм «Казанның 1000 еллыгы истәлегенә» медален гамәлгә куйды. Берләшкән Милләтләр Оешмасы Генераль Секретаре Кофи Аннан үзенең юлламасында: «Казан үзенең бай тарихы дәвамында цивилизацияләрне тоташтырып торучы күпер булып хезмәт итте. Монда мәдәниятләре һәм традицияләре төрле-төрле булган халыклар сәүдә белән шөгыльләнделәр, фикер, тел һәм лөгать алмаштылар. Борынгыдан килгән бу яшәү рәвеше һәм глобаль күптөрлелек тәҗрибәсе кавемнәр һәм илләр арасындагы үзара бәйлелек көннән-көн көчәя барган дөньяда зур өстенлекләр бирә һәм мин Казан халкын үз шәһәрләренең мөһим үзенчәлеге буларак, әлеге ачыклыкны киләчәктә дә сакларга чакырам», - диде. Моңардан да яхшырак итеп әйтеп булмыйдыр, мөгаен.

Шәһәрнең 1000 еллык юбилеена Тузган торакны бетерү буенча уникаль программа, Казан Кремлен реконструкцияләү программасы, метрополитенның беренче линиясен төзү, М.Җәлил исемендәге Опера һәм балет театрын реконструкцияләү, Казан ратушасын, Казан дәүләт университетын һәм башка бик күп тарихи биналарны реставрацияләү кебек Казан өчен үтә мөһим проектларны гамәлгә ашыру тәмамланды яисә тәмамланып килә. Шулай ук транспорт инфраструктурасы белән бәйле эре объектлар төзелде һәм файдалануга тапшырылды. Казан тәмам үзгәрде, яңарды, күркәм төсмерләр белән баеды.

Казанның меңъеллык юбилеена йомгак ясаганда, без, беренче чиратта, халыкка рәхмәт әйтергә тиеш. Мондый зур вакыйга фәкать аларның фидакарь хезмәте, эчкерсез ярдәме нәтиҗәсендә генә барып чыга ала иде. Һәм ул барып та чыкты.Әлеге юбилей безнең иң катлаулы, иң четерекле проектларны гамәлгә ашыра алырга сәләтле булуыбызны раслаган факт буларак хәтердә калыр.

Республиканың дәүләт структуралары федераль хезмәтләр белән бергәләп үз бурычларын җиренә җиткереп һәм аңлашып башкардылар. Тантаналарда иминлек тәэмин итү буенча зур эш эшләнде. Халыкара матбугат үзәгеннән файдаланып, 1000 нән артык журналист Казанның меңъеллыгы бәйрәмен яктырттылар. Шуның аркасында Татарстанны Россия Федерациясендә генә түгел, ә бөтен дөньяда да яхшырак белә һәм аның белән ныграк кызыксына башладылар.

Юбилей тантаналары көннәрендә Татарстан башкаласында Бәйсез Дәүләтләр Бердәмлегендә катнашучы ил башлыклары саммиты узды, БДБның Казан саммиты вакытында аның механизмнарының нәтиҗәлелеген күтәрү хакында килешүгә ирешелде. Казан шәһәрендә кабул ителгән карарлар БДБ илләренең киләчәктәге язмышын билгеләүдә мөһим булачак. Казан чын мәгънәсендә Евразия башкаласына әверелеп бара.

Шушы юбилей көннәрендә Владимир Владимирович Путин җитәкчелегендә Россия Федерациясе Дәүләт Советының күчмә утырышы булып узды. Ил субъектларының бу очрашуында сүз, башлыча, кайбер вәкаләтләрне регионнарга тапшыру хакында барды. Россия фәкать федерация буларак кына үсә алганга, без моны мөһим гамәл дип исәплибез. Казандагы очрашу моны тагын бер кат раслады.

2005 елда тарихи вакыйгалар һәм очрашулар шактый булды, ләкин, һичшиксез, Казан Кремлендә торгызылган Кол Шәриф мәчетен һәм реставрацияләнгән Благовещение соборын ачу аерым урын алып тора. Республикада мәчет ачу тантанасына Ислам Конференциясе Оешмасы генераль секретаре Әкмәлетдин Ихсан углы килде. Благовещение соборын ачуда Мәскәү һәм бөтен Русь Патриархы Алексий II катнашты. Ул монда диндарлар тарафыннан аеруча ихтирам ителә торган Мәрьям Ананың Казан иконасы списогын тапшырды. Шул рәвешле, төрле дин тотучыларның уртак тырышлыгы нәтиҗәсендә, бик озак сәяхәт итеп йөргәннән соң икона туган иленә кайтты. Уртак тырышлык изге ядкарьнең икенче мәртәбә кайтуына ярдәм итү белән беррәттән православие һәм католиклар арасындагы мөнәсәбәтләрдә булган киеренкелекне күпмедер дәрәҗәдә йомшарту мөмкинлеге бирде.

Башкала кунаклары Кол Шәриф мәчетен торгызу һәм Благовещение соборын реставрацияләүнең символик мәгънәсен тирән аңлап, лаеклы бәя бирделәр. Дөньяның бик күп почмакларында цивилизацияләр арасындагы бәрелешләр тирәнәя барган вакытта Татарстанда ислам һәм православие тату һәм дус яши. Көнчыгыш һәм Көнбатыш традицияләре арасында үзара файдалы хезмәттәшлек алып барыла һәм аларның әһәмияте әйтеп бетергесез зур.

Дини проблемаларны хәл итүдә Татарстанның мөселман өммәте дә зирәклек күрсәтә. Татарстан мөселманнары Диния Нәзарәтенең күптән түгел узган өченче корылтае республика мөселманнарының бердәмлеген ныгыту процессларына яңа этәргеч булды, анда кабул ителгән карарлар ваххабчылыкка һәм исламдагы башка радикаль агымнарга каршы торуда нәтиҗәле эшләргә мөмкинлек бирәчәк.

Россия Ислам университетының дөньяви статусын саклау, аның каршында һөнәри-дини уку йорты төзү нияте уку процессында һәм фәнни тикшеренүләр алып барганда җәдидчелекнең данлы традицияләрен дәвам итәргә юл ачачак.

Республикадагы милли-мәдәни берләшмәләрнең бердәмлеге ныгый. Милләтара мөнәсәбәтләр даирәсендә ирешелгән килешү юбилей чаралары барышында бөтен тулылыгы белән чагылды. Халыкара ат спорты комплексы территориясендә төзелгән күпмаксатлы шәһәрчек БДБ илләреннән һәм Россия субъектларыннан килгән кунаклар өчен ватандашлары белән очрашу урынына әверелде.

Миграция процессларының көчәюе яшәп килгән милләтара мөнәсәбәтләргә яңа төсмер өсти. Чит ил гражданнары, беренче чиратта Үзбәкстаннан, Әзәрбайҗаннан, Казагыстаннан, Украинадан, Таҗикстаннан һәм Кыргызстаннан күпләп киләләр. Узган елдагы Юлламада күтәрелгән мигрантлар проблемасы Татарстан Республикасы Эчке эшләр министрлыгы һәм Милли-мәдәни берләшмәләр ассоциациясенең уртак проектын гамәлгә ашыру нәтиҗәсендә уңай хәл ителә башлады. Чит ил гражданнарын социаль-хокукый яклау үзәге чит ил гражданнарын вакытында теркәү, аларны эшкә урнаштыруда ярдәм итү, оператив төстә авиабилетлар белән тәэмин итү, Вакытлыча урнаштыру үзәкләрендә булган чорда аларга уңайлы шартлар тудыру юнәлешендә күпсанлы хезмәтләр күрсәтә. Фаразларга караганда, халыкның бер төбәктән икенчесенә күченеп йөрүе киләчәктә фәкать көчәячәк кенә һәм бу хәл тормышның әлеге даирәсенә даими игътибар бирүне таләп итә.

Татарстан халыклары дуслыгы йортының статусын күтәрү милләтара мөнәсәбәтләрне камилләштерүгә һәм яхшыртуга этәргеч булачак. Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына аның икенче чиратын сафка бастыру белән бәйле мәсьәләләрне тагын да эзлеклерәк һәм тизрәк хәл итәргә кирәк.

Вакыт этно-мәдәни мәсьәләләрне хәл итүдә комплекслы чаралар күрүне таләп итә, ә моның өчен тиешле хөкүмәт программасын әзерләргә кирәк.

Бөек Ватан сугышында Җиңүнең 60 еллыгын бәйрәм итү җәмгыятьнең рухи халәтен яхшыртуга уңай йогынты ясады. Республикада узган юбилей чараларында күпсанлы иҗтимагый оешмалар бик теләп һәм кызыксынып катнашты. Ветераннарның Бөек Ватан сугышы музей-мемориалын төзү турындагы күптәнге хыялы тормышка ашты.Аның бай экспозициясе Татарстан халкының җиңүгә керткән мактаулы хезмәтен һәм лаеклы өлешен киң чагылдыра. Өлкән яшьтә булуларына, исәнлеккә туймауларына карамастан, без ветераннар дип атый торган бу гаҗәеп кешеләр бүген дә ветераннар хәрәкәтен үстерү һәм яшьләргә патриотик тәрбия бирү җәһәтеннән зур җәмәгать эше алып баралар. 230 000нән артыграк кеше «1941-1945 елларда Бөек Ватан сугышында Җиңүнең 60 еллыгы» дигән юбилей медале белән бүләкләнде.

Дәүләт бүләкләре системасы республикабызда яшәүче иң дәрәҗәле һәм абруйлы гражданнарның хезмәтләрен һәм казанышларын җәмгыять тарафыннан тануның бер рәвеше ул. Татарстанның дәүләти-икътисадый, социаль һәм мәдәни үсешенә керткән реаль өлеш монда төп критерий булып тора. Республиканың иң югары бүләге сыйфатында «Татарстан Республикасы каршындагы казанышлары өчен» ордены расланды. Президент кулыннан беренче булып бу бүләкне татар эстрадасы аксакалы, Россия һәм Татарстанның халык артисты, җырчы Илһам Шакиров алды. Күпләр «Фидакарь хезмәт өчен», «Ана даны – Материнская слава» медальләре белән бүләкләнделәр һәм Татарстан Республикасының мактаулы исемнәренә лаек булдылар.

Казанның юбилей елы лаеклы тәмамланды. Казан миллениумыннан эстафетаны 2006 елның кабул итүе тирән символик мәгънәгә ия. Ул республикада Әдәбият һәм сәнгать елы дип игълан ителде. Бу һич тә очраклы хәл түгел. Чөнки без 2006 елда бөек Тукайның 120 еллыгын, герой-шагыйрь Муса Җәлилнең һәм Г.Камал исемендәге татар дәүләт академия театрының 100 еллыгын, Александр Ключарев һәм Натан Рахлин юбилейларын билгеләп үтәбез.

Парламентаризм, демократик институтлар һәм җәмәгать оешмаларының үсеше

Узган ел истәлекле вакыйгаларга һәм күренекле даталарга бай булды.Татарстан Республикасы дәүләт хакимиятенең иң югары вәкиллекле һәм законнар чыгару органы кебек демократик институтның 10 еллыгы алар арасында аерым урын алып тора. Дәүләт Думасына 100 ел тулган 2006 елда Россиядә һәм Татарстанда парламентаризмның аякка басуы һәм үсеше белән бәйле тәҗрибә галимнәрнең, белгечләрнең, массакүләм мәгълүмат чараларының ,киң җәмәгатьчелекнең игътибар үзәгендә булырга тиеш.

Россия Федерациясе Президенты тарафыннан куелган өстенлекле милли проектларны регион дәрәҗәсендә гамәлгә ашыру өчен кирәк булган законнар базасын алга таба да үстерү Дәүләт Советы эшчәнлегендә иң мөһим бурыч булып кала. Татарстанда аларны гамәлгә ашыру күп кенә юнәлешләр буенча киләчәккә йөз тотып алып барыла һәм федерациядәге башка субъектлар практикасында куллану өчен эксперименталь үрнәк булып хезмәт итәргә мөмкин.

Җирдән файдалану, бюджетны планлаштыру, хакимиятләр арасында вәкаләтләр бүлешү, экологик иминлек, халыкны социаль яклау һәм башка даирәләрдә законнар чыгару процессын оптимальләштерү агымдагы елда бөтен депутатлар корпусының игътибар үзәгендә торырга тиеш.

Татарстанның Хисап палатасы мөмкинлекләреннән файдаланып Дәүләт Советына үзенең контрольлек итү вәкаләтләрен активрак гамәлгә ашырырга вакыт җитте. Законнардагы каршылыкларны ачыклау һәм бетерү максатында республикадагы барлык норматив-хокукый актларны барлау һәм системалаштыру таләп ителә.

Россия Федерациясе Федераль Собраниесе белән үзара файдалы хезмәттәшлекне көчәйтү Дәүләт Советы эшчәнлегенең нәтиҗәлелеген билгели торган көнүзәк проблема. Уртак вәкаләтләрне гамәлгә ашыру белән бәйле мәсьәләләргә кагылышлы федераль законнарның чиктән тыш детальләштерелгән булуы аркасында еш кына субъектларда җирле үзенчәлекләрне исәпкә алган хокукый җайга салу даирәсе тарая, шуңа күрә бу практиканы һич тә дөрес дип әйтеп булмый. Федераль дәрәҗәдәге закон чыгаручыларның эшендә еш кына тотрыклылык җитми һәм бу өзлексез рәвештә бер-берсенә каршы килә торган «үзгәрешләргә үзгәрешләр кертүче» законнар кабул итүдә чагыла һәм борчу уята. Бу проблемаларны хәл итүдә Татарстан Республикасының Дәүләт Думасындагы депутатлары һәм Федерация Советындагы вәкилләребез дә активрак катнашырга тиеш.

Татарстан Президенты Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр бүлешү һәм вәкаләтләр алмашу турында Шартнамәнең яңа редакциясе проектына кул куйды һәм әлеге документ Дәүләт Советы тарафыннан хупланды. Мондый ихтыяҗ федераль законнар нигезендә шартнамәләр төзүнең яңа тәртибе кертелү белән бәйле. Өстәвенә, безгә республика Конституциясенә кертелгән үзгәрешләрне дә исәпкә алырга кирәк иде. Узган ел Шартнамә көчен югалтты. 1994 елгы Шартнамә чын мәгънәсендә тарихи документ иде. Республиканың статусын ныгытуда, Татарстанның социаль-икътисадый һәм рухи үсешендә аның әһәмияте бәяләп бетергесез зур булды. Яңа сәяси чынбарлыкны исәпкә алып җыйнак, ләкин бай эчтәлекле документ әзерләнде. Хәзерге вакытта ул кул кую һәм Дәүләт Думасына раслауга кертү өчен Россия Федерациясе Президентына җибәрелде.

Күппартиялелекле үстерү эчке сәясәтнең иң актуаль бурычларыннан берсе булып кала. Җәмгыятьнең үсеш дәрәҗәсе, гражданнарның таләпләре югары, шуңа күрә хәзер сәяси җитлегү һәм җаваплылык заманы килде. 2006 елда «Сәяси партияләр турында» Федераль законга кертелгән төзәтмәләр үз көченә керде. Алар, мәгълүм булганча, гомумроссия сәяси партияләре һәм аларның региональ бүлекчәләре санына мөнәсәбәттә таләпләрне арттыруны күздә тоталар, теркәү һәм башка дәүләт органнарының партия эшчәнлегенә контрольлек итү белән бәйле мәсьәләләрне җайга салалар. Сәясәт мәйданында фәкать көчле партияләр генә калачак. Федераль үзәкнең җиңеп чыккан партиягә Федерация субъекты башлыгы постына үз кандидатурасын тәкъдим итү хокукы биргән соңгы сәяси башлангычы белән бәйле рәвештә партия институтларының роле сизелерлек арта. Татарстанда гомумроссия күләмендәге 36 сәяси партиядән күпчелегенең региональ бүлекчәсе теркәлгән. Дәүләт һәм муниципаль органнарның сәяси партияләр белән хезмәттәшлек даирәсен киңәйтү мөһим. Бу, иң элек, гражданнарның төп социаль катламнары һәм халык мәнфәгатьләрен алга сөрә торган партияләргә кагыла.

«Бердәм Россия» партиясе һәм республика, һәм гомумроссия күләмендә сәясәт мәйданында аерым урын алып тора. Киләчәк сайлаулардан соң партияләр Россия Федерациясе Хөкүмәтен формалаштыра башларга мөмкин, ә бу исә алар җилкәсенә зур җаваплылык өсти.

Узган ел җирле үзидарә органнарының тиешле законнар базасы төзелде, аларның мөстәкыйльлек принциплары юлга салынды, муниципаль берәмлекләргә сәламәтлек саклау, мәгариф, халыкка социаль хезмәт күрсәтү, ЗАГС, яшьләр сәясәте өлкәсендә, җир һәм мөлкәти мөнәсәбәтләр даирәсендә дәүләтнең аерым вәкаләтләрен муниципаль берәмлекләргә тапшыру мәсьәләсе башлыча хәл ителде.

2005 елның 16 октябрендә булып узган муниципаль сайлаулар Татарстан тарихында иң массачыл сайлаулар булды, «Бердәм Россия» партиясенә һәм «Татарстан – Яңа гасыр» хәрәкәтенә зур җиңү китерде. Аларның депутатлары барлык урыннарның 75 процентын алдылар. Мондый союз үзен аклый, шул ук вакытта аңа зур җаваплылык та йөкли.

Сайланган депутатлар арасында хатын-кызлар 30 процент, яшьләр – 5 процент чамасы. Эшкуарлык структуралары вәкилләре дә депутат мандаты алу өчен шактый зур тырышлык куйды, депутатлар корпусының 20 процентка якыны әлеге затлардан сайланды. Сайлау кампаниясенең барлык этапларында да диярлек «Бердәм Россия»нең генә түгел, ә барлык сәяси партияләрнең, шул исәптән Россия Федерациясе Коммунистлар партиясе, Россия либераль-демократик партиясе, Россия тормыш партиясе, Социаль гаделлек партиясенең, социаль-демократик партиянең, РИЗның, Яшьләр оешмалары союзының көннән-көн үсә баручы роле күзәтелде. Һичшиксез, 2007 елда Дәүләт Думасына парламент сайлаулары алдыннан әлеге партияләр активрак эшли башлаячак.

Шулай итеп, Татарстан Республикасында җирле үзидарәнең барлык вәкиллекле һәм башкарма органнары формалашып бетте һәм 2006 елның гыйнварыннан үз вәкаләтләрен үтәргә кереште.

Җирле үзидарә органнарын реформалаштыру процессларының мөһим һәм катлаулы эш булуын аңлап, Татарстан Республикасы Президенты Указы нигезендә, аларның тәкъдиме белән Муниципаль районнар һәм шәһәр округлары башлыклары советы төзелде. Ул дәүләт хакимияте органнары һәм җирле үзидарә органнарының килешеп эшләвен тәэмин итү, муниципаль берәмлекләрнең социаль-икътисадый үсеше өлкәсендә тәкъдимнәр эшләү һәм җирле үзидарә эшчәнлегенең мөһим мәсьәләләрен оператив төстә карау максатында оештырылды.

Республиканың сәяси тормышында Иминлек Советы сизелерлек роль уйный. 1999 елда төзелгән бу структура шул вакыт эчендә шактый зур тәҗрибә туплады. Аның утырышларында республиканың эчке сәясәтен, икътисадый һәм социаль үсеш стратегиясен, законлылыкның һәм хокук тәртибенең торышын билгели торган дистәләгән мәсьәлә каралды. Иминлек Советы утырышлары кызыксынган затларның киң даирәсе катнашында уза, массакүләм мәгълүмат чараларында һәм җәмәгатьчелектә аңлау һәм яклау таба. Хәзерге вакытта Иминлек Советына яңа төзелгән институт – Татарстан Республикасының Иҗтимагый палатасы белән үзара тыгыз хезмәттәшлек итүне җайга салу зарур. Иҗтимагый палатаны төзү идарә итү белән бәйле гаять мөһим карарларга күпьяклы социаль экспертиза уздыру өчен шартлар тудыра, аларны әзерләү һәм кабул итү процессын ачыграк һәм аңлаешлырак итә.

Бөтендөнья татар конгрессының эше сизелерлек җанланды. Казанның 1000 еллыгын бәйрәм иткән көннәрдә ул үзенең чираттагы корылтаен уздырды. Анда татар халкының планетаның төрле почмакларыннан килгән иң асыл уллары һәм кызлары катнашты. Бөтендөнья татар конгрессы һәм безнең дәүләт органнарының, шәһәр һәм район администрацияләренең уртак тырышлыгы белән Сабантуй бәйрәме чын мәгънәсендә илнең төрле халыкларын берләштерә торган гомумфедераль бәйрәмгә әверелде. Моңа кул куелган килешүләр нигезендә Татарстанның Россия Федерациясе регионнары һәм БДБ илләре арасындагы элемтәләре ныгу шактый зур ярдәм итте. Шул ук вакытта хәзергә килешүләрнең үтәлешенә контроль җитеп бетми әле, шуның нәтиҗәсендә ватандашларыбызның бик күп проблемалары хәл ителми кала.

Кызганыч, ләкин Татарларның федераль милли-мәдәни автономиясе потенциалы файдаланылмый әле. Шул ук вакытта илнең азчылыкны тәшкил итүче халыклары федераль дәрәҗәдә бу эшкә актив катнаша башласалар да, милли-мәдәни автономия җитәкчелеге үзен тиешенчә таныта алмый.

Россия Федерациясе регионнарында да, ерак һәм якын чит илләрдә дә татар телен саклау һәм милли мәдәнияткә ярдәм итү мәсьәләсе аеруча кискен кала. Татарстан Республикасы Конституциясенең яңа редакциясендәге 14 нче статья республиканың Татарстаннан читтә яшәүче татарларның милли мәдәниятен, телен үстерүдә, аларның милли үзенчәлекләрен саклауда җаваплылыгын күздә тота. Казанда ачылган америка, немец, иран, япон, швед, гарәп һәм башка мәдәни үзәкләр тәҗрибәсен файдаланырга кирәк. Республика Хөкүмәтенә һәм Тышкы элемтәләр департаментына илебездә һәм чит илләрдә мәдәни үзәкләр ачу мөмкинлеге хакында уйларга кирәк. Шул ук вакытта республика бөтен дөньядагы татар җәмгыятьләрен финанслау кебек авыр йөкне тулысынча үз өстенә ала алмый, шуңа күрә татар телен һәм мәдәниятен үстерүгә ярдәм итәрлек итеп, урыннардагы бизнес белән Татарстан икътисадының үзара хезмәттәшлеген ныгытуда нәтиҗәле механизмнар табарга кирәк. Сәүдә һәм тышкы икътисадый хезмәттәшлек министрлыгы, «Татарстан» сәүдә йортлары челтәре аша, монда сизелерлек зур роль уйный алыр иде.

Массакүләм мәгълүмат чараларының хәле

Татарстан Республикасы матбугат басмалары саны буенча Россия регионнары арасында әйдәп баручы позициясен саклый (1000 кешегә 500дән артык яздырып ала торган газета һәм журналлар туры килә). Монда укучыларның ихтыяҗларында тамырдан зур үзгәрешләр булуын да исәпкә алырга кирәк. Үзәк басмаларның тиражы кимеп барганда җирле матбугат алдыручылар саны арта. «Сары» яки урам матбугатының популярлыгы кими, тирән эчтәлекле җитди газеталарга сорау үсә.

2006 елның 1 гыйнварыннан «Җирле үзидарәне оештыруның гомуми принциплары турында» Федераль закон гамәлгә керү уңаеннан район һәм шәһәр газеталарының эшчәнлекнең яңа хокукый формасына күчү белән бәйле оештыру чаралары тәмамланды һәм шуның нәтиҗәсендә бу басмаларны республиканың бердәм мәгълүмат кырында саклап калу мөмкин булды.

Хәзерге шартларда тулы бер регионнарны бердәм челтәр белән бәйләгән һәм реаль вакыт режимында халыкка мәгълүмат бирү мөмкинлегенә ия булган электрон массакүләм мәгълүмат чараларының роле үсә. «Татарстан – Яңа Гасыр» спутниклы республика телеканалына аерым бурычлар йөкләнә. Ул эзлекле төстә һәм тотрыклы үсә, аны Россия регионнарына, якын һәм ерак чит илләргә җәелдерү эше дәвам итә. Бүген «Яңа Гасыр» телеканалы Россия, Казагыстан, Кыргызстан, Эстониянең 57 шәһәрендә 64 кабель челтәрендә трансляцияләнә. «Яңа Гасыр» телеканалын индивидуаль спутник антенналарыннан кабул итүче телетамашачылар саны арта.

«Яңа Гасыр» каналы аудиториясенең даими үсүе телерадиокомпания каршына программаларның сыйфатын күтәрү, республиканың, республикадан читтә яшәүче татар җәмгыятьләренең тормышын һәм эшчәнлеген яктырту, республика вәкиллекләре мөмкинлекләрен файдаланып, Россия регионнарында хәбәрчеләр пунктлары челтәрен үстерү кебек гаять мөһим бурычлар куя.

Массачыл коммуникацияләр арасында Интернет аеруча кызу темплар белән үсә. Дөнья челтәрендә Татарстан шактый киң күрсәтелгән һәм Интернеттан файдаланучылар республика турында тулы һәм дөрес мәгълүмат ала алалар. Әйтик, «Татар-информ» республика мәгълүмат агентлыгы файдаланучылар һәм кызыксынучылар саны буенча, фәкать эре федераль мәгълүмат агентлыкларыннан гына калышып, Интернеттагы Россия мәгълүмат ресурсларының беренче бишлегенә керә. «Татар-информ» агентлыгы тарафыннан атна саен район һәм шәһәр газеталарында махсус полосалар чыгару җайга салынды. Анда мөһим вакыйгалар һәм республиканың дәүләт программалары чагылыш таба. Җибәрелгән көненнән башлап «Интернет» электрон газетасын ачучылар саны 4 миллионнан артып китте. Газетаның рус, татар, инглиз телләрендәге һәм шулай ук татар латин графикасындагы ресурслары аны чит илләр басмаларында да куллану мөмкинлеге бирә.

Республиканың рәсми серверлары мөһим информацион роль уйный. «Татар.ру» серверын ачучылар саны узган елда гына да 40 процентка үсте һәм 450 мең кешегә җитте. Дөньяда Татарстанның уңай образын формалаштыру, милләтара һәм динара татулык тәэмин итүдә «Татарстан моделе» хакында мәгълүмат тарату – серверны үстерүнең төп юнәлеше булырга тиеш.

Күптән түгел республика журналистлары тормышында мөһим вакыйга – Татарстан журналистлар берлегенең XVII съезды булды. Союз уставын үзгәртү буенча съездда кабул ителгән карарлар, студент яшьләрне дә кертеп, яшьләргә һәм актив көчләргә һөнәр берлегенә керү өчен юл ача. Безнең массакүләм мәгълүмат чаралары ике дәүләт телен дә камил белүче талантлы яшьләргә мохтаҗ.

Республикада ирешелгәннәрне ныгытып, бер үк вакытта федераль массакүләм мәгълүмат чараларына активрак чыгарга кирәк. Массачыл коммуникация чаралары буенча «Татмедиа» республика агентлыгы җитәкчелегенә, бигрәк тә республика тормышынннан дөрес булмаган фактларга корылган язмалар яисә вакыйгаларга берьяклы бәя биргән материаллар пәйда булган очракта, бу эшне көчәйтү зарур.

Сәяси тотрыклылык һәм иминлек

Узган ел республиканың барлык көч структуралары өчен гаять катлаулы булды. Башкалабызның 1000 еллыгын бәйрәм итүгә багышланган чаралар уздырганда иң югары дәрәҗәдә җәмәгать тәртибен саклау тәэмин ителде. Прокуратура, Эчке эшләр министрлыгы һәм Федераль иминлек хезмәте идарәсенең тупас милләтчелек, шовинизм, дини экстремизм кебек күренешләргә каршы үз вакытында һәм бергәләп тиешле чаралар күрүе, легаль булмаган миграция белән көрәшне көчәйтүдә хезмәттәшлекне камилләштерүләре уңай бәягә лаек.

2005 елда аеруча авыр һәм авыр җинаятьләр саны 24,1 процентка үсте, шул ук вакытта аларның җинаятьләрнең гомуми санындагы чагыштырма күләме 26,6 процентка кимеде. Утлы корал кулланып кылган җинаятьләр күләме ике мәртәбә кимеде. Көчләүләр саны сизелерлек кыскарды. Оешкан җинаятьчел төркемнәр белән һөҗүмчән көрәш алып барылды. Җинаятьләр узган ел белән чагыштырганда 10 процентка диярлек артыграк тикшерелде. Ләкин 2005 елда җинаятьләрне ачу кимеде һәм 2004 елдагы 58,8 процент нисбәткә карата 48,8 процент, ә авыр һәм аеруча авыр җинаятьләр буенча 2004 елдагы 54,4 процентка карата 51,5 процент тәшкил итте.

2005 елда оешкан җинаятьчелекнең яшәрә бару тенденциясе күзәтелде. Эчке эшләр министрлыгы мәгълүматларына караганда 33 шәһәр һәм районда, бигрәк тә Апас, Әтнә, Лаеш, Кама Тамагы, Спас, Теләче районнарында балигъ булмаганнар арасында җинаятьчелекнең үсүе күзәтелә. Урамнарда һәм җәмәгать урыннарында кылынган җинаятьләрнең кискен үсүе, урлау очракларының, алдау фактларының, исерек килеш кылынган җинаятьләр санының нык артуы игътибарны үзенә җәлеп итә. Соңгы өч елда рецидив һәм көнкүрештә кылынган җинаятьләр саны үсү тенденциясе саклана. Җинаятьчелек торышына гражданнарның социаль яктан тормышка яраклашмаган категорияләре тискәре йогынты ясый. Шундыйлардан караучысыз калган балалар һәм яшүсмерләрне, төрмәдән азат ителгән затларны, наркоманнарны һәм эчкечеләрне атап китәргә була. Аларны дөрес юлга бастырыр өчен үтемле чаралар күрергә кирәк.

Шуңа бәйле рәвештә халыкны, яшьләрнең иҗтимагый оешмаларын җәлеп итеп профилактик эшнең нәтиҗәле формаларын эшләү, җинаятьчелекне кисәтү буенча тиешле чаралар күрү аларның төп бурычларыннан берсе булырга тиеш. Җинаятьләрне булдырмас өчен еш кына тәүлекнең караңгы вакытында урамнарны яктырту, патруль машиналар җибәрү дә җитә бит. Яшәү урыннарында буш вакытны оештыру, спорт белән шөгыльләнү өчен шартлар тудыру мөһим.

Әлеге бурычларны хәл итүдә милиция участок вәкилләренең ролен күтәрү зарур. Алар җирле үзидарә дәрәҗәсендә төзелә торган хакимият органнары системасының умыртка баганасына әверелергә тиеш.

2006 елда хокук саклау эшчәнлегенең өстенлекле юнәлешләреннән берсе булып икътисадый җинаятьчелек белән көрәшү кала, чөнки хәзер оешкан җинаятьчелек үзенең мәнфәгатьләрен нәкъ менә шушы өлкәгә күчерә. Аларны бюджетны формалаштыручы эре предприятиеләр, табигый ресурслар, аларны ташу һәм эшкәртү чаралары җәлеп итә. Республика икътисадының үсеш нокталары да нәкъ менә шунда һәм алар ышанычлы якланган булырга тиеш. Тырышлыкны федераль һәм республика максатчан программаларын гамәлгә ашыру өчен бүлеп бирелә торган дәүләт бюджеттан тыш фондларын, бюджет акчаларын максатчан файдаланмау һәм аларны урлау фактларын ачыклауга юнәлдерергә кирәк. Финанс органнары белән берлектә муниципаль берәмлекләрнең бюджет акчаларын (субвенцияләрне) тотуда законлы эш итүләрен ачыклау максатында контрольне көчәйтәсе бар.

Наркотиклар белән бәйле вәзгыять республикада шактый катлаулы. Наркотикларга бәйле кешеләрнең саны үсү темпы елга 5 процент дәрәҗәсендә саклана. Көчле тәэсир итә торган психоактив матдәләр куллану нәтиҗәсендә үлүчеләр саны бик акрын кими. Регионда наркотикларның законсыз әйләнеше белән бәйле ачылган җинаятьләр саны узган ел белән чагыштырганда 50 процентка үсте.

Республикада наркотиклар таратуга каршы уңышлы көрәш алып баруда министрлыклар һәм ведомстволарның, оешкан наркобизнес белән көрәшүче республика хокук саклау органнарының уртак тырышлыгы хәлиткеч шарт булып тора һәм бу эшне Татарстан Республикасы Иминлек Советының тармакара комиссиясе координацияләргә тиеш.

Иҗтимагый, дини һәм дәүләт оешмаларының җәмгыятьтә, беренче чиратта, яшьләр арасында, наркотикларның зарары хакында ныклы әхлакый-этик инану, сәламәт тормыш рәвешенең кыйммәтенә ышану формалаштыруга юнәлдерелгән эшчәнлекләре дә наркотикларга һәм психотроп матдәләргә сорауның тотрыклы кимүен тәэмин итү мәнфәгатьләренә хезмәт итәргә тиеш.

Соңгы вакытта Россия Федерациясенең кайбер шәһәрләрендә илебездә белем алучы чит ил студентларына, Кавказдан һәм Урта Азиядән килгән мигрантларга һөҗүмнәр ясалды. Мәскәү шәһәре синагогасындагы һөҗүмгә карата дөнья матбугаты аеруча кискен язмалар белән чыкты. Экстремизм системалы, оятсыз, ә еш кына рәхимсез төс ала бара. Скинхедлар хәрәкәте бөтен ил буйлап, бигрәк тә Мәскәү, Воронеж, Санкт-Петербург, Ростов на Дону шәһәрләрендә киңәя бара. Лимоновчылар һәм анпиловчылар да активлыкларын төшермиләр. Дәүләт Думасы шовинизм, ксенофобия күренешләренә кискен бәя бирде, ләкин шулай да бу күренеш бар һәм аның белән нәтиҗәле көрәшергә кирәк.

Экстремистик оешмалар яшьләрне үзләренә тартырга маташалар, шуңа күрә безгә республикабыз традицияләрендә яшьләрдә ватанпәрвәрлек, толерантлык, әхлаклылык һәм хезмәт күнекмәләре тәрбияләү рәвешендә алдан ук тиешле чаралар күреп кую зарур. Фәкать рухи һәм әхлакый потенциал формалаштырганда, яшьләрнең сәяси белем дәрәҗәсен күтәргәндә генә без алардан экстремистлар коткысына бирешми торган шәхесләр үстерә алачакбыз. Бу гаиләнең дә, шулай ук уку йортлары һәм җәмәгать оешмаларының да изге бурычы.

Татарстан Республикасында фәкать 2005 елда гына да дөньяның 80 ләп иленнән килгән 900 дән артык студент, аспирант һәм тыңлаучы белем алды. Азия һәм БДБ илләреннән чыккан студентлар санының тотрыклы үсүе күзәтелә. Татарстанда меңләгән чит ил эшчеләре һәм белгечләре эшли. Алар үзләрен безнең республикада яхшы хис итсеннәр, имин яшәсеннәр өчен мөмкин булганның барысын да эшләргә кирәк. Бу изге гамәлләр халыклар арасында дуслыкны үстерүгә һәм үзара аңлашуны яхшыртуга хезмәт итәргә тиеш. Нинди рәвешләрдә булуына карамастан, экстремизм, расачылык һәм дини дошманлык күренешләренә хокук саклау органнары, җәмәгатьчелек, массакүләм мәгълүмат чаралары кискен җавап кайтарырга бурычлы. Татарстан территориясе, нинди рәвешләрдә чагылыш табуына бәйсез рәвештә, экстремизмнан азат булырга тиеш.

Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына 2006 елның беренче яртысында 2006-2008 елларга Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары эшчәнлегенең хокук бозуларны кисәтү буенча республика комплекслы программасын Дәүләт Советы каравына кертергә кирәк.

Коррупция җәмгыятьтә тотрыклылыкны какшатучы фактор булып кала. Шуңа күрә әлеге социаль золым белән көрәшү мәсьәләләре узган ел Иминлек Советының игътибар үзәгеннән төшмәде. Әлеге мәсьәләне хәл итүнең мөһимлеген аңлап, Татарстан Россия Федерациясе субъектлары арасында беренче булып коррупциягә каршы сәясәт стратегиясен эшләде. 2005 елда республиканың хокук саклау органнары коррупция белән бәйле җинаятьләрне 1,5 мәртәбә артыграк ачтылар. Дәүләт хезмәте һәм җирле үзидарә органнарындагы хезмәт мәнфәгатьләренә каршы кылынган 609 җинаять теркәлде, 276 гаепле кеше җинаять җаваплылыгына тартылды. Шул ук вакытта эшчәнлекләре гражданнарның дәүләткә ышанычын какшата торган югарырак хезмәт урыннары биләүче чиновникларны җинаятьчел гамәлләре өчен җаваплылыкка тарту юнәлешендә сизелерлек үзгәрешләр булмады. Бу өлкәдә без кырысрак чаралар күрелер дип исәплибез. Хокук саклау органнарына җир белән бәйле мәсьәләләрдә һәм авыл хуҗалыгында реформаларның барышына, күчемсез милек базарына, мөлкәткә хокукны теркәүгә контрольне көчәйтергә кирәк.

Мәгълүм булганча, 2005 елның июнендә Президент Указы нигезендә вәкаләтле махсус орган – Коррупциягә каршы сәясәтне гамәлгә ашыру бүлеге төзелде. Ведомстволар һәм муниципалитетларның коррупциягә каршы көрәшү программалары эшләнә. Дәүләт хезмәте институты нигезендә республика министрлыклары һәм ведомстволарында, шәһәр һәм район администрацияләрендә коррупциягә каршы көрәшү эшчәнлеге өчен җаваплы белгечләрне укыту оештырылды һәм уздырылды. Әлеге белгечләргә безнең алга куелган бурычларны нәтиҗәле хәл итү мөмкинлеге биргән оештыру формалары табу мөһим. Республика Министрлар Кабинетына коррупциягә каршы сәясәтне гамәлгә ашыручы республика программасын кабул итүне тиз арада тәмамлау өчен тиешле чаралар күрергә кирәк, ә Дәүләт Советына коррупциягә каршы тору хакында законны кабул итүне ашыктыру сорала.

Узган елда коррупциягә каршы көрәшү бүлегендә, Хисап палатасы, дәүләт финанс контроленең Татарстан Республикасындагы башка органнары арасында үзара хезмәттәшлек итүдә шактый әйбәт тәҗрибә туплана башлады. Тармакара координация советы төзелде. Хисап палатасы уздырган тикшерүләрнең материаллары буенча хокук саклау органнары тарафыннан республика чиновникларының һәм җирле түрәләрнең хокук кануннарына сыймаган эш-гамәлләре нәтиҗәсендә барлыкка килгән матди зыянны каплату юнәлешендә кискен чаралар күрелде. Ләкин коррупцияне җәза бирү белән генә җиңеп булмый. Коррупцияне тудыра торган сәбәпләрнең үзләрен – икътисадый, социаль, административ сәбәпләрне бетерү таләп ителә. Законнарның барысы да коррупциягә юл калдыру-калдырмау җәһәтеннән җентекле һәм беренчел экспертиза узарга тиеш.

Коррупция белән җитди һәм колачлы рәвештә көрәшү өчен алшартлар тудырылган, хәзерге вакытта бу эшкә граждан җәмгыяте институтларын, шул исәптән Татарстан Республикасының Иҗтимагый палатасын активрак җәлеп итү мөһим.

Демографик сәясәт һәм яшьләр сәясәте

Татарстанда демографик хәл гомумдәүләт проблемасына әверелеп бара. Халык санын алу йомгаклары буенча республикабызда яшәүчеләр саны элеккеге дәрәҗәдә сакланса да, әлеге күрсәткеч миграция исәбенә булды. 1999 елдан башлап беренче мәртәбә 2005 елда яңа туган сабыйлар санының кимүе билгеләп үтелде. Сабыйлар арасында үлем-китемнең 43 процентка кимүе күзәтелсә дә, үлем-китемнәр артты. Аерылышучылар санының үсү темпы никахка керүчеләр санының үсеш темпын 1,7 мәртәбә узып китә. Хезмәткә сәләтле яшьтәге халык арасында үлүчеләр саны югары. Ата-аналары ташлаган балалар саны кимеми, хөкем ителүчеләр саны да шактый зур. Тулаем алганда, халыкның табигый кимүе күзәтелә, 2005 елда ул 14 000нән артык кешегә җитте. Хәл Тәтеш, Югары Ослан, Спас районнарында аеруча хәвефле. Моңа бәйле төп сәбәпләр арасында гаилә һәм никах проблемаларын, социаль көнкүреш шартларын, сәламәтлек саклау системасының торышын, тәртипсез тормыш рәвешен, үтә каты авыруларның һәм эчкечелекнең киң таралуын атап китәргә кирәк. Болар һәммәсе дә яшьли үлемгә китерә.

Демографик сәясәтне үзгәртүдә озак вакытка исәпләнгән дәүләт программасы рәвешендә реаль адымнар ясау зарур. Әлеге программада балалар тууны арттыру, үлүчеләр санын киметү һәм каты авырулар белән көрәшү, караучысыз калган балалар кебек социаль чирдән арыну, социаль һәм икътисадый яктан нигезләнгән миграция һәм башка мөһим проблемаларны үз эченә алган, гаиләгә, аналарга һәм балаларга ярдәм күрсәтүне күздә тоткан чаралар күздә тотылырга тиеш. Җәмгыятьнең иҗат элитасына һәм шулай ук пенсия яшенә җитеп килгән һәм өлкән яшьтәге гражданнарга өзлексез белем бирү проблемаларын хәл итүгә аерым игътибар биреп, «Озын гомер сере – хезмәт» программасын эшләү һәм гамәлгә ашыру мөһим.

Республикада яшьләр сәясәте һәрвакыт өстенлекле характерда булды. Татарстанда яшьләргә булышлык күрсәтү хакында законнар кабул ителгән. 2005 елның ноябрендә Казанда булып узган хезмәт отрядларының Бөтенроссия слеты әлеге хәрәкәтне киләчәктә дә үстерү зарурлыгын тагын бер кат раслады. Республика Хөкүмәте студентларның хезмәт отрядларына ярдәм күрсәтү, Республика Хөкүмәте, Студентлар лигасы һәм Ректорлар советы арасында төзелгән Килешүне финанслар белән тәэмин итү хакында карар чыгарды. Мондый эш-гамәлләрнең әлегә илебездә бөтенләй булмавын әйтеп китәргә кирәк. «Яшьләр – милләтнең стратегик ресурсы, җәмгыятьнең киләчәге» шигаре конкрет чаралар, беренче чиратта яшьләрнең тормыш сыйфатын күтәрү, аларга лаеклы эш һәм торак табу мөмкинлеген тәэмин итү исәбенә ныгытылырга тиеш. Кыен хәлләрдә калган яшьләргә адреслы ярдәм күрсәтүне көчәйтү зарур. Һәм болар бар да демографик хәлне яхшыртуда мөһим факторларның берсе булачак.

Студентлар лигасы белән берлектә әзерләнгән Студентларның дүртенче конгрессы 2005 елда республиканың иҗтимагый тормышында күренекле вакыйга булды. Конгресс яшьләр проблемаларын уртага салып тикшерү мөмкинлеге бирү белән беррәттән, Хөкүмәт белән үзара хезмәттәшлек итүнең нәтиҗәле механизмнарын табарга булышты. Республиканың иҗтимагый яшьләр оешмалары белән бергә яшьләрнең җәмәгать палатасы законнар чыгару инициативаларында һәм тулаем республикада бара торган сәяси вакыйгаларда актив катнашты.

Татарстанның киләчәк потенциалы буларак актив яшьләрне табу, аларга сыйфатлы белем бирү – республика алдында торган иң мөһим бурычларның берсе. Моңа бәйле рәвештә яшьләрнең «Фәнсар» академик шәһәрчеге, республика фән һәм туризм үзәге һәм шулай ук Президент химаячелегендә талантлы яшьләрдән белгечләр әзерләү өчен махсус үзәк – Татарстан Республикасының Прага мәктәбе кебек проектларны гамәлгә ашыра башлау зарур.

Балаларның һәм яшьләрнең ялын оештыру, аларны сәламәтләндерү һәм вакытлы эш белән тәэмин итү буенча һәр елны гамәлгә ашырыла торган программа да җитди төзәтмәләр кертүне таләп итә. Үсмерләр арасында җинаятьчелекнең, аеруча җәй көне үсүен, һәм, шулай ук, кыен хәлләрдә калган балаларның саны артуны исәпкә алып, балаларны сәламәтләндерү учреждениеләренең заманча матди-техник базасын төзүгә аерым игътибар сорала.

Тышкы элемтәләр даирәсендәге бурычлар

Узган ел Татарстанның тышкы элемтәләр өлкәсе өчен аеруча әһәмиятле булды. Без халыкара һәм тышкы икътисадый эшчәнлекнең күп кенә юнәлешләре буенча сизелерлек «сикереш» ясауга, республиканың абруен күтәрүгә, чит ил партнерлары белән багланышларда сыйфат ягыннан яңа дәрәҗәгә күтәрелүгә ирештек. БДБ илләрендә һәм Евразиядә Татарстанның роле шактый ныгыды, Ислам Конференциясе Оешмасы илләре - әгъзалары, Азия – Тын Океан Икътисадый Хезмәттәшлек илләре белән хезмәттәшлек яңа үсеш алды, ЮНЕСКО, Европа Советы, Бөтендөнья банкы, Гарәп Дәүләтләре Лигасы, «Тюрксой» оешмасы белән актив эш дәвам итә.

Казанның 1000 еллыгына республикага югары дәрәҗәдәге дистәләгән делегация, 40 чит дәүләтнең Гадәттән тыш һәм Тулы вәкаләтле илчеләре килде, БДБ илләре, Төркия, Финляндия, Америка, Италия, Иран, Литва Республикасы, Европа мәдәни мирасының Мәдәният көннәре уздырылды, чит ил кунаклары катнашында күпсанлы мәдәни, фәнни һәм спорт чаралары оештырылды.

Кайбер чит ил дәүләтләрендә Татарстанның икътисадый һәм мәдәни казанышларын тәкъдир итү чаралары зур уңыш белән узды. Россиянең чит илләрдәге 70тән артык илчелегендә Казан юбилеена багышланган фотокүргәзмәләр һәм электрон презентацияләр оештырылды.

Республика Президенты, Премьер-министры һәм Дәүләт Советы Рәисе Нидерландка, Чехиягә, Украинага, Франциягә, Төркиягә, Германиягә, Вьетнамга, Казахстанга, Бельгиягә, Кореягә, Италиягә, Сингапурга, Кытай Халык Республикасына рәсми визитлар ясадылар.

Республиканың халыкара эшчәнлеге Россиянең тышкы сәясәт ведомствосында яклау һәм хуплау таба. Татарстан тәҗрибәсен өйрәнүгә багышланган Россия Федерациясе Тышкы эшләр министрлыгы каршындагы Россия Федерациясе субъектлары башлыклары советы утырышын уздыру һәм шулай ук Татарстан һәм Россия Тышкы эшләр министрлыгы арасында үзара хезмәттәшлек итү турында беркетмәнең уңышлы төстә гамәлгә ашырылуы шул хакта сөйли. Россия Федерациясе Тышкы эшләр министры С.В.Лавров: «Халыкара мәйданда Россия мәнфәгатьләрен яклауда киләчәктә дә тыгыз хезмәттәшлек итүгә исәп тотабыз. Илебезнең дипломатия хезмәте, үз ягыннан, Татарстан Республикасының нәтиҗәле халыкара һәм тышкы икътисадый элемтәләренә киләчәктә дә һәръяклап ярдәм күрсәтәчәк» - диде. 2005 ел йомгаклары буенча без шушы 15 ел дәвамында Татарстан дипломатиясе аякка басты дип кыю рәвештә әйтә алабыз.

1996 елда Россия Федерациясе Европа Советына кергәннән соң Татарстан аның эшенә актив кушылып китте һәм 2004 елда Дәүләт Советы Рәисе Ф.Х.Мөхәммәтшин Европа җирле һәм региональ хакимиятләре конгрессы регионнар палатасының мәдәният һәм мәгариф комитетын җитәкләде. Шушы вакыттан алып әлеге комитет тарафыннан Европа Советы Министрлар комитеты өчен берничә доклад, шул исәптән – региональ мәдәни тәңгәллек турында, региональ массакүләм мәгълүмат чараларының чикара хезмәттәшлеге, яшьләрне җәмәгать тормышына һәм сәясәткә җәлеп итү турында документлар әзерләнде, «Университетларның регионара хезмәттәшлеге – регион үсешенә кертелгән өлеш» дигән доклад әзерләнә, анда Татарстанга да лаеклы урын бирелгән.

Европа Советы кысаларында тупланган тәҗрибәне Европа Союзы һәм Россия Федерациясе арасында төзелгән һәм фән, мәгариф, мәдәният мәсьәләләрен үз эченә алган «Юл картасы» программасын гамәлгә ашыруда катнашу өчен файдаланырга кирәк. Европа Союзы илләре Татарстанның әйдәп баручы халыкара партнерларыннан берсе булып тора, шуңа күрә республиканың тиешле министрлыкларына һәм ведомстволарына «Юл картасында» күрсәтелгән максатларны һәм бурычларны гамәлгә ашыру өчен профильле оешмалар белән эш планы эшләү зарур. Бер үк вакытта Европа Союзы һәм Россия Федерациясенең гомуми экономик пространство буенча «Юл картасының», бигрәк тә кече бизнесны үстерү өлкәсендә, безнең мөмкинлекләргә бәя бирәсе иде. Тышкы элемтәләр департаментына «Юл карталарын» гамәлгә ашыру проблемалары буенча Евросоюз һәм Россия Федерациясе экспертлары утырышын Казан шәһәрендә уздыру хакында тәкъдим белән чыгарга кирәк.

Европа Союзы белән тагын да тыгызрак эшләү өчен Тышкы элемтәләр департаментына Татарстан Республикасын Европа Союзы Регионнары комитетына кертү тәкъдиме белән тиешле структураларга мөрәҗәгать итү, ә безнең мәнфәгатьләрне активрак яклау өчен Брюссельдә даими вәкиллек ачу хакында тәкъдимнәр белән тиешле структураларга чыгу максатка ярашлы булыр иде.

Ватандашлар белән эшләү Россия Федерациясенең тышкы сәясәтендә өстенлекле юнәлешләргә керә. Ул халыкның этно-мәдәни үзенчәлекләрен саклау һәм квалификацияле хезмәткәрләр исәбенә миграциянең үсешен тәэмин итү максатларын күздә тота. Бу юнәлешләрнең икесе дә безнең республика мәнфәгатьләренә туры килә, шуңа күрә Татарстанның чит илләрдәге вәкиллекләре үзләренең тырышлыкларын ватандашларыбыз яшәгән илләрдә рус һәм татар телләрен үстерүгә, татар иҗтимагый оешмаларына ярдәм күрсәтүгә тупларга бурычлы. Безнең югары уку йортларына сәләтле балаларны тарту мәсьәләләренә аерым игътибар бирергә кирәк. Мәгариф һәм фән министрлыгына югары уку йортлары ректорлары Советы, республика вәкиллекләре һәм Бөтендөнья татар конгрессы Башкарма комитеты белән берлектә бу юнәлештә эшне көчәйтәсе бар. Шунысын да онытмаска кирәк, Россия Хөкүмәте Россиядә белем алырга теләүче ватандашларыбызга өстенлекләр бирүне үзенең эшендә иң мөһим юнәлеш дип билгеләде.

Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгына шулай ук республикабыздан читтә яшәүче ватандашларыбызны, аеруча Татарстан вузларында укырга җыенучыларны, ерактан торып укыту системасын эшләргә һәм кертергә кирәк. Федераль дәрәҗәдә мондый тәҗрибә бар инде, анда Интернет буенча югары уку йортына кергәнче һәм югары уку йортында белем алу системасы эшли.

2005 елның 30 июнендә Россия Федерациясенә Ислам Конференциясе Оешмасы каршында күзәтүче статусы бирелде. Монда соңгы еллар дәвамында әлеге йогынтылы халыкара оешма белән якынаюга юнәлдерелгән актив адымнар ясаучы Татарстан Республикасының да өлеше зур. ИКОның сәүдә-икътисадый фәнни-техник хезмәттәшлек буенча даими комитетлары ислам фәнни-техник үсеш фонды, ислам яңалыклар агентлыгы, ислам сәүдә-сәнәга палатасы һәм шулай ук ислам үсеш банкы белән тагын да тыгызрак һәм эзлеклерәк хезмәттәшлек алып бару безнең республика өчен мөселман дәүләтләре белән элемтәләрне киңәйтүдә яңа мөмкинлекләр ача.

Соңгы елларда республика вәкиллекләре үзләренең кирәкле һәм яшәргә сәләтле булуларын расладылар. Шул ук вакытта көннән-көн катлаулана барган бурычлар алардан Россия Федерациясе илчелекләре белән тыгызрак хезмәттәшлек итүне, аңлашуны, үзләре урнашкан ил хакында тирәнрәк белүне таләп итә. Шушы максатта вәкиллекләрнең җитәкчеләрен планлы ротацияләү буенча бөтен дөньяда кабул ителгән гамәлне практикага кертү кирәк.

Республиканың халыкара элемтәләре киңәю, министрлыкларны һәм ведомстволарны, шулай ук аерым предприятиеләрне дә кертеп, эшчәнлегебезне координацияләүдә аерым игътибар таләп итә. Килешенгән сәясәт алып бару һәр як өчен файдалы һәм ул безнең эшебездә какшамас принципка әверелергә тиеш.

Тормыш сыйфатының яңа стандартларына

2005 елда гражданнарның тормыш дәрәҗәсен үстерү һәм милли икътисадның инновация һәм конкурентлыкка сәләтен күтәрү, югары технологияләргә нигезләнгән һәм эшкәртү тармаклары өлешен арттыру җәһәтеннән аның структурасын диверсификацияләү буенча республикада эзлекле төстә гамәлгә ашырыла торган комплекслы чаралар кысаларында 2005-2010 елларга Татарстан республикасын социаль-икътисадый үстерү программасы расланды. Анда тормыш сыйфатының интеграль күрсәткече гаять мөһим стратегик максат кына булып калмады, ә дәүләт идарәсенең, уздырыла торган икътисадый һәм социаль реформаларның сыйфатын һәм нәтиҗәлелеген билгеләүче критерийга әверелде. Аның нигезен тәшкил итүче параметрларның җиде төркеме (халыкның реаль керемнәре, сатып алу сәләте, сәламәтлеге һәм гомер озынлыгы, инфраструктура белән тәэмин ителеш дәрәҗәсе, экологик һәм иҗтимагый иминлекнең торышы, торак белән тәэмин ителү, хакимияткә ышаныч һәм аңлашу) идарә стандартлары рәвешендәге республика планлаштыру системасы аша барлык дәрәҗәдәге дәүләт хакимияте органнарына һәм муниципаль берәмлекләргә җиткерелде, аеруча мөһим юнәлешләр буенча җаваплылык үзәкләре билгеләнде.

Узган 2005 елда социаль инфраструктураның, торак төзелешенең үсә баруы, торак пунктларын төзекләндерү, «соры» хезмәт базарында хезмәт мөнәсәбәтләрен легальләштерү, хезмәт шартларын яхшырту һәм хезмәтне саклау өлкәсендә чаралар күрү, халыкка социаль ярдәм күрсәтүнең нәтиҗәлелеге арту һәм башка төрле чаралар күрү аркасында без социаль-икътисадый үсешнең фаразланган күрсәткечләрен уңышлы үтәүгә ирештек.

Шул ук вакытта «тормышның сыйфаты» күрсәткече белән нык үскән илләрдәге тормыш дәрәҗәсе күрсәткече арасындагы аерма бер елда Татарстанда фәкать 2,4 процентка гына кыскарды һәм 27,2 процент тәшкил итте. Бу шартларда Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәга министрлыгына бездәге һәм нык үскән илләрдәге тормыш дәрәҗәсендәге аерманы елга 4,5 – 5 процент чигендә кыскартуны исәпкә алып, тормышның сыйфатын яхшырту буенча өстәмә чаралар күрергә кирәк.

Реаль керемнәр үсешен тәэмин итү

2005 елда республикада халыкның тормыш сыйфатында төп уңай үзгәрешләр реаль акча керемнәренең үсүе нәтиҗәсендә булды. 2005 елда кулдагы акча керемнәре үсеше инфляциядән кала 114,7 процент тәшкил итте. Бу Россия Федерациясендәге уртача күрсәткечтән өч мәртәбә диярлек югары (108,8 процент). Шуның аркасында халыкның җан башына күчереп исәпләгәндә акчалата керемнәре 7112 сум тәшкил итте, сатып алу сәләте – яшәү минимумына нисбәттә - ел дәвамында 17,3 процент пунктка үсте (272,9 проценттан 290,2 процентка кадәр).

Акча керемнәренең төп үсеше уртача айлык хезмәт хакын 7055 сумга кадәр күтәрү нәтиҗәсендә мөмкин булды. Төгәлрәк итеп әйткәндә, ул узган елның шушы чоры белән чагыштырганда 26,3 процентка артты. Реаль хезмәт хакы шушы ук чорда 13,2 процентка үсте. Шул ук вакытта хезмәт хакы үсеше темплары соңгы елларда беренче мәртәбә Россиядәге уртача күрсәткечләрдән артып китте. Дәүләт хакимиятенең барлык дәрәҗәләрендә актив эш алып бару нәтиҗәсендә 2005 елда республикада хезмәт хакын түләүдәге кичектереп торылган бурычлар күләме минималь дәрәҗәгә җиткерелде. Узган ел дәвамында хезмәт хакы буенча бурыч суммасы 67 процентка – 22,7 миллион сумга кимеде.

Шулай ук, башка еллардан аермалы буларак, 2005 елда кече бизнес предприятиеләрендә хезмәт хакы кызу темплар белән үсте. Ул 7018 сум тәшкил итте һәм бер елда 74,6 процентка яисә реаль хисаплауларда 56,5 процентка үсте (эре һәм урта кул предприятиеләрдә шул ук чорда реаль хезмәт хакы үсеше 12,6 процент тәшкил итте). Бу, башлыча, рәсми булмаган хезмәт базарын җайга салу буенча республика тармакара комиссиясе эшчәнлеге аркасында һәм керемнәрне легальләштерү нәтиҗәсендә мөмкин булды. Нәкъ менә әлеге комиссия кысаларында хезмәткә түләүдә, хезмәт мөнәсәбәтләрен рәсмиләштерүдә яшерен формаларны ачыклау буенча дәүләт идарәсе, контроль күзәтчелек, хокук саклау һәм салым органнары актив һәм максатчан уртак эш алып бардылар һәм ул үзенең җимешләрен бирде.

Шул ук вакытта бюджет даирәсе хезмәткәрләренең хезмәт хакы һәм республика буенча уртача хезмәт хакы арасындагы аерма бик акрын кыскара. Ә бит без узган елда тариф ставкаларын һәм окладларны ике мәртәбә индексацияләдек: федераль законнарда каралмаган барлык республика компенсация түләүләрен һәм өстәмәләрне саклап, 1 гыйнвардан 20 процентка, ә 1 сентябрьдән тагын 11 процентка. Моның сәбәбе - бюджет даирәсендә хезмәткә түләүдә тармак системасын кертү эшенең бераз тоткарлануында. Җитди үзгәрешләргә ирешү һәм 2007 елның бюджет процессына әзерлекне тиешенчә башлап җибәрү өчен Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәга министрлыгына, Хезмәт һәм халыкны эш белән тәэмин итү министрлыгына, Финанс министрлыгына бу эшне агымдагы елның беренче яртысында ук тәмамларга кирәк. «Хезмәт хакының конкрет күләме турыдан-туры күрсәтелгән социаль хезмәтләрнең күләменә һәм сыйфатына бәйле, ә алар үз чиратында, халыкның хәзерге ихтыяҗларына туры килә» дигән шарт реформаларның төп кагыйдәсенә әверелергә тиеш.

Халыкның тормыш дәрәҗәсе, аның матди хәле хакында сөйләгәндә, әүвәлгечә, безнең пенсионерларга аерым игътибар бирелергә тиеш. 2005 елның ахырында республикада билгеләнгән айлык пенсиянең уртача күләме 2413 сум тәшкил итте. Узган елның шушы ук чоры белән чагыштырганда үсеш 126,4 процент, яисә уртача 503,7 сум тәшкил итте. Шул ук вакытта пенсиянең күләме һәм әлеге категория гражданнарның яшәү минимумы күләме арасындагы нисбәт 137 процент булды. Ә бит нәкъ менә шушы күрсәткеч пенсионерларның тормыш дәрәҗәсен аеруча тулы характерлый. Ә ул бездә Идел буе федераль округындагы күрсәткечләр арасында иң югары. Соңгы еллар дәвамындагы кебек үк 2006 елда да безгә әлеге уңай тенденцияне сакларга һәм яхшыртырга кирәк.

Реаль керемнәрне үстерү, социаль тотрыклылыкны һәм илдә бара торган икътисадый реформаларның нәтиҗәлеген тәэмин итү сәясәтендә акча керемнәрен бүлүнең кулай һәм гадел структурасын формалаштыру иң мөһим бурыч булып кала. Ул керемнәрнең зур булмаган кешеләр төркемендә генә тупланмавын күздә тота. «Урта хәлле кешеләр сыйныфы» дип аталган (җан башына тигән керемнәр 5 меңнән 14 мең сумга кадәр булган кешеләр) катламының тизрәк һәм эзлеклерәк формалашуына ирешү мөһим. 1998 елдагы дефолт мондый кешеләрнең кискен рәвештә кимүенә китерде һәм нәтиҗәдә социаль гаделсезлекнең артуына этәргеч бирде, социаль проблемаларны кискенләштерде. Республикада күрелә торган чаралар нәтиҗәсендә урта сыйныф өлеше тотрыклы үсә: соңгы бишъеллыкта – ике мәртәбә, 2000 елдагы 24,9 проценттан 2005 елда 45,9 процентка кадәр. Чагыштыру өчен: керемнәре яшәү минимумыннан түбәнрәк булган гражданнар өлеше 2000 елда 33 процент, аз тәэмин ителгәннәр 68,5 процент тәшкил итте. Хәзер халыкның әлеге категорияләре арасындагы нисбәт 12,8 процент һәм 44,5 процент. Соңгы елларда ул Идел буе федераль округы регионнары арасында, тулаем Россия Федерациясе буенча Татарстан Республикасында бу күрсәткеч кимрәк.

1999 ел белән чагыштырганда, 2002-2005 еллардагы чор эчендә хәерчелекнең таралу масштаблары кимүе күзәтелеп кенә калмады (керемнәре яшәү минимумыннан түбәнрәк булган халыкның өлеше 23,4 проценттан 12,8 процентка кадәр кыскарды (РФ буенча уртача 15,8 процент) ә бәлки хәерчелекнең тирәнлеген һәм кискенлеген характерлаучы күрсәткечләрнең чынлыкта ике мәртәбә кимүе күзәтелде ) (6,91 проценттан 3,46 процентка һәм 2,94 проценттан 1,38 процентка). Халыкның ярлы катлавында җан башына туры килгән керемнәр һәм яшәү минимумы күләмнәре нисбәте тотрыклы үсә.

Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә планнарны формалаштырганда 2010 елга Татарстанда урта сыйныф өлешен 60 процентка җиткерергә һәм бер үк вакытта керемнәре яшәү минимумыннан кимрәк булган гражданнар өлешен 6 процентка кыскартырга мөмкинлек бирә торган чаралар комплексы эшләргә кирәк.

Бер үк вакытта Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә хезмәт потенциалыннан файдалануның нәтиҗәлелеген күтәрү һәм хезмәт җитештерүчәнлеген үстерү өчен шартлар тудыру мәсьәләләрен игътибар үзәгеннән җибәрергә ярамый. Аның темплары хезмәт хакы үсеше темпларыннан югарырак булырга тиеш. Республикада уртача алганда пропорцияләр һәм тенденцияләр саклануга карамастан (хезмәт җитештерүчәнлегенең үсеш темплары хезмәт хакының үсеш темпларын 10 процентка узып китә), бигрәк тә азык-төлек, химия, резина-техник тармаклар, сәүдә, транспорт җитәкчеләренә бу процессларны контрольдә тоту мөһим.

Бүгенге хәлне исәпкә алып, республиканың бу даирәдәге стратегиясе социаль тәэмин итүне үстерүдән нәтиҗәле мәшгульлекне үстерүне тәэмин итүгә юнәлдерелергә тиеш. Хезмәт базарында сорау һәм тәкъдим, уку йортларында кадрлар әзерләүнең күләме һәм профильләре, икътисад даирәсендә эшче көчләргә сорау белән һөнәри-квалификация структурасы арасында сакланып килүче аерма бу юнәлештә үсеш өчен шактый зур мөмкинлекләр булуын күрсәтә. Фәкать шушы факторны гына эшкә җиккәндә дә, тулаем региональ продуктны 23-27 миллиард сумга арттырырга мөмкин.

Хәзерге вакытта республиканың хезмәт базарында теркәлә торган эшсезләр саны үсү тенденциясе күзәтелә. 2005 елның декабре ахырына аның дәрәҗәсе ел башындагы 1,49 процентка нисбәттә 1,57 процент тәшкил итте (Россия Федерациясе буенча уртача 2,5 процент). Үсеш, башлыча, адреслы социаль ярдәм күрсәтү системасының нәтиҗәлелеген үстерүгә бәйле чаралар уздыру нәтиҗәсендә, эшсез калган гражданнарны исәпкә алу системасын яхшырту аркасында барлыкка килде. Эшсезләрнең эш эзләүгә сарыф ителгән вакыты артты – 7,8 айдан 8,2 айга кадәр. Халыкны эш белән тәэмин итү юнәлешендә актив сәясәт алып бару нәтиҗәсендә 2005 елда 35 меңнән артык кешене эшкә урнаштыруда булышлык күрсәтү мөмкин булды. Һөнәри уку узган гражданнар саны кыскарды. 2005 елда 3,3 мең кешегә шундый хезмәт күрсәтелде (2004 елда 8,8 мең кеше иде).

Формалашып килүче бүгенге шартларда хезмәт ресурсларының конкуренциягә сәләтле булу-булмау мәсьәләсе көннән-көн актуальләшә һәм Хөкүмәткә лаеклы хезмәт хакы белән кимендә 5-7 меңнән дә кимрәк булмаган күләмдә яңа, конкуренциягә сәләтле эш урыннары булдыру өчен шартлар тудырырга, хатын-кызларны һәм яшьләрне эш урыннары белән тәэмин итүгә, регион эчендә һәм регионнар арасында эшче көчләрнең мобильлеген күтәрүгә булышлык күрсәтүгә аерым игътибар биреп, зур күләмдә эшче көчләр сорый торган секторларны үстерү программасын әзерләргә кирәк. Бу «урта сыйныф» формалаштыруда һәм ярлылык проблемаларын хәл итүдә аеруча нәтиҗәле юл.

Мәшгульлекне, хезмәт мөнәсәбәтләрен легальләштерүнең һәм халыкның керемнәрен күтәрүнең төп юнәлешләреннән берсе булып республикада «соры» хезмәт базары колачын максималь кыскарту юнәлешендә алып барыла торган максатчан эшне дәвам итү зарур. Узган ел дәвамында, статистика органнары уздырган тикшеренүләр мәгълүматларына караганда, рәсми булмаган хезмәт базары күләме 10,5 процентка кыскарса да (322 мең кешедән 288,4 мең кешегә), ул әле һаман сизелерлек зур (хезмәт ресурслары санының 12,2 проценты). Шул ук вакытта рәсми булмаган хезмәт базарында катнашучыларның өчтән бер өлеше сәүдә даирәсендә, ә 20 проценттан артыгы – төзелештә һәм торак ремонтлау буенча эшләрдә, 10 проценттан күбрәге – транспорт һәм элемтә даирәсендә тупланган. Бүген рәсми булмаган хезмәт базарын җайга салу һәм керемнәрне легальләштерү буенча 2005 елда республика тармакара комиссиясе тарафыннан актив төстә алып барылган эшне сүлпәнләндерүгә юл куярга ярамый. 90 меңнән артык хезмәт шартнамәсе төзелгән һәм теркәлгән, шул ук вакытта «соры базарда» эшләүчеләрнең өчтән икесеннән артыграгы шартнамәләр төземичә генә эшләп йөри. Бу юнәлештә эш, һичшиксез, дәвам итәргә тиеш. Шулай ук республикада хезмәт хакын «яшереп», «конвертта» түләүне киметү өлкәсендә дә тырышлыкны арттырасы бар. Хокук саклау органнары бу эшкә аерым игътибар бирергә тиеш.

Хезмәт шартларын һәм хезмәтне саклау буенча республика программасын гамәлгә ашыру кысаларында да күп кенә мөһим чаралар уздырылды. Нәтиҗәдә 2000 елдан 2005 елга кадәрге чорда производствода бәхетсезлек очракларыннан бәла-каза күрүче кешеләр санын 2 тапкырга, шул исәптән һәлак булучылар санын 1,5 мәртәбәгә киметүгә ирешелде.

Шул ук вакытта хәзер республикада эшләүчеләрнең 17,6 проценты санитария-гигиена таләпләренә туры килмәгән хезмәт урыннарында эшләүләрен дәвам итәләр, хезмәткәрләрнең гомуми саныннан 3 процентка якыны авыр физик хезмәт белән шөгыльләнә, алар арасында хатын-кызлар да шактый. Бүген республика производстволарында төп средстволарның 40 проценттан күбрәге файдаланыла, алар үзләренең норматив ресурсларын инде эшләп бетергән, тәмам тузган, иминлек таләпләренә җавап бирмиләр.

Димәк, эш урыннарында сәламәт һәм хәвефсез шартлар тудыру, эш урыннарына аттестация уздырганда зарарлы факторларның тәэсирен бетерү буенча чаралар күрү мәсьләләре актуаль булып кала һәм максатчан программаларны гамәлгә ашыруны алга таба да дәвам иттерүне сорый.

2006 елда хезмәтне саклау мәсьәләләрен дәүләти җайга салуда идарә итүнең программ ысулы төп юнәлеш булып калырга тиеш. 2007-2009 елларга хезмәт шартларын яхшырту һәм хезмәтне саклау буенча республика программасын әзерлисе бар. Әлеге программа бу юнәлештә эзлекле төстә эшләүне тәэмин итү белән беррәттән, производствода имгәнүләрнең кимү темпын сакларга мөмкинлек бирәчәк һәм шул рәвешле эшләүчеләрне үлемнән һәм зарар күрүдән алып калачак.

Локаль монополияләр белән системалы эш оештыру, инфляция процессларын йөгәнләү

Инфляция процессларын йөгәнләү җәһәтеннән күрелә торган чаралар һәм башкарыла торган эшләр реаль акча керемнәре, реаль хезмәт хакы үсешенә һәм реаль пенсияләрнең артуына зур өлеш кертте. Республикада инфляция Россия Федерациясендәге уртача күрсәткечләрдән 2,1 процентка түбәнрәк булды һәм 8,8 процент тәшкил итте. Тик шулай булуга карамастан, инфляциянең барлык иң мөһим социаль күрсәткечләргә йогынты ясавын искә алып, хәл республика Хөкүмәтенең даими контролендә торырга тиеш.

Кулланучыларга монополь хезмәтләр күрсәтүче предприятиеләр аларны кулланучыларга сатканда бәяләр сәясәте белән бәйле җитди проблемалар бездә дә туып тора. Бу, беренче чиратта, торак-коммуналь хуҗалыгы, элемтә, транспортта йөкләр ташу һәм пассажирлар йөртү тармакларына, теркәү һәм техник инвентарьлаштыру, гидрометеорология хезмәтләренә кагыла.

Яңа елдан тариф нигезендә җайга салу өлкәсендә җирле үзидарә органнарына зур вәкаләтләр тапшырылды.

2005 елда Татарстан Республикасы Дәүләт Советы тарифларны җайга салу өлкәсенә караган гаять мөһим закон кабул итте. Анда тарифларның һәм монополист предприятиеләр күрсәткән хезмәтләрнең бәясе үсү куллану бәяләре индексыннан артмаска һәм республика халкының төп тормыш дәрәҗәсе күрсәткечләренә туры килергә тиеш дип билгеләнә. Бер үк вакытта законда шулай ук түбән планка да карала. Ул монополистларга җитештерүне оптимальләштерү һәм бәяләрне киметү буенча эш алып барырга юл күрсәтеп, әлеге хезмәтләр күрсәтү мөмкинлеген гарантияли. Монополистларда җитештерүне оптимальләштерү буенча эш алып бару ихтыяҗы тудыру максатында һәм шулай ук алар гамәл кылмаган очракта закон бәяләрне мәҗбүри төстә киметүне карый.

Күрелә торган чаралар 5 ел эчендә үзләрен акларга тиеш. Тармак министрлыкларына җирле органнар һәм эшкуарлар белән бергәләп 2006 елда түбәнрәк дәрәҗәдә торган оешмалар өчен тиешле программалар эшләргә һәм кабул итәргә кирәк.

Милли проектлар

Татарстан Республикасында социаль даирәне тотрыклы үстерүнең беренче чираттагы бурычлары башлыча хәл ителде. 2006 елда социаль-мәдәни даирәне үстерү өчен республика бюджеты чыгымнарын шактый (118 процентка) үстерү планлаштырылды – узган елдагы 31,4 миллиардка нисбәттә 37 миллиард сумнан артыграк. Мәгариф даирәсендә чыгымнар аеруча үсәчәк дип планлаштырыла (123 процентка яисә 16,3 миллиард сумга), мәдәният һәм сәнгать даирәсендә 120 процентка яисә 1,7 миллиард сумга. Массакүләм мәгълүмат чараларын үстерүгә чыгымнар 118 процентка артачак. Социаль сәясәт уздыруга, сәламәтлек саклауга һәм спортка чыгымнарның 115 процент дәрәҗәсендә яисә 6,97 миллиард һәм 11,5 миллиард сум күләмендә планлаштырылды.

Ләкин матди-техник базаны тамырдан яңарту ихтыяҗы, халыкка хезмәт күрсәтүдә алдынгы Европа стандартларына якынлашу бу даирәдә дәүләт идарәсенә кагылышлы мәсьәләләрдә җитди үзгәрешләр ясауны таләп итә. Бу максатта, шулай ук реформаларның өстенлекле юнәлешләре буенча ресурсларны бергә туплау максатында тармак министрлыкларына игътибарны үз карамакларындагы даирәне үстерүнең аеруча мөһим юнәлешләренә җәлеп итәргә һәм проект идарәсенә нигезләнгән яңа эш ысулларын кертә башларга кирәк. Шулай итеп, сәламәтлек саклау, мәгариф, агропромышленность комплексы, торак төзелеше һәм төзелеш индустриясе, торак-коммуналь хуҗалыгы тармакларын реформалаштыру өчен федераль һәм республика әһәмиятендәге милли проектлар әзерләү һәм гамәлгә ашыру, социаль һәм инженерлык инфраструктураны үстерү максатында көчләрне берләштерү хәлиткеч бурычка әверелә.

Медицина

Акча керемнәре күрсәткечләреннән соң гомер озынлыгы әһәмияте ягыннан икенче урында тора, шуңа күрә Татарстан Республикасында традицион төстә медицинага аерым игътибар бирелә.

2005 елда сәламәтлек саклау объектлары төзүгә 1,5 миллиард сумнан артык акча җәлеп ителде: 230 койкага исәпләнгән 5 стационар учреждение, көн саен 720 кеше кабул итүгә исәпләнгән 4 амбулатория-поликлиника учреждениесе сафка бастырылды. Гражданнарга бушлай медицина ярдәме күрсәтүнең дәүләт гарантияләре программаларын финанслауга узган 5 елда 45 миллиард сумнан артык акча җибәрелде. 2005 елда сәламәтлек саклау учреждениеләре хезмәткәрләренең хезмәт хакын күтәрү, авыруларны ашату-эчертү һәм медикакаментлар сатып алу өчен средстволарны арттыру өлешендә мәҗбүри медицина иминияте буенча тарифлар ике мәртәбә кабат карап чыгылды. Гомуми үсеш 299 миллион сум чамасы тәшкил итте.

Республикада медицина өлкәсендәге күп кенә яңа казанышлар үзләштерелде. Бу – йөрәк-кан тамырлары хирургиясе, эндопротезлау, кече инвазив хирургия. Умыртка баганасы күзәнәкләре банкы төзелде һәм беренче авырулар Республика клиник хастаханәсендә күзәнәк технологиясе нигезендә дәваланалар.

Шәхси медицина оешмалары үсеше дәвам итә. 2005 елда алар 8,5 процентка артты. Бүген халыкның бер өлеше, иминләштерү компанияләре катнашында, медицина ярдәме күрсәткән өчен үз кесәләреннән алып түләргә әзер. Кешеләр кайда һәм кем исәбенә дәвалану мәсьәләсен үзләре сайлап алырга хокуклы булырга тиеш. Ләкин шул ук вакытта дәүләт медицина ярдәме күрсәтүнең сыйфаты төшүенә юл куярга ярамый.

Бу базарга «Евромедик Интернэшнл» компаниясенең килүе авыруларга Европа стандартлары дәрәҗәсендә заманча гемадиализ ярдәме күрсәтү мөмкинлеге бирде. «Рокада-Мед» фирмасы тарафыннан белем бирә торган һөнәри стоматология үзәге төзелде.

Ләкин безгә сәламәтлек саклауның нәтиҗәле булуы белән канәгатьләнеп калырга ярамый. Башлап медицина ярдәме күрсәтү системасының йомшак булуы, беренче чиратта участок табибларының җитмәве, поликлиникаларның диагностика җиһазлары белән тиешенчә җиһазландырылмавы хроник авыруларның артуына китерә, инвалидлык һәм үлем-китем кебек күрсәткечләрне киметү юнәлешендә уңай йогынты ясау мөмкинлеге бирми.Икенче яктан, бюджеттан финанслауның чикләнгән булуы аркасында гражданнарның якынча 20 проценты гына югары дәрәҗәдә махсус медицина ярдәме ала ала. Сәламәтлек саклау тирән систем үзгәрешләргә мохтаҗ.

Сәламәтлек саклауда кеше өчен гаять мөһим булган эшчәнлекне тәртипкә салуда дарулар белән тәэмин итү гамәлен иминләштерү гаять зур эшнең башы булды. Узган елда һәм федераль, һәм республика ташланмаларыннан файдаланучы кешеләр бушлай 1113,6 миллион сумлык медикаментлар алдылар. Бу, тулаем алганда, 2004 ел белән чагыштырганда 2,3 мәртәбә күбрәк. Әлеге чара,һичшиксез, амбулаториядә дәвалануның сыйфатын һәм нәтиҗәлелеген арттыра. Нәтиҗәдә хастаханәләргә салына торган авырулар саны 6 процентка кыскарды.

2006 елга региональ дәрәҗәдәге гражданнарны ташлама нигезендә дарулар белән тәэмин итү өчен средстволар узган елгыдан 36,9 процентка артыграк планлаштырылды. Ташлама нигезендә дарулар белән тәэмин итү системасын камилләштерү зарур. Татарстан Республикасы Дәүләт Советына һәм Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына, ташламалардан файдаланучыларны республиканыкыларга һәм федералларга аеру проблемасын нивелирлау өлешендә дарулар белән ташламалар нигезендә тәэмин итүдә норматив һәм хокукый базаны камилләштерүгә, бушлай медикаментлардан баш тартырга ашыккан льготникларга ярдәм күрсәтүгә юнәлдерелгән закон инициативалары белән активрак чыгарга кирәк.

Милли федераль һәм республика проектларын гамәлгә ашыру нигезендә тармакта сыйфат ягыннан өр-яңа үзгәрешләр ясау зарур.

Беренчел медицина ярдәме күрсәтүне, бигрәк тә аның профилактика белән бәйле юнәлешен үстерү, күп кенә чирләрне вакытында табарга һәм аларның азып китүен кисәтергә йогынты ясарга тиеш. Кешегә үзенең сәламәтлеге өчен җаваплы булган, эшенең нәтиҗәлелегеннән чыгып лаеклы хезмәт хакы ала торган үз табибы кирәк һәм алар инде бар. Профилактика һәм диспансер эшен киңәйтү күздә тотыла һәм бу гражданнарның үз сәламәтлекләрен саклауда шәхси җаваплылыгын арттыруда сизелерлек роль уйнаячак. Бу максатта соңгы елларда гамәлгә ашырыла торган «Гомуми табиблык практикасы» Республика программасы кысаларында гомуми табиблык практикасы үзәкләренә 42 поликлиника һәм 65 табиблык амбулаториясе тупланды. Фәкать 2005 елда гына да гомуми практика белән шөгыльләнүче 415 табиб һәм 334 медицина хезмәткәре әзерләнде. Участок табиблары һәм гомуми практика белән шөгыльләнүче табиблар узган елда гомуми практика белән шөгыльләнүче 1200 табиб укладлар, меңгә якын компьютер алды. Гомуми практика белән шөгыльләнүче табиблар эшенең беренче нәтиҗәләре әлеге карарның дөрес булуын раслый: халыкны диспансер нигезендә карау ике мәртәбә диярлек үсте, социаль чирләрне ачыклау максатында уздырыла торган һөнәри караулар 2,2 мәртәбә артты. Гомуми практика белән шөгыльләнүче табиблар кичектергесез медицина ярдәме күрсәтүчеләр вазыйфаларының шактый зур өлешен үз өсләренә алдылар: нәтиҗәдә кичектергесез ярдәм сорап чакырулар саны 9,7 процентка, амбулаториядә хезмәт күрсәтелгән пациентлар күләме 10,9 процентка кыскарды.

Хезмәткә сәләтле халыкны диспансерлаштыруның, системалы рәвештә уздырыла торган медицина карауларының нәтиҗәлелеген күтәрү сәламәтлек саклау системасын реформалаштыруда аеруча әһәмиятле. Безне республикада кыйммәт торучы операцияләр ясау белән шөгыльләнүче югары технология үзәкләре булу тынычландырырга тиеш түгел. Патологияне, беренче чиратта онкология, йөрәк-кан тамырлары кебек чирләрне иртәрәк, авыруны хастаханәгә салганчы һәм операциягә әзерләгәнче, амбулатория чорында ук ачыклауга зур игътибар бирү зарур. Диспансерлаштыруга һәм медицина карауларына җибәрелә торган средстволар поликлиникаларда эшләүче белгечләрнең хезмәт хакын 25 процентка күтәрү мөмкинлеге бирәчәк. 2006 елның беренче яртысында учреждениеләрне заманча диагностик җиһазлар белән җиһазландыруга 200 млн. сум акча бүлеп бирелде. Бу участок табибларына, гомуми практика белән шөгыльләнүче табибларга бүген җитеп бетмәгән сумма. Сер түгел, элек стационарларны җиһазландыруга аеруча зур игътибар бирелде. Проектны гамәлгә ашырганда Сәламәтлек саклау министрлыгына, беренче чиратта авылда сәламәтлек саклауны үстерүгә, бигрәк тә медицина учреждениеләрен ашыгыч ярдәм күрсәтү машиналары һәм медицина җиһазлары белән баетуга тиешле игътибар бирергә кирәк. Ашыгыч медицина ярдәме күрсәтү белән шөгыльләнүче медицина персоналының һәм фельдшерлык-акушерлык пунктлары хезмәткәрләренең хезмәт хакын арттыру аларның эшен сыйфат ягыннан югарырак дәрәҗәгә күтәрергә тиеш. Медицина училищелары һәм көллиятләре эшчәнлеген уртакул медицина персоналын, аеруча авыл җирендә эшләүче медиклар әзерләүгә һәм кабат әзерләүгә мөмкин кадәр киңрәк тарту зарур.

Югары медицина технологияләрен тиражлау турында карарлар кабул итү, махсуслаштырылган үзәкләр төзү, сәламәтлек саклауны реформалаштыру проектларында аеруча мөһим. Соңгы елларда без әлеге юнәлеш белән актив шөгыльләнәбез.

Эре регионара клиник-диагностик үзәкне торгызу тәмамланып килә. Аны төзүгә һәм җиһазландыруга 2 млрд сумнан артыграк акча җибәрелде. Учреждение йөрәккә, кан тамырларына һәм баш миенә 10 меңнән артык операция ясый алу мөмкинлегенә ия булачак. Бу миокард инфаркты һәм инсульт кичергән авыруларның тормыш сыйфатын яхшырту, аларның гомерләрен озайту мөмкинлеге бирәчәк һәм шулай ук югары технологияләргә нигезләнгән медицина ярдәме күрсәтүне сорап федераль һәм чит илләрнең медицина үзәкләренә мөрәҗәгать итүче Татарстан Республикасы гражданнары санын киметәчәк.

Республика Клиник онкология үзәген яңартып коруга 1 млрд. сум акча җибәрә. Татарстан Республикасы Сәламәтлек саклау министрлыгына Идел буенда яшәүче барлык халыкка онкологик чирләр белән авырганда республика клиник үзәгендә югары технологияләргә нигезләнгән ярдәм күрсәтүгә федераль заказны тигезлек шартларында финанслау һәм урнаштыру буенча хакимиятнең федераль органнары белән тиешле эш алып бару зарур. Онкология диспансерын яңартып һәм баетып торгызу, яңа технологияләр кертү исәбенә стационарда дәвалау курсы узган авырулар санын арттыру, аларны карау вакытын кыскарту мөмкинлеге бирәчәк һәм шулай ук югары технологияләргә нигезләнгән төрле аспектларны һәм органнарны саклау белән бәйле операцияләр санын киңәйтәчәк, авыруларның әлеге төркемендә инвалидлык дәрәҗәсен киметәчәк.

Төзелешне тәмамлау, инженерлык коммуникацияләрен төзеп бетерү һәм җиһазлар сатып алу өчен 300 млн сум акча җибәреп, Авырудан соң аякка бастыру һәм ортопедия фәнни-тикшеренү үзәген урнаштыру өчен гомуми мәйданы 16 мең кв. метр тәшкил иткән республика клиник хастаханәсе территориясендәге җиде катлы бинаны тапшыру хакында карар кабул ителде. Сәламәтлек саклау министрлыгына үзәкнең эшен Республика клиника хастаханәсе белән бердәм комплекста оештырырга кирәк һәм анда федераль заказны урнаштыру мөһим.

Өч ел дәвамында Россия Федерациясендә иң яхшы дип танылып килгән Республика балалар хастаханәсендә ясалма кан әйләнеше шартларында фәкать 2005 елда гына да балаларга 200гә якын кардиохирургик операция һәм баш миенә 48 операция ясалды. 12 ел дәвамында бу учреждениедә онкогематология бүлекчәсе эшли, кискен лимфобласт лейкозы белән авыручы балаларның озак вакытлар исән-сау яшәүләре 93 процент, ә нейробласт белән авыручыларның 100 процент тәшкил итә. Бу хастаханәдә кардиохирургик операцияләрнең бәясе аерым федераль учреждениеләр белән чагыштырганда 1,5 мәртәбә кимрәк. Республика балалар клиник хастаханәсен яңартып һәм баетып торгызуга 400 млн. сум күләмендә финанслау каралган, бу тумыштан килгән йөрәк-кан тамырлары белән бәйле чирләрне һәм неврология системасына кагылышлы авырулардан үлүче балалар санын ике мәртәбә киметүгә һәм балаларның инвалидлык дәрәҗәсен 20 процентка төшерергә мөмкинлек бирәчәк.

Яңа корпус төзелеп беткәннән соң һәм заманча җиһазлар белән баетылгач, сафка бастырылган Республика Офтальмология клиник хастаханәсе (финанслау күләме – 100 млн. сум) операцияләр күләмен ике мәртәбә арттырырга һәм хастаханәгә ятканчы дәвалану чорын шактый киметергә мөмкинлек бирәчәк.

Республика башлап җибәргән проектларның икътитсадый нәтиҗәлелеге күзгә күренеп тора. Гамәлдәге үзәкләрне югары дәрәҗәдә үзгәртеп кору өчен, яңа төзелешләр алып бару белән чагыштырганда, средстволар ике мәртәбә кимрәк тотыла. Аннан килеп, үзәкләрдә шактый саллы фәнни казанышлар, кирәкле ресурслар, инфраструктура, коммуникацияләр һәм җиһазлар, ә иң мөһиме, зур абруй һәм әзерлекле белгечләр туплана. Ресурсларның бергә туплануын һәм эре медицина берләшмәләре төзелү уңаеннан Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә, бер үк вазыйфаларны интеграцияләүдә экономия ясауны тәэмин итү, артык чыгымнар тотуга контрольлек итүнең анык механизмын булдыру, медицина үзәкләрен аларга хас булмаган бурычлар үтәүдән азат итү максаты белән сәламәтлек саклау учреждениеләре менеджментын камилләштерү мәсьәләләрен җентекләп карарга кирәк. Медицина жиһазлары, медицина аппаратурасы, яраларны тегә торган материаллар, рентген тасмасы һәм башка әйберләр җитештерүче республика фармацевтика предприятиеләрендә заказлар урнаштыруны киңәйтү мәсьәләсе шулай ук көн тәртибендә торырга тиеш.

Югары технологиягә нигезләнгән үзәкләр эшендә югары темплар саклау өчен Икътисад һәм сәнәга министрлыгына, Сәламәтлек саклау министрлыгына тергезеп аякка бастыру белән бәйле дәвалау оештыру, дәвалауның югары технологик этабы тәмамланганнан соң дәвалау һәм тернәкләндерү максатында яшәп килүче дәвалау-профилактика учреждениеләрен беркетүне күздә тотарга кирәк.

Мәгариф

Мәгариф даирәсендә өстенлекле милли проектны гамәлгә ашыру татарстанлыларның тормыш дәрәҗәсен күтәрүдә, кеше дигән иң зур байлыкны камилләштерүдә, республикадагы хезмәт потенциалының конкуренциягә сәләтлелеген арттыруда озак елларга исәпләнгән ныклы нигез салырга тиеш. Мәгариф системасын реформалаштыру һәм камилләштерү процессында өстенлекле юнәлешләрне билгеләргә вакыт җитте.

Җәмгыять белән элита җитәкчелек итә һәм аңа юнәлеш бирә, шуңа күрә үзгәртеп корулар республиканың мәгариф системасы талантлы укучыларны, студентларны сайлап алуга һәм үстерүгә юнәлдерелгән булырга тиеш. Бу безнең беренче бурычыбыз. Безгә сәләтле балаларга ярдәм күрсәтүнең аерым форматтагы озын сроклы программасы кирәк. Ул балалар бакчасыннан башланып белем алуның барлык баскычларында, ә аннары икътисадта һәм идарә даирәсендә дәвам иттерелергә тиеш.

Мәктәпкәчә белем бирү – ярдәм күрсәтү системасының беренче баскычы, ул баланың киләчәк язмышында зур уңышлар яулап алырга мөмкинлек биргән сыйфатлар формалаштыра һәм аның индивидуаль сәләтен үстерүдә мөһим шарт булып тора. Шул ук вакытта балаларны мәктәпкәчә белем алуга җәлеп итү әлегә тиешле дәрәҗәдә куелмаганга һәм мондый белем алу һәркем өчен дә мөмкин булмаганга бөтен системаны җайга салуда шактый кыенлыклар бар. 1-6 яшьлек балаларны мәктәпкәчә балалар учреждениеләре белән тәэмин итүнең үсүенә карамастан (1990 елда 1000 балага 604 урын, 2004 елда – 691 урын туры килде). Мәктәпкәчә белем алучылар саны, бигрәк тә авыл җирендә, җитәрлек түгел әле. Шул ук вакытта мәктәпкәчә учреждениеләргә йөрү өчен исәптә торучы балалар саны арта һәм бу күрсәткеч 2005 елда 17,1 мең булды (бу 1997 ел белән чагыштырганда 83,9 процентка күбрәк). Мәктәпкәчә белем алу мөмкинлекләренең чикләнгән булуы авыл җирендә яшәүчеләр һәм аз тәэмин ителгән гаиләләрдә тәрбияләнүче балалар өчен старт мөмкинлекләрен чикли һәм тигезсезлекне көчәйтүгә китерә. Күп очракта бу мәктәпкәчә белем алмаган баланың мәктәпкә дә тиешенчә әзерләнә алмаячагын һәм киләчәктә сыйфатлы белем алуда аның алдына җитди проблемалар килеп басачагын аңлата.

Кызыксынуның булмавы, мәгариф учреждениеләренең эш бирүчеләр белән хезмәттәшлегендә килешеп гамәл кылуның җитмәве һәм еш кына тармакның үсүе өчен җаваплы кешеләрнең бюрократлар позициясендә торуы аркасында талантлы яшьләр бәхетне читтән эзләргә мәҗбүр. «Акыллы башларның» республикадан китүе мөмкин кадәр киметелергә тиеш. Республикада иң якын араларда гомуми урта белем дәрәҗәсендә сәләтле балалар өчен махсуслаштырылган учреждениеләр челтәре (үзәкләр, мәктәпләр, интернатлар челтәре) төзелергә, талантлы укучылар өчен югары һөнәри белем учреждениеләре, профильле лагерьлар базасында кече факультетлар челтәре киңәйтелергә, республика, Россия күләмендә һәм халыкара дәрәҗәдә узган төрле олимпиадаларда, интеллектуаль конкурсларда, фәнни-тикшеренү конференцияләрендә җиңүчеләрнең һәм бүләк алучыларның милли мәгълүматлар банкы төзелергә тиеш.

Киләсе ике елда лаборатория җиһазлары, программ тәэмин итү чаралары сатып алу, уку классларын заманча үзгәртеп кору һәм укытучылар әзерләү өчен федераль бюджеттан 767 млн. сум һәм республика бюджетларыннан 570 млн. сум акча бүленәчәк. Төп бурыч – республиканың һәр районында сыйфат ягыннан яңа инновацияләргә нигезләнгән мәктәпләр - «киләчәк мәктәпләре» төзү. Алар мәктәпкәчә әзерлекне үстерүдә, өлкән сыйныф укучыларын профильле укытуда таяныч булып хезмәт итәрлек ресурслар үзәгенә әверелергә тиеш.

Республика мәктәпләрендә һөнәр сайлау һәм һөнәри белем бирү кебек курслар кертү шулай ук әлеге бурычны хәл итүдә мөһим чара булып тора. Ул өлкән сыйныф укучыларына, сәләтләренә һәм мөмкинлекләренә туры китереп, индивидуаль белем алу мөмкинлеге бирә. Укучыларга төрле уку йортларында укуны бергә алып бару мөмкинлеге тудыра торган механизмнарны үз вакытында эшләү мөһим. Кеше читтән торып белем бирә торган мәктәпләрдә дә, өстәмә белем бирү учреждениеләрендә дә укый алырга тиеш. 2006-2007 уку елында 10-11 класс укучылары өчен күппрофильле лицейлар челтәре ачу планлаштырыла. Алар, ресурс үзәкләре буларак, заманча иң яңа белем һәм мәгълүмат технологияләрен бергә туплау мөмкинлеге бирәләр.

Аеруча талантлы һәм җаны-тәне белән белем алырга омтылган укучыларга югары уку йортларына керүнең гадиләштерелгән процедуралары аркылы керү мөмкинлеге бирә торган механизмнар да эшләп китәргә тиеш. Конкурсларның күп булуы һәрвакыт әйбәт дигән иллюзияләрдән баш тартырга вакыт җитте. Зур конкурслар, беренче чиратта, югары уку йортларында урыннар җитмәүне, финанслаудагы дефицитны күрсәтә, репетиторлык системасы тудыра һәм коррупциягә юл ача. Мәгариф өлкәсенең коммерцияләшүе дә шулай ук күңелсез хәлләргә китерде, монда төп рольне «кесәнең калынлыгы» уйный башлады. Бу хәл безне һич тә канәгатьләндерә алмый. Тамырыннан бозык бу тенденцияне тиз арада юк итү кирәк, танылу алган конкурсларда җиңү һәм бердәм дәүләт имтиханы буенча алынган югары бәяләр, кешенең байлыгына яисә ярлылыгына бәйсез рәвештә, югары уку йортына кергәндә төп ысул булырга тиеш.

Шулай ук югары уку йортларында һәм махсус урта уку йортларында фәнни һәм башка төрле гыйльми хезмәтләр белән сәүдә итүгә юл куймаска кирәк. Хәзер исә әлеге хезмәтләр күрсәтү хакында игъланнар «ИНТЕРНЕТ» челтәрендә генә түгел, ә күпчелек укыту-белем бирү үзәкләрендә дә бик күп. Нәтиҗәдә без мәктәп яисә югары уку йортын тәмамлаучыларның һөнәри дәрәҗәсе кимүен күрәбез. Шулай ук үзенең белгечлеге хакында актан-карадан бернәрсә дә белмәгән, кулыннан эш килмәгән «белгечләр» күпләп күренә башлады. Бу хәл мәгариф системасына тулаем кара яга.

Икенче бурыч – укытуның сыйфатын күтәрү, урта белемнең эчтәлеген яңарту, аның практик юнәлешен көчәйтү. Педагогларның хезмәт хакы түбән булу әлеге проблеманы тәшкил итүче мөһим факторларның берсе. Татарстан Республикасында класс белән җитәкчелек иткән өчен гомуми белем мәктәпләрендә укытучыларга өстәмә түләү 2004 елдан башлап гамәлгә ашырылып килә. Әлеге максатларга республика бюджетынан 256 миллион сум акча бүлеп бирелде. Бу безгә мәктәпнең тәрбияви потенциалын сизелерлек ныгытырга ярдәм итте, ләкин әлеге инициативаларга да карамастан, түбән хезмәт хакы белем алуның сыйфатын күтәрүдә нык тоткарлык ясаучы факторларның иң зурысы булып кала. Бу тупиктан чыгар өчен укытучы хезмәтенең аның тарафыннан уздырылган дәресләр сыйфатына турыдан-туры бәйлелеген үзгәртүгә һәм ирешелгән нәтиҗәләрне исәпкә алуга корылган хезмәткә түләүнең яңа системасына күчәргә кирәк. 2006 ел дәвамында Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгына уку процессын норматив финанслау дип атала торган процесска күчерүне тәмамларга кирәк. Бу тәртип бюджет средстволарының укучы артыннан баруын аңлата. Һәр укучыга персоналаштырылган финанслау беркетелә һәм рейтинглары югарырак булган һәм укытучылары зуррак абруйга ия уку йортлары зуррак финанс ресурслары алачак һәм алар бу средстволарны хезмәт хакын күтәрүгә дә, укыту методикасын һәм матди-техник базаны яхшыртуга да җибәрә алачаклар. Бер үк вакытта уку йортлары арасында намуслы конкуренция артачак, ярыш дәрте күтәреләчәк.

Бер үк вакытта укытуның сыйфатын күтәрү өчен Татарстан Республикасы Президенты тарафыннан профессорларны һәм укытучы кадрларны әйдәп баручы югары уку йортларына һәм фән үзәкләренә стажировкага җибәрү буенча 2006 елда конкурс игълан ителде. Аны гамәлгә ашыру мультипликатив эффект тәэмин итәргә тиеш: укытучылар составының квалификациясе халыкара таләпләр дәрәҗәсенә кадәр күтәрелү белән беррәттән, белем алу процессына конкуренциягә сәләтле, практик әһәмияте зур булган белемнәр дә җәлеп ителәчәк. Ә без исә аларны киң аудитория өчен файдалана алырлык итеп эшли алачакбыз.

Һәркемгә белем алу мөмкинлеген арттыруга һәм белемнең сыйфатын күтәрүгә реаль ярдәм итүче чараларның иң үтемлеләреннән берсе – инфокоммуникация технологияләрен файдалануны киңәйтү. Республика, мәгълүмат технологияләрен республиканың географик яктан иң ерак урнашкан теләсә кайсы ноктасында актив файдалануны тәэмин итеп, «санлы тигезсезлек» (цифровое неравенство) проблемасын вакытыннан алда хәл итүгә иреште. Соңгы биш ел дәвамында уку йортларын хисаплау техникасы белән җиһазлау һәм Интернет челтәренә тоташтыру өчен 485 млн. сум акча җибәрелде. 1806 мәгариф учреждениесе Интернет челтәренә тоташтырылды. Ирешелгәннәр белән канәгатьләнеп калырга ярамый. 2006-2007 уку елларында бу юнәлештә ачык белем алу системасы төзергә, укучыларның атнага кимендә алты сәгать күләмендә гомуми белем системасының мәгълүмат ресурсларына шәхсән чыга алуын тәэмин итәргә кирәк. Татарстан Республикасы Фән һәм мәгариф министрлыгына, әйдәүче югары уку йортларын җәлеп итеп, Интернет челтәрендә һәркем файдалана алырлык белем тарата торган портал төзергә кирәк. Анда уку-укыту программалары кысаларындагы материаллар гына түгел, ә бәлки укытучылар, укучылар һәм абитуриентлар өчен өстәмә мәгълүмат та урнаштырылган булырга тиеш. Шулай ук зур галимнәрнең, әйдәүче укытучылар һәм белгечләрнең лекцияләре һәм чыгышлары да һәркем өчен ачык булырга тиеш. Шул ук вакытта локаль челтәрләренең, глобаль мәгълүмат ресурсларына керә ала торган мәгариф учреждениеләренең чагыштырма нисбәте кимендә 60 процент (хәзер – 32 процент) , ә ерактан торып уку ысулларын үзләштергән мәктәп укучылары саны 60 процент (хәзер – 20 процент) тәшкил итәргә тиеш.

Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенә, Икътисад һәм сәнәга министрлыгына, Мәгариф һәм фән министрлыгына, Югары уку йортлары ректорлары советына, Татарстан Республикасы Иҗтимагый палатасы вәкилләре катнашында 2006 елда кирәкле программа һәм кертү-урнаштыру документлары әзерләүне тәмамлау мөһим.

Торак–коммуналь хуҗалыгын реформалаштыру

Шактый гына социаль характердагы кимчелекләргә карамастан, торак-коммуналь хезмәтләр өчен түләүләр системасында тамырдан үзгәртеп корулар уздыруда 2005 ел хәлиткеч ел булды. Ташламаларны «акчалаштыру» уздырылды һәм шуңа туры китереп тармакта хуҗалык итү шартлары үзгәртелде. Алынган беренчел мәгълүматлар кабул ителгән карарларның акланган булуын күрсәтте.

Монда вакытында формалаштырылган халыкка адреслы социаль ярдәм күрсәтү системасы һәм шулай ук республика преференцияләренең өстәмә программасы хәлиткеч роль уйнады. Татарстан Республикасы Социаль яклау министрылыгы, Төзелеш-архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы белән берлектә шактый кыска вакыт эчендә кирәкле әзерлек эшләре башкарды. 2005 елда 320 мең йорт хуҗалыгы (республикада яшәүче халыкның 23,7 проценты) субсидияләр алды. Субсидияләрнең уртача күләме айга 423 сум. Аларны бирү өчен Татарстан Республикасы бюджетыннан 1,3 млрд. сум акча бүлеп бирелде. Шул ук вакытта торак һәм коммуналь хезмәтләр өчен түләү чыгымнарының уртача өлеше Татарстан Республикасы халкының тулаем керемнәрендә 6,5 проценттан артмады. 2006 елда әлеге сәясәт дәвам иттереләчәк. Бюджетта субсидияләр түләү һәм халыкка социаль ярдәм күрсәтүнең республикада булган барлык чараларын саклап калу өчен средстволар күләмен (100 млн. сум) арттыру каралды.

2006 елда торак-коммуналь хезмәтләр өчен түләүләр 16 процентка артты – бу 2005 елгы темплардан шактый түбән. Татарстан Республикасы буенча хезмәтләрнең уртача бәясе 2006 елга 25 сум/кв.м. тәшкил итә, бу Россиядәге шушындый ук күрсәткечләрдән түбәнрәк (41,6 сум/кв.м.). Торак-коммуналь хезмәтләр өчен хакны тулысынча түләүгә күчү бу даирәгә эшмәкәрләрне җәлеп итү мөмкинлеге тудыра. Идарәне яшәүчеләрнең үзләре тарафыннан сайлап алынган шәхси компанияләргә тапшыру – бу елның бурычы. Бүгенге көнгә республиканың 124 идарәче компаниясенең фәкать 24е генә шәхси кулларда. Республикада милек ияләренең 544 ширкәте эшли (барлык торак пунктының 6 проценты чамасы), шуларның 139 ы 2005 елда төзелде. Бу бик аз. Халык бу мәсьәләдә хаклы рәвештә бик күп дәгъвалар белдерә. Халык йорт белән идарә итүдә җаваплылыкны үз өстенә алуның киләчәктә бик файдалы гамәл булуына ышанырга тиеш. Һәм иң мөһиме – халыкны намуссыз оешмалардан һәм аерым затларның законсыз гамәлләреннән саклау. Подъездларны җыештырудан башлап конструкция элементларын тулысынча алмаштыруга кадәр, барлык эшләрне җайга сала торган төгәл система кирәк. Ул эштә эзлеклелек, планлылык тәэмин итәргә һәм шулай ук, аеруча капиталь ремонт өчен, финанс средстволары белән ныгытылырга тиеш. Халык планнар төзүдә катнашу һәм аларның үтәлешен күзәтү мөмкинлеге алырга тиеш. Төзелеш, архитектура һәм торак-хуҗалык министрлыгына ел ахырына кадәр аны гамәлгә ашыру механизмын эшләргә кирәк.

Мәгълүмат ресурсларын эшкә җигү зарур. Аларны эзләп йөрисе юк. Республикада аларны төзү буенча зур эшләр башкарылды инде. Хәзер ресурсларны тупларга, бердәм мәгълүмат банкы төзергә кирәк. Ул халыкка якын, аңлаешлы һәм шулай ук предприятие, муниципалитет һәм республика дәрәҗәсендә торак-коммуналь даирәсендә карарлар кабул итүчеләр өчен файдалы булырга тиеш. Халыкка сайлап алу мөмкинлеге тудыру, торак-коммуналь хуҗалыгында уздырыла торган реформаларны җәмәгать контролендә тоту өчен шартлар тудыру формалашып килүче мәгълүмат системасында иң мөһиме.

Ел саен тармакка миллиард сум чамасы бюджет средстволары салына. Шуның нәтиҗәсендә тармакта төп фондларның тузуын туктату һәм хәтта күпмедер күләмдә киметү мөмкин булды. Ләкин фәкать дәүләт ярдәменә генә исәп тотарга ярамый. Республика район һәм шәһәрләренең инженерлык инфраструктурасын реконструкцияләү һәм яңартып торгызу чараларын финанслауның яңа механизмнарын кертү зарур. Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгына муниципаль берләшмә җитәкчеләре белән берлектә, дәүләт тарафыннан ташламалы шартлар булдырылганда чыганакларны җәлеп итү исәбенә гамәлгә ашыру өчен үз-үзләрен аклый торган кыска сроклы һәм уртача сроктагы проектлар пакеты әзерләргә кирәк. Әлеге проектларда министрлыкның Лизинг фонды потенциалы нәтиҗәле төстә эшкә җигелергә тиеш. Фәкать 2005 елда гына да аны тулыландыруга 400 млн. сум акча җибәрелде. Эре шәһәрләрдә электр һәм җылылык энергиясен бергә эшләп чыгару, ә районнарда җылытуның индивидуаль схемаларына күчү өстенлекле проектларга әверелергә тиеш. «Татэнерго» ачык акционерлык җәмгыяте үзенең куәтләре белән кече энергетиканың аз эффект бирә торган куәтләрен алыштыру өчен зур потенциалга ия һәм әлеге потенциал рациональ файдаланылырга тиеш. Предприятие белгечләре тарафыннан Әлмәт, Зәй, Бөгелмә, Алабуга, Зеленодольск шәһәрләренең җылылык белән тәэмин итү системасын тикшерү эшләре уздырылды. Аның нәтиҗәләре буенча җылылык белән тәэмин итү схемаларын оптимальләштерүне исәпкә алып формалаштырылган тиешле инвестицияләр программалары әзерләнде. Болар бар да җылылык энергиясенә бәяләр үсү темпларын тоткарларга һәм планлы ремонт эшләре уздыру белән бәйле рәвештә кайнар су бирүдә җәй көнендәге озын өзеклекләрне максималь кыскартырга мөмкинлек бирәчәк. Республика районнары өчен дә шундый ук программалар әзерләү зарур. Аларда җылылыкның 1 Гкалы 600 сумнан да артып китә. Тиешле җиһазлар һәм материаллар җитештерүгә заказлар җылылык белән тәэмин итү системасын реформалаштыру процессында республиканың товар җитештерүчеләре арасында мөмкин кадәр күбрәк урнаштырылырга тиеш.

Билгеләнгән чараларның уңышы шактый зур күләмдә гамәлгә ашырыла торган программаларны барлык муниципаль берәмлекләр җитәкчеләренең аңлавына һәм хуплавына бәйле.

Һәркем ала алырлык һәм уңайлы торак белән тәэмин итү

2006 елда Россия Федерациясендә «Россия гражданнарына һәркем ала алырлык уңайлы торак» дигән милли проект гамәлгә ашырыла башлый. Анда торак мәйданнарын реформаларга кадәрге чорда тапшырылган күләмдә сафка бастыру төп бурыч итеп куела. Хәзер бу күрсәткеч ил буенча 1987 ел дәрәҗәсеннән уртача 55 процент тәшкил итте.

Татарстанда бер үк вакытта республиканың үзенчәлекләрен исәпкә алган һәм башлап куелган объектлар да кертелгән шундый ук проект әзерләргә кирәк. Бу даирәдә старт алу өчен бездә шартлар, федерация субъектларының башка күп субъектлары белән чагыштырганда, бүтәнрәк. Тузган торак фондын бетерү программасы тәмамланды. Торак төзелешен үстерүгә дәүләт ярдәме күрсәтү, яшь гаиләләрне торак белән тәэмин итү, бюджет өлкәсендә эшләүчеләргә кредитлар бирү программалары аша гамәлгә ашырыла. Инженерлык инфраструктурасын үстерүгә җитди игътибар бирелә: торак пунктларының 98 проценты газлаштырылган, дәүләт капитал салымнары төзелә торган бистәләрне, шул исәптән шәхси йортларны инженерлык челтәре белән тәэмин итүгә дә җибәрелә. Эшне шул рәвешле оештыру безгә инде хәзер үк ел саен файдалануга тапшырыла торган торак күләмен 1988 елда ирешелгән иң югары күрсәткечтән 1,5-1,6 миллион кв., яисә 82-89 процент күләмендә саклау мөмкинлеге бирә. 5 елда «Татарстан» проекты буенча 200 миллиард сум акча җәлеп ителергә, 10 миллион квадрат метр чамасы торак объектлары файдалануга тапшырылырга тиеш.

Бюджет даирәсе хезмәткәрләре, яшьләр һәм аз керемле гражданнар өчен 2005 елдан башлап республикада федераль программаларга өстәмә рәвештә яңа Социаль ипотека программасы гамәлгә ашырыла. 2005 елда әлеге максатта 4 миллиард сум акча тупланды һәм 6000 нән артык квартира төзелде. Торак сатып алу шартлары тулаем Россия Федерациясендә кабул ителгәннән сизелерлек аерыла, түләүләр елга 7 процент күләмендә кичектерелеп башкарыла, балалар туган очракта шактый зур компенсацияләр һәм ташламалар каралган. 2006 елда бу программа буенча кимендә 4,7 миллиард сум акча җәлеп итәргә, 6000 квартира төзергә һәм киләсе елларга төзелешләр башлап калдырырга кирәк. Шушы ук программа буенча керемнәре үзләренә торак сатып ала алырлык булмаган гражданнар өчен квартиралар җиткерү каралган. Алар аны социаль наем буенча алачаклар. Тулаем Программа буенча мондый торак өлеше 10 проценттан артмаска тиеш. Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә якын араларда республика социаль ипотека программасын уңышлы итеп федераль программаларга бәйләп җибәрү механизмын эшләү зарур.

Республикада Социаль ипотека программасына өстәмә рәвештә федераль, республика, җирле бюджетларның средстволарын туплап, яшь гаиләләрне торак белән тәэмин итү буенча махсус республика программасын тормышка ашыру дәвам итәчәк. Узган елда торак шартларын яхшыртуга республика һәм җирле бюджетлардан 83 миллион һәм федераль бюджеттан 55 миллион сум акча бүлеп бирелде. Авыл җирендә яшь гаиләләргә торак алу, шул исәптән шәхси торак төзү өчен кредитлар бирү программасы гамәлгә ашырыла. Моннан тыш, «Торак» федераль программасы буенча запаска чыккан хәрби хезмәткәрләрнең, хокук саклау органнары хезмәткәрләренең, гадәттән тыш хәлләрне бетерүдә катнашкан гражданнарның һәм башкаларның 100гә якын гаиләсе типовой дәрәҗәдәге торак алырга тиеш. Торак алу мөмкинлекләрен киңәйтүдә классик ипотеканы үстерү аеруча мөһим. Кредит ресурсларының кыйммәткәрәк төшүен, димәк торакның да бәясе артуын исәпкә алып, әлеге программа буенча уңайлыклары иң югары стандартларга җавап биргән торак төзеләчәк. Республикада классик ипотеканың потенциал күләме 14 процентлы уртача кредит ставкасы шартларында да 3 миллиард сумнан да ким түгел. 2006 елда классик ипотека буенча күп кенә яңа проектлар гамәлгә ашырыла башлый. Ул беренчел кертемнең күләменә бәйле рәвештә 12 процентка кадәр үзгәртелә торган ставкаларга нигезләнә. Федераль проектта кредит ставкалары буенча компенсацияләр каралган. Бу очракта классик ипотека продуктыннан «уртача сыйныф» та файдалана алачак. Ә бу, үз чиратында, югары дәрәҗәдәге уңайлыклары булган торак белән тәэмин итү күләмен сизелерлек арттырачак. Дәүләт ярдәме тәэмин ителгәндә торак төзелешен классик ипотека буенча финанслауның гомуми күләме 2006 елда кимендә 1,4 миллиард сум тәшкил итәргә тиеш. Торак белән тәэмин итү проблемаларын хәл итүгә юнәлдерелгән мөмкин булган барлык механизмнарны эшкә җигәргә һәм үстерергә кирәк. Ипотека кредитын үстерү һәм халыкны һәркем ала алырлык һәм сыйфатлы торак белән тәэмин итүне үстерү өлкәсендә ипотеканың кыйммәтле кәгазьләр базарын үстерүне стимуллаштыру буенча кулай программалар хакында уйларга һәм аларны әзерләргә кирәк. Аның төп максаты – кредитларны һәркем ала алырлык ясау һәм бер үк вакытта банкларга мондый операцияләрне рефинанслау мөмкинлеге бирү. Торак хакын контрольдә тоту, халыкның киң катлауларына торак алу мөмкинлекләрен мөмкин кадәр арттыру – торак төзелеше юнәлешендә Хөкүмәтнең төп бурычы булырга тиеш. Торак сатып алучы гражданнарга ярдәм күрсәтү өчен җибәрелгән дәүләт средстволары һәм дәүләт катнашында җәлеп ителгән акчалар аныклык шартларында һәм конкурс нигезендә махсуслаштырылган республика оешмалары арасында бүленергә тиеш. Шушы ук максатларда барлык торак программалары, шул исәптән барлык коммерциячел төзелеш фирмалары инженерлык инфраструктуралары белән җиһазландырылган җир кишәрлекләре базарына чыгуда тигез хокуклар алырга тиеш. Территорияләрне инженерлык корылмалары белән тәэмин итүне үстерү өчен ел саен кимендә 2,5 миллиард сум акча салырга кирәк. Икътисад һәм сәнәга министрлыгына һәм Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгына, инфляция темплары үсүе белән бәйле рәвештә инженерлык инфраструктурасына бәяләр үсүне чикләүне күздә тотып, тиешле программ тәкъдимнәр әзерләү һәм кертү зарур.

Хакимиятнең муниципаль органнары дәрәҗәсендә җирдән файдалану һәм төзелешләр алып баруның төгәл кагыйдәләре эшләнергә, төзелешкә рөхсәт алу, эш-гамәлләрне килештерү процедуралары гадиләштерелергә тиеш. Бу кагыйдәләр барысы өчен дә бер булырга һәм цивилизацияле күчемсез милек базарын үстерүгә ярдәм итәргә тиеш. Барлык дәрәҗәдәге бюджетлар торак төзелеше процессында, шул исәптән – торак төзелеше алып барылырга тиешле җир кишәрлекләрен инженерлык инфраструктурасы белән тәэмин итү өчен акча бирү юлы белән, актив шөгыльләнергә бурычлы. Күрсәтелгән чаралар төзелеш срокларын һәм төзелеш чыгымнарын кыскартуга ярдәм итәчәк. Ә бүген бу чыгымнар булачак торак сатып алучылар җилкәсенә төшә. Милеккә хокукны дәүләти теркәү һәм әлеге хокуклар йөкләүне (аларны алуны) теркәүне тизләтү мәсьәләләре әлегә кадәр хәл ителмәгән. Теркәү палатасындагы су буе чиратлар, күчемсез милеккә хокукны, күчемсез милек залогын теркәү процедураларының озын булуы күчемсез милекне хуҗалык әйләнешенә кертүгә комачаулый, предприятиеләргә һәм эшкуарларга күчемсез милекне залогка салу исәбенә кредитлар, ә халыкка ипотека кредитлары алу процессын озайтып, бизнесның үсүенә комачаулык китерә. Теркәү палатасына гражданнарда канәгатьсезлек тудыра торган үзәк булудан туктарга вакыт җитте.

Бүген республикада уртача хезмәт хакы һәм уртача торак хакы арасындагы нисбәт хезмәт хакының 1 сумына 0,5 кв.метр чамасы тәшкил итә һәм Идел буе округы регионнары арасында иң кечкенәсе булып тора. Безгә бу күрсәткечләрне сакларга кирәк.

Социаль яклау

2005 елда социаль яклау тармагының үсеше ташламалар системасын реформалаштыру һәм социаль хезмәт күрсәтү учреждениеләре эшчәнлеген оптимальләштерү кысаларында үсте. Бик кыска вакыт эчендә халыкка социаль ярдәм күрсәтүнең төп принциплары һәм критерийлары тамырдан үзгәрде, ә бу үз чиратында, җәмгыять ресурсларын аз тәэмин ителгән гражданнар файдасына кабат бүлүне оештыру мөмкинлеге бирде.

Ташламаларны реформалаштыру шартларында эшләү йомгаклары социаль ярдәм күрсәтүдә акча формасына күчүнең зур өстенлекләргә ия икәнен күрсәтте:

- бүген барлык социаль ярдәм чаралары адреслы характерда;

- финанс средстволары белән тәэмин ителмәгән формаль ташламалар бетерелде;

- социаль түләүләр алучылар бүлеп бирелгән средстволарны үзләре теләгәнчә файдалану мөмкинлеге алды;

- конкрет кешегә социаль ярдәм күрсәтү чараларына анык контроль урнаштырылды һәм бюджеттан җибәрелә торган средстволарның ачыклыгы тәэмин ителде.

Күрелгән чаралар нәтиҗәсендә «акчалаштыру» республикада җиңелрәк узды. Татарстан Республикасы тәҗрибәсе хаклы рәвештә башка регионнарга таратыр өчен үрнәк рәвешендә Россия Федерациясе Хөкүмәте тарафыннан тәкъдим ителде.

Дәүләттән социаль ярдәм алучы татарстанлыларның гомуми саны 2 миллион чамасы, шул исәптән 354 мең кеше федераль ведомстволар аша тәэмин ителә.

Гражданнарның аерым категорияләренә социаль ярдәм күрсәтүгә 2005 елның республика бюджетында 9,03 миллиард сум (2004 елда әлеге максатларда 6,69 миллиард сум сарыф ителде) каралды. Ташлама алучы бер кешегә түләүләрнең уртача күләме алдагы еллар белән чагыштырганда 43 процентка үсте һәм җан башына уртача мең сум тәшкил итте. Социаль ярдәм чаралары ташлама алучы гражданнарның керемнәрен 18,6 процентка үстерү мөмкинлеге бирде.

2005 елда хезмәт хакының 30 процентка, халыкның акчалата керемнәре 24 процентка үсүенә, гражданнарның аерым категорияләренә социаль ярдәм күрсәтү чаралары күрелүгә карамастан, 2006 елга республика бюджетында 9,7 миллиард сум, федераль бюджетта 5,6 миллиард сум каралган. Бу аз тәэмин ителгән кешеләргә һәм социаль яктан аеруча аз якланган халыкка карата хәлне яхшырту мөмкинлеге бирәчәк.

Халыкны социаль яклау – дәүләт гарантиясе. Бүген, муниципаль берләшмәләр төзелгәч һәм вәкаләтләр бүленгәч, социаль сәясәтнең бу юнәлеше дәүләт җаваплыгында калдырылды. Без республиканың барлык территориясендә социаль ярдәм алуда һәм социаль хезмәтләрдән файдалануда тигез хокуклар тәэмин итәргә, ирешелгән нәтиҗәләрнең начараюына юл куймаска бурычлы.

Социаль яклау системасы, тулаем социаль даирә кебек үк, балалы гаиләләргә тиешле күләмдә социаль ярдәм күрсәтүне, өлкән яшьтәге гражданнарга һәм инвалидларга дәүләт гарантияләре бирүне тәэмин итүгә юнәлдерелгән милли проектлар кысаларында үсәргә тиеш. Бу җәһәттән соңгыларына лаеклы тормыш дәрәҗәсе булдыру, аларны социаль файдалы даирәгә җәлеп итү аеруча актуаль.

Республика Хөкүмәтенә, федераль органнарның территория структуралары белән берлектә, кыска арада Көнбатыш үрнәгендә хезмәт базарында ихтыяҗ булган уникаль һөнәр ияләре - белгечләр әзерләү буенча махсуслаштырылган уку йортлары төзүгә юнәлдерелгән «Җәмгыятьтә инвалидларны интеграцияләү» социаль проектын эшләп бетерергә кирәк. Ул:

- кайда яшәүләренә бәйсез рәвештә инвалидларны социаль адаптацияләү системасы эшчәнлеген оештыруны;

- ата-аналары «баш тарткан» балалар саны үсүне киметү һәм интернат йортларга чиратны бетерү өчен инвалид яшәгән гаиләгә эзлекле ярдәм күрсәтүне;

- мөмкинлекләре чикләнгән кешеләрне социаль-файдалы мохиткә кайтаруны тәэмин итәргә тиеш.

Гаилә потенциалын гамәлгә ашыру өчен барлык шартларны тудыру – дәүләт бурычы. Караучысыз калган балаларны урнаштыруда, шул исәптән гаиләгә һәм балаларга социаль хезмәт күрсәтү учреждениеләре составында гаиләдә тәрбияләнә торган төркемнәр төзү юлы белән гаилә формаларын киңрәк кертү, пропагандалау һәм омтылыш тудыру мөһим. Шуңа күрә «Сәламәт гаилә» республика проекты, гражданнар турында тууыннан алып пенсия яшенә чаклы мәгълүматлар туплаган белешмә банкы нигезендә, демографик хәлгә даими мониторинг уздыруга юнәлдерелергә тиеш. Шунысын да искәртик, әлеге банкта һәр кешенең тормышы һәм эшчәнлеге (белеме, эше, яисә эшсез утыруы, гаилә статусы, авырулары, үз-үзенә хезмәт күрсәтү мөмкинлеге) хакында мәгълүматлар күрсәтелергә тиеш. Алар республикадагы барлык гаиләләрне 100 процент патронаж белән тәэмин итүгә ирешү һәм социаль ярдәм күрсәтү максатында алдан ук чаралар күреп кую һәм халыкны эшкә урнаштыру кебек проблемаларны хәл итүдә зур роль уйнарга тиеш.

Өлкән яшьтәге кешеләргә дәүләт тарафыннан аерым кайгыртучанлык күрсәтелергә тиеш. Без аларның җәмәгать тормышыннан читләшүенә юл куя алмыйбыз, өлкән яшьтәге гражданнарның ихтыяҗларын җәмгыять тормышының һәм эшчәнлегенең барлык даирәләрендә исәпкә алу зарур. Аларның социаль бәйсезлеген мөмкин кадәр озаграк саклау, өлкән яшьтәге кешеләрнең социаль статусын торгызу, сыйфатлы социаль реабилитация системасы төзү өчен социаль хезмәт күрсәтү учреждениеләрен модернизацияләү, аларның озак еллар дәвамында эшләүләрен тәэмин итү бурычы «Татарстанның өлкән яшьтәге кешеләре» республика проектына йөкләнә. Һәрхәлдә ул әлеге изге максатларга хезмәт итәргә тиеш дип саныйм.

Бу өстәмә средстволар җәлеп итүне һәм бюджет ассигнованиеләрен арттыруны сорамый, фәкать яшәп килүче учреждениеләр эшчәнлегенең нәтиҗәлелелеген һәм хезмәтләрнең сыйфатын күтәрү, социаль яклау системасын хәзерге шартларга һәм таләпләргә җайлаштырырга кирәк.

«Татарстанлының социаль картасы» проекты мөһим социаль проектка әверелергә тиеш. Аны гамәлгә ашыру нәтиҗәсендә гражданнарның үз хокуклары хакында тиешенчә белмәүләре проблемасы көн тәртибеннән төшеп калырга тиеш.Шулай ук ул халыкка төрле төр хезмәтләр күрсәтү тәртибе һәм шартлары хакында мәгълүмат алуны җиңеләйтәчәк, хезмәт күрсәтүчеләр арасындагы финанслар белән бәйле үзара мөнәсәбәтләр системасын гадиләштерәчәк.

Физик культура һәм спорт

Республикада физик культура һәм спорт гомуммилли идеянең хәлиткеч элементына әверелә бара һәм ул социаль даирәдә генә түгел, ә икътисадый һәм сәяси тормышыбызда да көннән-көн зуррак роль уйный. Татарстанда зур-зур халыкара һәм Россия ярышлары уздыру моны ачык дәлилли.

Республикада спорт корылмалары төзү кызу темплар белән бара:2005 елда аларның саны 117гә артты һәм 8 мең тәшкил итә. Казанның меңъеллыгы бәйрәме көннәрендә Халыкара ат спорты комплексы, «Татнефть Арена» спорт боз сарае, Казанда «Ак барс» комплексы ачылды. Узган ел Чаллы, Түбән Кама, Мамадыш, Алабуга шәһәрләрендә, Актаныш районында 6 заманча эре спорт корылмасы сафка бастырылды. Хоккейны үстерү программасы нигезендә «Татнефть» ачык акционер җәмгыяте средстволарын җәлеп итеп, 2005 елда 45 хоккей тартмасы төзелде һәм реконструкцияләнде. Бүген республика буенча аларның саны 648.

Быел Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министрлыгына, муниципаль берләшмәләр җитәкчеләренә эшләп килүче спорт корылмалары эшчәнлеген системалаштыру, алардан рациональ һәм нәтиҗәле файдалану кебек проблемаларны хәл итәргә кирәк булачак. Яшьләргә рухи һәм физик тәрбия бирү, массачыл спортны үстерү өчен шартлар тудыру бурычларын комплекслы хәл итү өчен муниципаль, республика, федераль бюджет средстволарын уртактан тоту принципларында «Спорт һәм ял итү инфраструктурасын үстерү» проектын формалаштыруга тотынырга кирәк. Бу массачыл физкультура һәм спортны үстерү өчен дә, яшьләр арасында социаль-тискәре күренешләрне киметү өчен дә уңай шартлар тудыру мөмкинлеге бирәчәк.

Студентлар арасында спортны үстерү – быелның җитди бурычы. Республикада соңгы елларда югары уку йортлары һәм аларның филиаллары саны артуы күзәтелә, ләкин алардагы спорт инфраструктурасы үсеш темплары сизелерлек аксый. Югары уку йортлары җитәкчеләренә, Татарстан Республикасы Ректорлар советына, финанслауның үз һәм федераль чыганакларын активрак җәлеп итеп, студентлар арасында спортны үстерү өчен матди-техник базаны камилләштерү мәсьәләләрен хәл итү зарур.«Буревестник» МФСО оешмасы аша махсус ставкалар кертеп һәр югары һәм махсус урта уку йортында спорт клубларын торгызырга кирәк. Югары уку йортлары һәм техникумнары эшчәнлегенә бәя биргәндә студентлар арасында массачыл физкультура-сәламәтләндерү эше күрсәткечләре мөһим критерийга әверелергә тиеш. Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министрлыгына республиканың Ректорлар советы һәм техникумнар белән берлектә бу юнәлештә эзлекле эш оештыру зарур.

Югары класслы спортчылар әзерләү максатында Казанда Олимпия резервлары училищесы эшли башлады, анда республиканың шәһәр һәм районнарындагы спорт мәктәпләрендә тәрбияләнгән иң яхшы һәм өметле егетләр һәм кызлар укый. 2006 елда Чаллыда да Олимпия резервы училищесы ачылырга тиеш. Алар хәзерге таләпләрнең барысына да җавап бирергә һәм Татарстанның спорт резервын – олимпия җыелма командалары кадрларын әзерләүче чын мәктәпкә әверелергә тиеш. Бу бик мөһим. 2005 елда Татарстан Республикасы спортчылары төрле ярышларда спортның 49 төре буенча 401 медаль яулады. Чирәм хоккее буенча «Динамо» командасы, «Рубин» футбол командасы, «Уникс», «Динамо Таттрансгаз», «Синтез» мастерлар командалары, «Ладья» шахматчылар командасы шулай ук халыкара һәм бөтенроссия ярышларында уңышлы чыгыш ясадылар. Татар көрәшенең иң популяр спорт төрләреннән берсе булуын раслап, билбау белән көрәшү буенча IV дөнья чемпионатында Татарстанның алты көрәшчесе чемпион булып калды һәм бу бездә зур горурлык уята.

2005 елда «Париж-Дакар» автораллиенең трансконтиненталь супермарафонында алты мәртәбә лидер булган «КамАЗ-Мастер» командасының җиңүләре безнең спортчыларыбызның һәм илебездә автомобиль төзелешенең абруен тануны раслаучы факт булып тора.

Россия Олимпия комитеты карары белән 2005 елда Татарстан Республикасы олимпия хәрәкәтен, спортны һәм спорт индустриясен үстерү өлкәсендә Россиянең иң яхшы регионы итеп танылды һәм «Россия Олимпия Даны Галереясы» милли премиясе белән бүләкләнде. Бу факт та Татарстанның илдәге спорт регионнары арасында тоткан дәрәҗәле урынын күрсәтә.

Икътисадый реформалар вакытында Россиядәге ат заводларының күпчелеге ябылды, күпьеллык традицияләрнең байтагы югалды, нәселле атлар үрчетүне һәм ат спортын үстерүне тәэмин итүче инфраструктура таркалды. Республикада нәселле атлар санын өлешчә саклап калуга һәм арттыруга ирешелде. Ләкин бу бик аз әле.

2005 елда Казанда Россия Федерациясендә һәм Европада ат спортын үстерү буенча эре үзәкләрнең берсе - Халыкара ат спорты комплексы җибәрелде. Ул атлар үрчетүне һәм ат спортын халыкара дәрәҗәдә үстерү мөмкинлеге бирәчәк. Ипподром ачу ат спортын үстерүгә генә түгел, ә республика халкының ялын яңача оештыруга, сәламәт тормыш рәвешен пропагандалауга, гаилә белән ял итү даирәсен киңәйтергә һәм балаларны, үсмерләрне спортка тартуга ярдәм итәргә тиеш.

Ипотерапия атчылыкны үстерү белән бәйле һәм аерым игътибар таләп итә торган бик тә нәтиҗәле аерым юнәлеш, аны мөмкинлекләре чикле балаларны дәвалауда нәтиҗәле ысул буларак куллану зур уңыш китерә.

Республикада атчылыкны һәм ат спортын нәтиҗәле үстерү өчен Ат һәм ат спорты федерациясе, Авыл хуҗалыгы министрлыгы, Яшьләр эшләре һәм туризм министрлыгы, Ипподромның үзенең уртак тырышлыгы, әлеге тармакта эшләүче ат үрчетүчеләрнең, белгечләрнең кызыксынган булуы зарур.

Республикада югары потенциалга ия булган туризмны үстерү безнең икътисадый сәясәтнең өстенлекле юнәлешләреннән берсе булырга тиеш.

Казан юбилее туризм инфраструктурасын үстерүгә куәтле этәргеч бирде: яңа кунакханәләр, мәдәни-ял итү һәм спорт үзәкләре төзелде, милли әһәмимяткә ия объектлар реставрацияләнде яисә кабат торгызылды. Бу яңа экскурсия марштрутлары төзү мөмкинлеге бирде, үзебезнең халык һәм читтән килүче кешеләр исәбенә туризмны үстерүгә уңай йогынты ясады. Әйтик,2004 елга республикага 578 меңнән артык кеше килгән булса, 2005 елда, экспертлар бәяләмәсе буенча, Казан шәһәренә нигез салынуның меңъеллыгын бәйрәм итү белән бәйле күпсанлы чаралар уздыру нәтиҗәсендә республикага килүче туристлар һәм экскурсантлар агымы бер миллионлап кешегә җитте.

Казан шәһәренең меңъеллыгы кебек киң колачлы юбилейны бәйрәм итүне оештыруда тупланган чын мәгънәсендә уникаль тәҗрибәне актив файдаланырга һәм аны мәдәни туризмны үстерүнең комплекслы перспектив программасын эшләгәндә нигез итеп алырга кирәк.

Аерым проектларның, территорияләрнең, шулай ук тулаем республиканың инвестицияләр җәлеп итү өчен иң уңай һәм кулай урын булуын күрсәтү максатында безнең мәдәни потенциалны актив файдаланыр чак җитте. Бу җәһәттән без әлегә җитәрлек дәрәҗәдә файдалана алмаган уникаль мәдәни объект – Казан шәһәренең тарихи үзәге ул. Үзләренең мәдәни байлыкларын Казан кебек үк күләмдә саклаган дөньяның дәрәҗәле шәһәрләре үз керемнәренең шактый зур өлешен туристларга хезмәт күрсәтү белән бәйле бизнес төрләреннән алалар. Ул гына да түгел, тәҗрибә күрсәткәнчә, үзен-үзе аклауга корылган мондый механизмны кертмичә үзәкне саклау гаять кыен бурыч.

Республикада туризм Казан кысаларында гына чикләнеп калырга тиеш түгел. Алга таба хәрәкәт итү өчен туризм индустриясенең матди базасын камилләштерүгә юнәлдерелгән махсус муниципаль программалар эшләргә кирәк. Бу җирле үзидарә органнары бурычы. Монда туристлар өчен җәннәт булган Болгар, Алабуга, Чистай, Биләр, Лаеш, Зеленодольск районнары һәм башка төбәкләр үз сүзләрен әйтергә тиеш. Бу үзәкләр Казанны боҗра итеп чолгап алалар һәм шуңа күрә киләчәктә «Татарстанның энҗе муенсасы» дигән туристлык маршрутлары оештырып булачак. Бөтен дөньядагы кебек үк туризмны икътисадның тотрыклы һәм бик тиз үсә торган югары керемле тармагына әверелдерү, республикага туристлар җәлеп итү өчен актив төстә реклама-имидж сәясәте уздыру зур әһәмияткә ия. Шуңа күрә Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министрлыгына, «Татмедиа»га халыкара махсуслаштырылган, шул исәптән чит илләрдә уза торган күргәзмәләрдә катнашу юнәлешендә эшне активлаштыру кирәк. Республикада туризм даирәсендә бердәм мәгълүмат кыры төзү максатка ярашлы. Ул дөньяда кабул ителгән заманча халыкара мәгълүмат технологияләрен файдаланып, бөтен Россия һәм халыкара мәгълүмат системасына интеграцияләнә алачак. Туризмны үстерү буенча җирле дәрәҗәдә кабул ителгән программалар 2010 елга кадәр Татарстан Республикасында туризмны үстерү программасына интеграцияләнергә мөмкин.

2006 елда Россия Федерациясендә туристлык-рекреация тибындагы яңа аерым икътисадый зоналар оештыру планлаштырыла. Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә, муниципаль берәмлекләрнең кызыксынган башлыклары белән бергәләп, конкурста катнашу өчен җентекләп әзерләнергә кирәк.

Мәдәният һәм сәнгать

Казанның 1000 еллыгын бәйрәм итү чорында ирешелгән мәдәни казанышлар дәрәҗәсе быел - Әдәбият һәм сәнгать елында да түбән төшәргә тиеш түгел. Әһәмиятле мәдәни вакыйгаларга бай Ел программасы Татарстан әдәбиятын һәм сәнгатен бөтендөнья мәдәни алгарышына интеграцияләү юлында тагын бер баскыч булсын. 2006-2010 елларга Мәдәният министрлыгы әзерләгән «Мирас-Наследие» мәдәни мирасны саклау максатчан комплекслы программасы да моңа сизелерлек дәрәҗәдә булышлык итәргә тиеш. Программа рухи һәм мәдәни дәвамлылык приоритетларының кире кайтуына, Татарстан халыкларының мәдәниятларын үстерүгә, аларның көнкүреш үзенчәлекләрен саклауга һәм республика гражданнарының рухи үсешенә юнәлтелгән. Мәдәни мирасны саклап калу гына түгел, аңа яңа тормыш өрү, импульс бирү, читтәрәк торучы төшенчәләрдән тормышыбызның аерылгысыз атрибутына әверелдерү мөһим. Чорларның тыгыз бәйләнешен торгызуга әйдәүче мәдәни символлар, брэндларны традицион һәм заманча аңлап һәм файдаланып кына ирешергә мөмкин.

Мөһим тарихи һәм мәдәни истәлекләр тирәсендә комплекслы реконструкцияләү проектларын эшләргә, әлеге объектның бөтен квартал архитектура йөзе контекстында тарихи кыйммәтен ачып салырга кирәк, шулай итеп бу комплекс мөмкин булган инвестор өчен кызыктырырлык булсын. Иске татар бистәсе шундый үзенчәлекле һәм инвесторлар өчен потенциаль җәлеп итәрлек тарихи-мәдәни зоналарның берсе була алыр иде. Бүгенге көнгә территориядән функциональ файдалану аның үзәктә урнашу таләпләренә, милли-мәдәни үзәк дигән югары рангына туры килми. Тарихи, культурологик, ландшафт аспектлары берлегендә уйлап эшләнелгән реконструкцияләү комплекслы проекты һәйкәлләрне саклап калырга, бу мохитне төзекләндерергә, аның милли йөзен сакларга мөмкинлек бирер иде. Проектта сәүдә һәм кунакханә бизнесы өлкәсендә яңа объектлар төзелеше күздә тотылырга тиеш. Кабан күле районында урнашкан бистәнең ландшафт үзенчәлекләре һәм аның яр буйлары, Болак тирәләре массакүләм бәйрәмнәр үткәрү өчен файдалы итеп кулланылырга мөмкин.

Мәдәният белән идарә итүнең тотрыклы һәм үзгәрешсез рәвешләреннән мобиль структураларга, конкрет проектларны күздә тотып булдырылучы, шул исәптән челтәрле рәвешләренә, урын алмаштыручы мәдәни вакыйгаларга һәм шундый башка рәвешләргә күчүне тормыш үзе таләп итә. Республика дәрәҗәсендә дә, муниципаль дәрәҗәләрдә дә бер үк вакытта мәдәният өлкәсе өчен кадрлар әзерләүче иҗади коллективларга һәм уку йортларына булышлык күрсәтүнең конкурслы системасын эзлекле рәвештә кертә барып, проектлы финанслау принципларын куллану турындагы мәсьәлә өлгереп җитте, бу мәдәният белән идарә итүдә базар механизмнарын кертүнең һәм әлеге тармакны үстерүгә дәүләт чыгымнары нәтиҗәлелеген күтәрүнең нәтиҗәле инструменты була алыр иде. Грантлар системасы бүлеп бирелүче акчалардан файдалануны тикшереп торырга һәм финанс ресурсларын иң мөһим өлкәне үстерүдәге төп проектларга юнәлтергә, киләчәге булган һөнәри коллективларның эшен кызыксындырырга, труппаларны сәнгати конкуренция нигезендә, дөнья дәрәҗәсендәге белгечләрне һәм педагогларны чакырып оештырырга мөмкинлек бирер.

Грант системасының нәтиҗәлелеге берничә төп таләпне үтәүгә бәйле, боларга югары квалификацияле һәм бәйсез экспертларны, грантларны тоту буенча карарлар кабул итүгә һәм аларны күзәтеп торырга Татарстан Республикасының Иҗтимагый палатасы вәкилләрен чакыру керә.

Санап үтелгән проблемаларның байтагын хәл итүдә уңыш нигезе – тармакны реформалауга мәдәниятнең булдыклы менеджерларын әзерләү һәм җәлеп итү.

Экология

Тормыш сыйфатының, гражданнарыбызның яшәү мохитенең, халык сәламәтлегенең яңа стандартлары әйләнә-тирә мохитне саклау өлкәсендәге милли проектларны гамәлгә ашырудан башка тәэмин ителә алмый, шуңа күрә 2006 елда бу өлкәдәге төп тырышлык түбәндәгеләргә юнәлтелергә тиеш:

- атмосфера һавасын пычратучы матдәләрне чыгаруны 6 процентка яисә 10 мең тоннага киметү;

- чистарту корылмаларының өстәмә куәтләрен файдалануга кертү һәм канализация челтәре куәтләрен арттыра бару хисабына өслекләре булган су объектларына пычрак (чистартылмаган) ташу суларын агызып чыгаруны елга 0,5 миллион кубик метрга яисә 5 процентка киметү;

- калдыкларны аерым җыюны киң кертү юлы белән һәм алардан 40 процентка кадәр икенчел чимал алып, җитештерү һәм куллану калдыклары барлыкка килү күләмнәрен кыскарту, бу узган ел белән чагыштырганда 16,3 процент диярлек (401 мең тонна) булачак.

Республика халкын югары сыйфатлы эчәр су белән тәэмин итү көнүзәк мәсьәләгә әверелә, чөнки файдаланылучы өстә ятучы суларның сыйфаты стандарт таләпләренә җавап бирми, ә еш кына кешеләрнең сәламәтлегенә зыян китерү белән яный.

Эчә торган җир асты суларының потенциаль ресурсларын һәм табылган запасларның торышын анализлау (республикада яшәүче 1 кешегә ресурслар 1,45 кубик метр/тәүлек һәм җир асты сулары запаслары 260 л/тәүлек туры килә), шулай ук хәзерге вакытта алардан файдалану (разведкаланган запаслардан файдалану дәрәҗәсе 5,1 процент тәшкил итә, бу Россия Федерациясендәгегә караганда 3,5 тапкырга кимрәк) хуҗалык итү – эчәр су белән тәэмин итү өчен аларны чыгаруны интенсивлаштыру проекты нигезле булуын күрсәтә.

Бу максатны гамәлгә ашыру өчен 2006 елда «2010 елга кадәр чорга Татарстан Республикасында җир асты төче суларын торгызу һәм алардан файдалану ярдәмче программасы» эшләү таләп ителә, ул «Татарстан Республикасы эчәр сулары» программасының бер өлеше булачак.

Программа чараларын гамәлгә ашыру түбәндәгеләргә мөмкинлек бирер:

- халыкны бер тәүлеккә 350 мең кубик метр җир асты сулары якланган чыганаклары белән, шул исәптән гадәттән тыш хәлләр чорында да, тәэмин итәргә;

- бер миллионнан артык кешенең санитария-гигиена шартларын яхшыртырга, халыкның авыручанлыгын киметергә һәм гомерен озайтырга.

Милли икътисадның конкуренциягә сәләтен күтәрү

Татарстан Республикасы социаль яктан гына түгел, хуҗалык ягыннан да ышанычлы рәвештә алга бара. Төп макро күрсәткечләрне үстерү белән бергә икътисадый нәтиҗәлелек күрсәткечләре дә тотрыклы рәвештә күтәрелә бара. Тулаем региональ продукт бер ел эчендә чагыштырылучы үлчәмнәрдә 7 процентка диярлек (чагыштыру өчен – 2004 елда 6 процентка), бәяләр үлчәмендә 510 миллиард сумга кадәр, 104,4 миллиард сумга артты. Сәнәга җитештерүе күләмнәре чагыштырма исәптә 4,6 процентка (чагыштыру өчен – Россия Федерациясе буенча уртача 4,4 процент) 483,7 миллиард сумга кадәр яисә 113,8 миллиард сумга артты. Өстәлмә бәяләрнең үсеш темпы товарлар һәм хезмәт күрсәтүләр эшләп чыгару күләме үсешеннән тотрыклы рәвештә югарырак булды. Әйләнешнең рентабельлелеге 1,2 процентлы пунктка үсте һәм 17,7 процент тәшкил итте (Россия Федерациясе буенча уртача 14,7 процент). Нәтиҗәдә өстәлмә бәяләр коэффициенты 47,2 процентка артты (узган елда – 46,8 процент). Бу табышның артуы һәм эре, уртача предприятиеләр хезмәт өчен түләү фондының үсүе белән дә раслана.

Нәтиҗәле икътисадый үсешне, өстәлмә бәяләр өлешен арттыруны тәэмин итүдә казылма байлыклар чыгару, көнкүреш хезмәте күрсәтү, элемтә, финанс-кредит системасы предприятиеләре иң уңышлы эшләде. Тулаем алганда уңай динамикага ирешелсә дә, эшкәртүче тармакларның байтагында өстәлмә бәяләрне үстерү мөмкинлекләре җитәрлек кадәр файдаланылмады. Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәга министрлыгына азык-төлек һәм җиңел сәнәгане, транспортны үстерүдә килеп туган уңай тенденцияләргә игътибарны киләчәктә дә көчәйтергә кирәк.

Өстәлмә бәяләр структурасында амортизациягә акча күчерүләр өлеше беркадәр кимеде, бу предприятиеләр һәм оешмалар тарафыннан эчке чыганаклардан нәтиҗәлерәк файдаланырга мөмкин булуы турында сөйли. Әлеге проблема икътисадый үсешкә киртә булмасын өчен, Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә килеп туган вәзгыятьне анализлау зарур.

Планлаштырылган зур масштаблы һәм озак вакытлы милли проектларны гамәлгә ашыру республикабызның икътисадый потенциалын үстерүгә дә куәтле мультипликатив эффект бирергә, аны модернизацияләүгә һәм конкурентлылык сәләтен үстерүгә булышлык итәргә тиеш. Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәга министрлыгы, Предприятиеләр һәм эшкуарлар ассоциациясе республика предприятиеләрендә һәм оешмаларында республика заказларын, федераль заказларны урнаштыру гына түгел, яңа производстволар булдыру буенча да системалы тәкъдимнәр әзерләргә тиешләр. Шул ук вакытта гамәлгә ашырылучы проектлар буенча локализация коэффициенты (республика җитештерүчеләре тарафыннан товар кую өлеше) 2006 елга кимендә 50 процент тәшкил итәргә, ә киләчәктә 2010 елга 80 процентка кадәр арттырылырга тиеш. Беренче чиратта түбәндәге юнәлешләргә: төзелеш материаллары, комплектлау әйберләре, автомобильләр, медицина җиһазлары, оештыру һәм санау техникасы, санитар-техник җиһазлар, дару препаратлары, медицина техникасы һәм башка продукция белән тәэмин итүгә аерым игътибар бирү зарур. Әлеге программаларда җитештерү профилендәге кече һәм урта бизнес предприятиеләре иң актив катнашырга тиешләр.

Сәнәгане кластерлау, өстәлмә бәяләрне арттыру, кече һәм урта бизнесны үстерү һәм яңа эш урыннары булдыру нигезендә нәтиҗәле балансланган үсеш

Булдырылган структурада республикабыз икътисадының конкуренциягә сәләтен һәм нәтиҗәлелеген күтәрү фәкать республиканың социаль-икътисадый һәм фәнни-техник потенциалыннан комплекслы файдалануны һәм шул нигездә эшкуарлык өчен уңай шартлар тудыруны күздә тоткан яңа, стратегик алымнар кулланганда гына мөмкин. Шулай якын килүнең берсе булып кластерлы алым тора.

Кластер – аерым тармаклар кысаларында дөнья базарында лидерлык позициясендә торган конкуренциягә сәләтле предприятиеләр төркемнәре, «оешкылары» ул. Нәтиҗәле эш итү өчен кластер үз составында үзара бәйләнгән өч төп элементка: үз товарларын һәм хезмәтләрен республикадан читкә экспортлаучы төп фирма – лидерлар, лидерларны чимал, комплектлау әйберләре белән тәэмин итүче, алар өчен сервис, логистик хезмәтләр һ.б. күрсәтүче җитештерүче-товар куючыларның республика эчендәге челтәре, инфраструктура, сыйфатлы эш көче ресурсларына, капитал базарына ия булу системасы, салым салу системасы, административ барьерлар, транспорт инфраструктурасы, фәнни-тикшеренү институтлары һәм үзәкләре булу – бизнес-климатка ия булырга тиеш.

Республикада нефть-газ-химия тармагында, энергетикада, авиациядә, автомобиль төзелешендә, АПКда ачык күренүче төп фирма – лидерлар барлыкка килде. Бер яктан, аларның конкуренциягә сәләтен күтәрү, икенче яктан, өстәлмә бәяләрне арттыру һәм республиканың милли икътисадын динамикалы һәм нәтиҗәле үстерү өчен аларның потенциалыннан максималь тулы файдалану өчен, бүген республикада әйдәүче тармаклар белән идарә итүнең кластерлы системасын формалаштыра башлау мөһим. Кластерлы идарә вертикаль интеграция һәм конкуренция өстенлекләрен һәм мөмкинлекләрен рациональ бәйләп алып барырга ярдәм итә. Бөтендөнья практикасы күрсәткәнчә, барлык катнашучылар тырышлыгы һәм өстенлекләрен шулай берләштереп кенә республика эчке базарда гына түгел, тышкы базарда да лаеклы конкурент була ала.

Болай якын килгәндә, өстәлмә бәяләрнең артуы лидерлык итүче фирмаларның бәяләре республикада калуы аркасында килеп чыга, шулай ук аларга товар куючылардан, инфраструктуралардан һ.б.ш. бәяләр арта. Моның нәтиҗәсе буларак, конкуренциягә сәләтле яңа эш урыннары төзеләчәк, барлык дәрәҗәдәге бюджетларга түләүләр артачак, болар республикада тормыш дәрәҗәсен яхшырту өчен өстәмә мөмкинлекләр бирәчәк.

Кластерлы ысул белән якын килгәндә кече һәм урта бизнес аерым урын ала. Эре предприятиеләр үзләре тирәсендә кече һәм урта бизнес хезмәт күрсәтүче һәм иярчен товарлар һәм хезмәтләрне оператив формалаштыра башларга тиешле үзәкләр булып торалар. Эре компанияләр белән чагыштырганда кече һәм урта эшкуарлыкта өстәлмә бәяләр өлеше 18 процентлы пунктка югарырак. Мәшгульлектә дә мөмкинлекләр шактый зуррак. Кече бизнеста эш урынының бәясе эре бизнестагыга караганда өч тапкыр диярлек (2,9) азрак (чагыштырмача 174 мең сум һәм 510 мең сум).

Кызганычка, бүген кече һәм урта бизнеснең лидерлык итүче предприятиеләр белән кооперацияләү масштаблары һәм үсеш темплары булган мөмкинлекләргә туры килмәвен билгеләп үтәргә тиешбез. Республикабыз кластерларын үстерүдә бу төп киртәләрнең берсенә әверелә. Бүген Татарстан Республикасының байтак оешмалары һәм предприятиеләре, аерым алганда, «Татнефть» ААҖ, «КамАЗ» ААҖ кече бизнеска ярдәм итүнең үз программаларын эшләделәр һәм кабул иттеләр. Бу тәҗрибәдән киңрәк файдаланырга кирәк, ә аерым алганда, эре предприятиеләргә түбәндәге мөмкинлекләрне: сервис, ярдәмче, хезмәт күрсәтүче һәм башка бүлекчәләрне аерым бизнес-структураларга бүлеп чыгару; кече предприятиеләргә әйләнеш средстволары бирү; устав капиталында катнашу; кече предприятиеләрне заказлар, шул исәптән гарантияләнгән заказлар белән тәэмин итүдә булышу; социаль йөкләмәләрне хәл итүдә булышлык күрсәтү; идарә итү һәм финанслар өлкәсендә корпоратив стандартлар кертү мөмкинлекләре бирүне күздә тотарга кирәк.

Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәга министрлыгы, лидерлык итүче предприятиеләр җитәкчеләре, Сәүдә-сәнәга палатасы, Предприятиеләр һәм эшкуарлар ассоциациясе, Эшкуарлыкны үстерү агентлыгы белән бергәләп, гамәл кылырлык тәкъдимнәр әзерләргә, бу эшне аңлаешсыз арадашчы структураларга тапшырып калдырмаска тиеш. Сәнәга кооперациясен үстерү чараларының нәтиҗәлелеген бәяләү өчен шулай ук Татарстан Республикасы буенча Салымнар һәм җыемнар идарәсе, Татарстан статистика комитеты белән бергәләп, икътисадый эшчәнлек төрләре буенча өстәлмә бәяләрне кертү-чыгаруга мониторингны җайга салу һәм аны квартал саен уздыру зарур.

Кече һәм урта бизнесны лидерлык итүче предприятиеләр белән сәнәга кооперациясен финанслау Татарстан Республикасы Инвестиция-венчур фонды эшчәнлегендә төп приоритет булырга тиеш.

Эшкуарлык климатын камилләштерү турында

Соңгы елларда сәүдә актив үсеш алды. Җан башына санаганда ваклап сату-сәүдә әйләнеше бер елда 33,6 процентка артты, 42,8 мең сумга җитте. Әйләнешнең структурасы да яхшырды. Азык-төлек булмаган товарлар өлеше 2000 елдагы 44 проценттан 2005 елда 51,2 процентка җитте.

Шул ук вакытта, ирешелгән килешүләргә дә карамастан, кайбер эре ритейлерлар беръяклы төстә республика товар җитештерүчеләре өчен ясалма киртәләр булдырырга керештеләр (контрактларда күренеп торган зыянлы таләпләр кую, түләүләрне тоткарлау, иң начар күргәзмә урыннар бирү һ.б.ш.) Болар республикабыз товар җитештерүчеләренең мөмкинлекләрен чикләүгә, сату базарын киметүгә китерә. Байтак кына товарларның бәяләрен билгеләү буенча сораулар бар. Импорт товарларын тәкъдим итү, бәяләрен төшерү буенча гамәлгә ашырылучы күп кенә акцияләр демпингның йомшак рәвешләрен хәтерләтә. Моннан тыш, арзан товар артыннан куу сатып алучыларның продукция сыйфаты һәм компонентлары, анда канцероген һәм ген-модификацияләнгән катнашмалар булуы турында яхшылап хәбәрдар булмавына китерә. Без моны җитештерүчеләр һәм күмәртәләп сатучылар карамагына гына калдырырга тиеш түгел. Республикабыз халкы кирәк кадәр мәгълүматлы һәм ышанычлы якланган булырга тиеш. Икътисад һәм сәнәга министрлыгы, барыннан да элек Сәүдә һәм тышкы икътисадый хезмәттәшлек министрлыгы җентекле анализ ясарга һәм әлеге проблемаларны Татарстан Республикасы Хөкүмәтендә тикшерергә тиешләр. Иң кыска вакыт эчендә нәтиҗәле чаралар эшләнергә һәм килешүләрне тайпылышсыз үтәү тәэмин ителергә тиеш. Моннан тыш, кертелүче товарлар структурасын яхшылап анализлау һәм Татарстан Республикасы территориясендә тиешле производстволар булдыру буенча тәкъдимнәр әзерләү зарур.

Республика массакүләм мәгълүмат чаралары материалларын анализлау нигезендә шулай ук алар күбрәк импорт кертүчеләр файдасына эшлиләр, дигән фикер туа. Күренә ки, экспорт экспанциясе стратегиясен гамәлгә ашыру өчен республиканың яңа брэндлары җитәрлек түгел, республика дәрәҗәсендә аларны формалаштыруга һәм үстерүгә булышу белән берәү дә шөгыльләнми. Хәер, уңышлы мисаллар да бар. Россия маркетингы үзенчәлекләренә «Нәфис-косметикс» ААҖ мисалында өйрәнергә була. Үзебезнең продукцияне нәтиҗәле рекламалаудан гайре тышкы базарларга тәкъдим итү программасы күп файда бирмәячәк. Шуңа да Икътисад һәм сәнәга министрлыгына, Сәүдә һәм тышкы икътисадый хезмәттәшлек министрлыгына, «Татмедиа» белән бергәләп, чаралар комплексын карарга һәм әзерләргә кирәк.

Конкуренциягә сәләтлелек күп очракта продукциянең сыйфаты белән билгеләнә. Россия Федерациясенең Бөтендөнья Сәүдә Оешмасына (ВТО) керүгә әзерләнүе һәм техник җайга салу реформасы үткәрелү шартларында вәкаләтле дәүләт органнары бу мәсьәләгә даими рәвештә зур әһәмият бирергә тиешләр. ИСО 9000 сериясе сыйфат стандартларын кертү продукциянең сыйфатын яхшырту һәм җитештерүне оештыру системасын камилләштерү инструментларының берсе булып тора. Татарстан Республикасы бу стандартларны кертүдә башлап йөрүчеләрнең һәм лидерларның берсе булса да, әлегә 200 ләп предприятие генә менеджментның сертификацияләнгән системасына ия. Бу юнәлештә машина төзелеше предприятиеләре башкаларга караганда алгарак китте. Төзелеш индустриясе, төзелеш материаллары сәнәгасе, җиңел сәнәга сертификацияләү мәсьәләләренә күбрәк игътибар бирергә тиешләр. Практика күрсәткәнчә, бу сыйфатка һәм конкуренциягә сәләтне күтәрү белән бер үк вакытта, оешманың имиджын күтәрергә һәм клиентлар челтәрен киңәйтергә дә мөмкинлек бирә.

Республика экспортерларына ярдәм Сәүдә һәм тышкы икътисадый хезмәттәшлек министрлыгы эшчәнлегендә төп юнәлешләрнең берсе булырга тиеш. 2005 елда министрлык «Экспорт өчен билгеләнгән товарлар (эшләр, хезмәтләр) җитештерүче кече эшкуарлык субъектларына ярдәм» федераль грантын отты. Нәтиҗәдә Татарстан югарыда күрсәтелгән максатларга 30 миллион сум күләмендә субсидия алды. Россия Икътисадый үсеш министрлыгы белән бергәләп, экспортчылар һәм банк структуралары өчен экспортка дәүләт ярдәме ысулларына, шул исәптән экспорт кредитлары буенча проектлар түләүгә чыгымнарның бер өлешен каплауга багышланган семинар оештырылды.

Россия Федерациясе Су кодексы белән хакимиятнең җирле органнарына предприятиеләрдән шәһәр канализациясенә җибәрелүче ташландык сулар өчен ПДК билгеләү хокукы бирелде. Республикада җирле органнарның сәнәга ташландык суларын эчәр суларга караганда да күбрәк чистартырга мәҗбүр итүе очраклары бар. Мондый субъектив якын килү чыгымнарның кискен үсүенә һәм предприятиеләрнең конкуренциягә сәләте төшүгә китерә, чит ил инвесторларының активлыгын чикли. Бу байтак тармакларда үсешне җитди тоткарларга мөмкин. Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәга министрлыгы, муниципаль берәмлекләр башлыклары белән бергәләп, хәлне өйрәнергә һәм вәзгыятьне нормальләштерү буенча тәкъдимнәр эшләргә тиеш.

Уңай бизнес-климат булдыру өчен республикада бәхәсләрне хәл итүнең альтернатив рәвешләре институтын (Третейский суд һәм арадашчылык) үстерү бик мөһим. Әлеге суд механизмнарын үстерү файдасына мөһим дәлил булып эшкуарлар арасында партнерлык мөнәсәбәтләрен саклау, бәхәсләрне мәнфәгатьләр буенча хәл итү тора. Шуңа бәйле төстә эшкуарларга Сәүдә-сәнәга палатасы мөмкинлекләреннән актив файдалану зарур.

Салым тикшерүләрен оештыру өчен контроль, салым органнары тарафыннан соратып алынучы документлар копияләрен булдыруда компания ресурсларын читкә тарту эре предприятиеләр эшендәге проблемаларның берсе булып тора. Кагыйдә буларак, эре предприятиеләр республиканың күп кенә предприятиеләре белән хезмәттәшлек итәләр. Татарстан Республикасы салым органнары уздыра торган байтак камераль һәм каршы салым тикшерүләре аларның эшен кыенлаштыра. Тикшереп торучы һәм салым органнарына үз эшчәнлекләрен оптимальләштерергә вакыт җитте, дип уйлыйм. Документларны электрон рәвештә һәм электрон элемтә чаралары аша тапшыру гамәлен киңәйтү бу процессларга этәргеч бирергә тиеш.

Фән һәм фәнни хезмәт күрсәтү өлкәсен үстерү

Татарстан Республикасы элек-электән Идел буе регионнары арасында куәтле фәнни потенциалы белән аерылып тора, һәм килеп туган вәзгыятьтә ул, аның инновация өлешен көчәйтү һәм киләчәк икътисады өчен «үсеш нокталары»н булдыру исәбенә, республикабыз икътисадының конкуренциягә сәләтен күтәрү өчен бөтен көченә эшкә җигелергә тиеш.

Ләкин, шул ук вакытта, фән һәм фәнни хезмәт күрсәтү мөмкинлекләре киңрәк тә файдаланыла алыр иде. Шуңа да Татарстан Республикасы Фәннәр академиясен җитәкләүгә республика тармак фәненең иң уңышлы эшләүче җитәкчеләренең берсе – академик Мәзгаров А.М. җәлеп ителде. Академиянең яңа җитәкчелеге һәм барлык фәнни бергәлек алдында беренче чиратта түбәндәге бурычлар тора:

- тулаем төбәк продуктында фәнни сектор продукциясе өлешен арттыру, «белемнәр икътисады»н формалаштыру;

- дәүләт социаль һәм икътисадый сәясәтен эшләү һәм уздыру системасында, дәүләт идарәсендә фәнни секторның ролен һәм урынын күтәрү;

- киләчәктә республика икътисадының конкуренциягә сәләтен тәэмин итәргә мөмкинлек бирәчәк хуҗалык итүче кластерларның тизләтелгән үсеше өчен шартлар булдыру;

- республика проблемаларына юнәлеш тоткан фундаменталь һәм гамәли тикшеренүләр һәм эшләнмәләрне оештыру һәм уздыру.

Әлеге актуаль бурычларны уңышлы үтәү өчен Министрлар Кабинеты, Фәннәр академиясе белән бергәләп, алдынгы чит ил һәм үзебезнең ил тәҗрибәсен һәръяклап өйрәнү һәм аннан файдалану нигезендә Татарстан Республикасында фәнне һәм инновацияләрне үстерү стратегиясен эшләргә тиешләр.

Анда Фәннәр академиясе эшчәнлегенең нәтиҗәлелеген күтәрү буенча тәкъдимнәр әзерләнергә, бердәй синхрон эшләүче структура буларак, республика һәм федераль әһәмияттәге дәүләт һәм корпоратив хәзерге заман фәнни-мәгариф һәм фәнни-җитештерү учреждениеләренең оптималь моделе эшләнергә тиеш.

Фәнни тикшеренүләрне координацияләүнең финанс этәргечләре белән бергә, Академия Президиумының ролен кискен күтәреп, аның фәнни бергәлеккә йогынтысын үстерүнең тиешле механизмнарын булдырып, административ этәргечләрне дә күздә тоту зарур. Шулай ук фәнгә дәүләт ярдәме күрсәтү, аның фәнни бергәлеккә йогынтысын көчәйтү буенча карарлар әзерләгәндә һәм кабул иткәндә, Татарстан Республикасы Иминлек советы һәм Академия Президиумы арасында үзара хезмәттәшлекне киңәйтергә һәм интенсивлаштырырга кирәк.

Академия эшчәнлегенең иң мөһим юнәлешләренең берсе буларак, гуманитар юнәлешне үстерүгә аеруча зур игътибар бирелергә тиеш. Галимнәрнең тырышлыклары Евразия тарихы һәм мәдәнияте контекстында татар халкының интеллектуаль-рухи традицияләрен анализлау һәм гомумиләштерү буенча комплекслы фәнара тикшеренүләргә тупланырга тиеш.

Фәнне үстерүнең иң мөһим ресурсы буларак, яшь галимнәргә һәръяклап ярдәм күрсәтү һәм аларны җәлеп итүгә юнәлтелгән чараларны күздә тотарга кирәк, аерым алганда, Фәннәр академиясенең агымдагы эшчәнлегендә аларның актив катнашуын тәэмин итү зарур. Фәннәр академиясе кадрлар сәясәтенең мөһим элементы булып аның структур бүлекчәләрен штаттагы нигездә җитәкләүче академикларның һәм мөхбир-әгъзаларның йогынтысын күтәрү торырга тиеш, ә иң якын киләчәктә академик институтлар һәм үзәкләрнең, шулай ук эре югары уку йортларының җитәкчеләре Татарстан Фәннәр академиясе, Россия Фәннәр академиясе һәм башка дәүләт академияләре академиклары һәм мөхбир-әгъзалары булуын телибез.

Татарстанда тулы цикл буенча: фундаменталь һәм эзләнү эшләреннән алып, фәнни эшләнмәләрне күп таләп иткән продукция җитештерүгә һәм сатуга кадәр фәнни-җитештерү һәм инновация эшчәнлеген оештыруны тәэмин итүче эре университет уку-фәнни-инновация комплекслары булдыруның уңай тәҗрибәсе барлык әйдәүче югары уку йортлары арасында таратылырга тиеш.

Эшчәнлекнең оештыру рәвешләрен һәм ысулларын, фәнне финанслауны оптимальләштерү белән бергә, тулаем фәнни оешмалар, фән өлкәләре һәм фәнни хезмәт күрсәтүнең нәтиҗәлелегенә бәя бирү һәм аларны тикшереп тору ысулиятен булдыру һәм аны республика индикатив планлаштыру системасына интеграцияләү мөһим. Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәга министрлыгы, Фәннәр академиясе Татарстанда фәннәрне һәм инновацияләрне үстерү стратегиясен эшләгәндә критерийлар системасын булдырырга һәм аңа фәнни үзәкләр җитәкчеләрен матди кызыксындыру системасын бәйләргә тиешләр.

Өстенлекле кластерларны үстерүгә ярдәм итү

Нефть-газ-химия кластеры

Республиканың нефть-газ-химия комплексын реформалау баштан ук кластер принцибы буенча барды – барлык бу өлкәләр бердәй, бербөтен һәм үзара бәйләнгән комплекс буларак каралалар – бу тармаклар өчен инде икенче – 2008 елга кадәр чорга нефть-газ-химия коплексын үстерү программасы эшләнде һәм уңышлы тормышка ашырыла, республика эчке интеграциясе стратегиясе гамәлгә ашырыла, аның кысаларында тармакның эре, уртача һәм, шунысы бигрәк тә мөһим, кече предприятиеләре арасында товар-чимал агымнары урнаштырыла. Шулай итеп, кластерларның нигезендә ятучы һәм аларның үсешендә уңыш тәэмин итүче «конкуренция һәм кооперация» принцибын гамәлгә ашырырга мөмкинлек туа. Соңгы елларда нәкъ менә шушы сизелерлек нәтиҗәләргә ирешергә мөмкинлек бирде дә инде.

2005 елда химия һәм нефть химиясе предприятиеләре узган елларда ирешелгән үсеш темпларын тотрыкландыра алдылар. Химия секторында җитештерү күләмнәре 2004 ел дәрәҗәсеннән 4,4 процентка, җилем һәм пласмасса әйберләр җитештерүдә - 3,3 процентка, нефть эшкәртүдә - 2,4 процентка, файдалы казылмалар чыгаруда 2,5 процентка югары булды. Гамәлдәге һәм конкуренциягә сәләтле яңа производстволарны модернизацияләүгә инвестицияләрне арттыру химия комплексында һәм нефть-газ эшкәртүдә 2006 елда ук, бүгенгедән күбрәккә җитештерүнең һәм өстәлмә бәяләрнең сыйфатлы үсешен тәэмин итәчәк. Химия производствосының рентабельлелеге 20,5 процент тәшкил итте.

2005 елда нефть-газ-химия комплексы төп компанияләре тарафыннан төп капиталга 24,5 миллиард сумнан күбрәк инвестицияләр үзләштерелде, аның 9 миллиард сумын «Татнефть» ААҖ, нефть-газ эшкәртүдә 5,5 миллиард сумын - «Таиф-НК» ААҖ, 10 миллиард сумнан күбрәген химия комплексы компанияләре үзләштерде. 2004 ел белән чагыштырганда инвестицияләр 1,6 тапкырга артты. 2005 елдан башлап нефть-газ-химия комплексында инвестицияләр структурасының сыйфат ягыннан яңалары булдырыла, анда табигать чималларын бүлеп эшкәртү стадияләренең югарырак баскычларында торган производстволарга акча кертү өстенлек ала. 2006 елда әлеге тенденция тагын да көчәергә тиеш.

2006 елда Татарстан нефть-газ-химия комплексында кластер тенденцияләрен ныгытуга кызыксындыручы стратегиянең төп юнәлешләре түбәндәгеләр булырга тиеш:

- Алдынгы технологияләр куллану һәм кече нефть компанияләре белән кооперацияне үстерү нигезендә нефть чыгаруны тотрыкландыру белән бергә, «Татнефть» ААҖ тарафыннан елга 7 миллион тонна нефть эшкәртү буенча яңа нефть эшкәртү һәм нефть химиясе комплексы төзү. Барлык кызыксынган министрлыкларга, ведомстволарга һәм компанияләргә проект кысаларында эшләрен тизләтү буенча тырышлык күрсәтергә һәм инде 2006 елның беренче яртысында ук төзелешне башлауны тәэмин итәргә кирәк.

- «Таиф-НК» ААҖ инвестиция программасын гамәлгә ашыру: автомобиль бензиннары җитештерә башлау, газ конденсатын эшкәртү буенча производствоны эшләтеп җибәрү, юл битумнарын чыгаруны оештыру буенча проектны тәмамлау, авиакеросиннарның яңа төрләрен чыгару проектын гамәлдә тулысынча төгәлләү (продукцияне сертификацияләү стадиясенә кадәр), автомобиль бензиннарына өстәмәләр чыгарып, изомерлаштыру һәм фракцияләрне гидрировалаштыру проектлары буенча эшләрнең зур күләмен башкару.

- «Түбән Кама нефтехим» ААҖда полибутадиен каучук җитештерүне (СКД-Н) оештыруны төгәлләү, монда җитештерү куәтләрен елга 100 мең тоннага кадәр арттыру күздә тотыла, бутил һәм галобутилкаучуклар җитештерү куәтләрен үстерү проектларын гамәлгә ашыруны дәвам итәргә, бутадиен һәм стирол (ДССК) нигезендә каучуклар производствосы төзү, этилен комплексын модернизацияләү, елга 180 мең тонна егәрлекле полипропилен производствосы төзүне төгәлләү, елга 230 мең тонна егәрлекле полиэтилен, елга 40 мең тонна егәрлекле күбекләнүче полистерол, елга 60 мең тонна егәрлекле АБС-пластиклар производстволары төзелеше проекты буенча төп эшләрне башкару, ГТУ-75 газ-турбина установкасын төзүне төгәлләү.

- «Казаноргсинтез» ААҖ ЭП-60-2, Э-100, Э-200 этилен производстволарын реконструкцияләүне төгәлләү, бер үк вакытта җитештерү куәтләрен елга 605 мең тоннага кадәр арттыру, түбән басымдагы полиэтилен (ПЭНД) производствосын реконструкцияләү проектын төгәлләү, аның куәтләрен елга 510 мең тоннага җиткерү һәм яңа марка полиэтиленнар эшләп чыгару, бисфенол-А һәм поликарбонатлар эшләп чыгаруны оештыру проектлары буенча эшләрнең зур күләмен башкару.

- «Түбән Кама шина» ААҖда «Пирелли» технологиясе буенча нәтиҗәле җиңел шиннар чыгару проекты производство куәтләрен үзләштерүнең чираттагы этабын гамәлгә ашыру һәм югары сыйфатлы җилем катышмаларын чыгару буенча әзерләүче производстволар оештыруның арадаш проектлары эшләрен дәвам итү, түбәндәге яңа проектларны тормышка ашыруга әзерлек: джиплар һәм җиңел йөк автомобильләре, йөк автомобильләре һәм автобуслар өчен каркасында һәм брекерында металлкорд белән (ЦМК) радиаль шиналарын, авыл хуҗалыгы эре габаритлы шиналар җитештерү, шулай ук массакүләм шиналар заводының җыю производствосын реконструкцияләү.

- «Түбән Кама техуглерод» ААҖның гамәлдәге агымнары куәтләрен һәм номенклатурасын арттыру, техник процесслар белән идарә итү системасын автоматлаштыру, җылылык энергетика җиһазлары проектын кертү, чистарту корылмаларын реконструкцияләү, локаль исәпләү челтәрен киңәйтү, авыр газойл труба үткәргечен төзү проектын башлау.

- «Нәфис Косметикс» ААҖ, «Казан май комбинаты» ААҖда елга 300 мең тонна майлы бөртекләр эшкәртү куәте булган май-экстракт заводы төзү, синтетик юучы чаралар производствосын реконструкцияләү һәм сыек юучы чаралар куәтләрен модернизацияләү һәм үстерә бару. Бу проектларны гамәлгә ашыру үзләренең югары сыйфатлы һәм арзан чимал базасын булдырырга, тәмамланган технологик чылбырны тәэмин итәргә, бөтендөнья дәрәҗәсендәге заманча инновация технологияләре һәм җиһазлары белән коралланырга, барлык бәя сигментларында югары сыйфатлы продукция эшләп чыгарырга мөмкинлек бирер.

- «Л.Я.Карпов исемендәге химия заводы» ААҖда Татарстан Республикасы өчен яңа булган заманча җылылык изоляцияләү материаллары – экструдиральләштерелгән пенополистерол – елга 55 мең кубик метр куәтле производство төзелешен төгәлләргә һәм аны сәнәга эшләп чыгаруын үзләштерергә.

- коры тук катнашмалары производствосы төзелеше («Менделеевск азот» ҖЧҖда «Татгазинвест» ААҖ), тиокол, уретан һәм силикон герметиклары производстволарын модернизацияләү («Казан синтетик каучук заводы» ААҖ). Продукциягә ихтыяҗ зур булганга, предприятиенең үсеш потенциалы яхшырак та файдаланыла алыр иде.

Кластерлы үстерүнең перспектив юнәлешләренең берсе булып табигый битумнарны үзләштерү тора, чөнки алардан мазутка һәм табигый газга альтернатив булырлык энергия чыганаклары алырга мөмкин. Шуңа күрә табигый битумның чыганакларын сәнәга рәвешендә үзләштерергә һәм табигый битумнарны геологик тикшеренүләр һәм үзләштерүнең озак вакытка исәпләнгән программасын булдырырга кирәк.

Нәтиҗәдә 2006 елда нефть-газ-химия предприятиеләре комплексы төп капиталга инвестицияләрне ике тапкыр һәм продукция җитештерү һәм реализацияләү күләмнәрен өчтән бер өлешкә арттырырга тиешләр.

Нефть-газ-химия кластерында конкурент башлангычларын үстерүнең, сәнәга кооперациясенең мөһим элементы булып үтә күренмәле базар, ә иң мөһиме – продукцияне реализацияләүнең кече һәм урта бизнеска да мөмкин булган биржа механизмын булдыру тора. Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәга министрлыгы белән берлектә предприятиеләр һәм оешмалар Программа кысаларында биржа сәүдәсе рәвешләрен һәм механизмнарын билгеләргә һәм биржа аша сатылырга тиешле продукция күләмен килештерергә тиешләр.

2006 елда республикада сәнәга округларын формалаштыру буенча эш дәвам итәргә тиеш. Беренче сәнәга округы Түбән Кама шәһәрендә «Түбән Кама нефтехим» ААҖ базасында төзелде. Ләкин анда катнашучылар даирәсе зур түгел. Сәнәга округы беркадәр өстенлекләргә ия «ябык клуб» кына була алмый. Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәга министрлыгы һәм «Татнефтехиминвест-холдинг» ААҖ бу хәлне җентекләп анализларга һәм анда катнашучылар санын арттыру, округ эшчәнлегенең үтә күренмәлелеген һәм хәбәрдарлылыгын күтәрү буенча тәкъдимнәр комплексы әзерләргә тиеш. Агымдагы елда Министрлык барлык шәһәр төзүче предприятиеләр каршындагы сәнәга округларын үстерү буенча да перспективалы тәкъдимнәр комплексы әзерләргә тиеш. Предприятиеләр заказларына һәм әзер продукциягә ирешү мөмкинлеге ирекле – базар принципларында булсын. Бу кече һәм урта бизнеска ярдәм күрсәтү, яңа конкуренциягә сәләтле эш урыннары булдыру буенча дәүләт инициативалары нигезен тәшкил итә. Кече һәм урта эшкуарлык тудырылучы мөмкинлекләр турында яхшы мәгълүматлы булырга тиеш. Сәүдә-сәнәга палатасы, Предприятиеләр һәм эшкуарлар ассоциациясе, Эшкуарлыкны үстерү буенча агентлык бу процессларда актив катнашырга бурычлы.

Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәга министрлыгына шулай ук нефть-газ-химия комплексы предприятиеләренең инвестиция активлыкларын күтәрү һәм машина төзелеше, авыл хуҗалыгы, Россия Федерациясендә һәм Татарстан Республикасында төзелеш белән кооперация багланышларын үстерү буенча эшне көчәйтергә кирәк.

Нефть-газ-химия комплексында кластер идарәсе тәҗрибәсе Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәга министрлыгы тарафыннан гомумиләштерелергә тиеш. Шул нигездә башка кластерлар өчен дә тиешле программалар эшләнә ала.

Энергетика кластеры

«Татэнерго» ААҖ Татарстан Республикасы территориясендә урнашкан эре нефть чыгару, нефть эшкәртү, нефть химиясе, резина-техник сәнәга объектларының тотрыклы функцияләүче энергетика нигезе булып тора. Россия Федерациясе электр энергиясе тармагын реформалау кысаларында Татарстан Республикасы энергия системасында да тиешле үзгәртеп корулар булды. «Челтәр компаниясе» ААҖ, «Генерацияләүче компания» ААҖ, «Татэнерго» РДУ» ЯАҖ, «Казан җылылык челтәре компаниясе» ААҖ мөстәкыйль эшчәнлекләрен башлап җибәрделәр. 2006 елдан башлап «Татэнерго» ААҖ электр энергиясенең конкуренцияле базарында эш алып бара. Базарга чыгу – артык электр энергиясен реализацияләү һәм булган куәтләрнең йөкләнешен күтәрү өчен бер шанс ул. Бу шартларда конкуренциягә сәләтне күтәрү проблемасы уңышка ирешүнең төп шартына әверелә.

Татарстан энергия системасында узган елда җылылык энергиясе җитештерү 30,63 миллион Гкал тәшкил итте, ә электр энергиясе эшләп чыгару 23,73 миллиард кВтч булды, бу аннан алдагы ел күләменнән 0,3 проценка күбрәк. Электр энергиясе эшләп чыгару өлеше иң экономияле станцияләрдә арта төште. 2005 елда «Татэнерго» ААҖда ягулыкны чагыштырмача тоту җибәрелгән электр энергиясенең бер кВтчсына 323,9 грамм булды, бу узган елдагыдан 6,2 г/кВтчга, ә җылылык җибәрүгә – 134,9 кг/Гкалга кимрәк. Чагыштырмача чыгымнарны киметү буенча комплекслы чаралар уздыру хисабына ягулыкны янга калдыру энергия системасы буенча шартлы ягулыкта 95 мең тонна тәшкил итте.

Тармакны үстерүнең төп бурычларының берсе булып тармакка инвестицияләр җәлеп итүне һәм предприятиеләрнең конкуренциягә сәләтлелеген тәэмин итүче уйланылган дәүләт җайга салуы торырга тиеш. Бүгенге көнгә энергетиклар шул чиккә җиттеләр ки, кичекмәстән энергетика җиһазлары паркын яңарту һәм, тармакка инвестицияләр җәлеп итеп, энергияне сак тотуның яңа технологияләренә күчү зарур. Моның өчен инвестиция проектларын проектлы финанслау принципларына күчәргә, республиканың сәнәга предприятиеләрендә энергияне сак тоту технологияләрен кертүгә аеруча зур әһәмият бирергә кирәк. 2007 елга электр һәм җылылык энергиясенә тарифларны формалаштырганда Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәга министрлыгы, Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгы, комплекс предприятиеләре һәм оешмалары белән бергәләп, энергосистема куәтләрен реконструкцияләүнең билгеләнгән программасын гамәлгә ашыру өчен инвестицияләр җәлеп итү буенча тәкъдимнәр әзерләргә тиешләр.

Кулланучыларны җылылык белән тәэмин итү схемасын оптимальләштерү, җылылык трассаларын «боҗралап», үзәктән җылылык белән тәэмин итүгә күчү, төрле яктан субсидияләүне кыскарту процессын этаплап төгәлләү буенча эшләрне дәвам итү зарур.

Болар барысы да энергия холдингының төгәл һәм килештерелгән эшләве, электр һәм җылылык энергиясен кулланучыларны ышанычлы һәм өзлексез тәэмин итү шартларында узарга тиеш.

Автомобиль кластеры

Республиканың төп автомобильләр җитештерүчесе - «КамАЗ» ААҖның конкуренция көрәше шартларында динамикалы үсүе бу компаниянең бик хаклы төстә Татарстан сәнәга потенциалын үстерү нокталарының берсе дип саналуын тагы бер тапкыр раслый. «КамАЗ» ААҖ алдына соңгы еллар дәвамында куелган бурычлар хәзер уңай чишелеш таба, кайбер күрсәткечләр буенча предприятие илебездә автомобиль продукциясен җитештерүчеләр арасында лидерлар сафына чыга. 2005 ел нәтиҗәләре буенча акционерлар җәмгыяте 32,2 мең йөк автомобиле сатты, бу 2004 елдагыдан 15 процентка диярлек күбрәк. Шул ук вакытта сатып алучылар тарафыннан лизинг буенча алынучы продукция өлеше сизелерлек артты. Шулай ук 2005 елда «Фридрихсхафен АГ» АҖ фирмасы белән берлектә җыю буенча, ә киләчәктә «КамАЗ» йөк автомобильләре өчен республикада җитештерелүче комплектлау әйберләреннән автоматик тапшыру тартмасын тулы күләмдә җитештерү «ZF КАМА» предприятиесе ачылуны билгеләп үтәргә кирәк. 2006 елга компания үз алдына тагын да амбициоз бурычлар куйды. Ул үзенең позицияләрен илебездәге тулы массасы 14-40 тонна булган йөк автомобильләре базарының иң динамикалы үсүче сегментында шактый ныгытуны планлаштыра. Шул ук вакытта компания җитәкчелеге финанс күрсәткечләренең уңай динамикасына күбрәк игътибар бирергә тиеш.

«КамАЗ» ААҖ эшчәнлеге юнәлешләрен оптимальләштерү кысаларында 2005 елда җәмгыятьнеке һәм Татарстан Республикасыныкы булган «ЗМА» ААҖ акцияләр пакеты реализацияләнде. «ЗМА» ААҖның яңа милекчесе – «Северсталь-Авто» ААҖ Rexton автомобильләрен һәм аның модификацияләрен җитештерүгә кереште инде. 2006 елда аларны 5 мең данә җыю планлаштырыла, ә 2007 елдан башлап җитештерүнең еллык күләмен 10 мең данәгә җиткерү карала. Әлеге производствоны үстерүнең киләчәктәге перспективалары да өметле. Бүген «Северсталь-Авто» ААҖ «Fiat Auto» компаниясе белән «ЗМА» ААҖ куәтләрендә 2007 елдан башлап Fiat Palio һәм Fiat Albea җиңел автомобильләрен җитештерү турында лицензияле килешүгә кул куйды.

Татарстан Республикасында автомобиль кластеры булдыру өчен автокомпонентлар җитештерүне үстерү аерым әһәмияткә ия. Республика территориясендә автокомпонентлар җитештерүдә «Алнас» ААҖ һаман саен зуррак роль уйнавын дәвам итә. 2005 елда предприятие буенча сәнәга җитештерүе индексы 111,1 процент тәшкил итте. Бер елда керем 2,3 тапкыр, рентабельлек дәрәҗәсе 1,5 тапкыр артты. «АВТОВАЗ» ААҖ, Ижевск автомобиль заводы һәм «ГАЗ» ААҖ өчен товар кую арта бара, «Бентелер» (Германия), «ИВЕКО» (Италия) фирмалары, «УЗ-Деу» уртак предприятиесе» (Үзбәкстан), «FIAT» (Италия), «Континенталь» (Германия), «Ford Focus» (Россия) фирмалары белән хезмәттәшлек итү юнәлешләре ачыклана.

Автокомпонентлар җитештерү буенча «АлАЗ» ПБ» ААҖ да активрак эшли алыр иде, аның әзерләнгән һәм барлык кирәкле инфракструктура белән тәэмин ителгән производство куәтләре бар. Махсус икътисадый зона булдыру вәзгыятьне яхшыртуда сизелерлек стимул булырга тиеш.

Автомобиль кластеры өлкәсендәге төп бурычлар:

- республика эчендәге сәнәга кооперациясен киңәйтү;

- җитештерелүче продукциянең сыйфатын күтәрү:

- перспективалы тышкы яңа базарларны үзләштерү;

- Татарстан Республикасы территориясендә җыю производстволарын оештыруга чит ил автомобиль компанияләрен җәлеп итү эшчәнлеген активлаштыру.

Авиакластер

Авиация предприятиеләре илебез Хөкүмәте өстенлекле игътибар бирергә тиешле аерым тармак булды һәм булып кала. Каты конкуренция шартларында алар дөнья дәрәҗәсенә җавап бирерлек яңа авиация техникасын һәм иң югары технологияләрне үзләштергәндә генә саклап калыначагын белгән хәлдә, Татарстан, предприятиеләр белән бергәләп, соңгы елларда 500 миллион АКШ долларыннан күбрәк акча җәлеп итә алды, бу федераль бюджеттан Россия авиатөзелешенә 5 елга салынганнан да күбрәк.

Бу «Казан вертолет заводы» ААҖсына тышкы базарда үз позицияләрен саклап калырга, ә «Казан моторлар төзү производство берләшмәсе» ААҖсына һәм С.П.Горбунов исемендәге Казан авиация производство берләшмәсенә хәзерге заман авиатехникасы эшләп чыгарырга сәләтле предприятиеләр булып калырга мөмкинлек бирде.

Авиакластер формалаштыруның стратегик бурычы технологик яңадан коралландыру процессының өзексезлеген тәэмин итүдән, мәгълүм бер ихтыяҗ булган яңа әйберләр җитештерү үзләштерүне төгәлләүдән гыйбарәт.

Федераль Хөкүмәт тарафыннан тормышка ашырылучы авиация предприятиеләрен интеграцияләү, аннан соңгы акцияләштерү һәм хосусыйлаштыру барышында Татарстан башкарган кертемнәрнең яклануын тәэмин итү, ә республиканың киләчәктә дә илебез авиатөзелешен үстерүдә актив катнаша алуы мөмкинлеге икенче бер мөһим бурыч.

Агросәнәга кластеры

Агросәнәга секторында милли проектларны гамәлгә ашыру АПК кластерын үстерүне җанландыруда нәтиҗәле этәргеч булырга тиеш. Кластерның төп бурычы – азык-төлек иминлеген тәэмин итү (куллану структурасында импорт азык-төлекләре өлешенең 25 проценттан ким булуын тәэмин итү). Тышкы сәяси һәм макроикътисадый факторларның әлеге процессларга җитди йогынты ясавына да карамастан, Татарстан булган мөмкинлекләр һәм вәкаләтләр кысаларында республика авыл хуҗалыгына ярдәм итү аша һәрвакытта бу пропорцияне яхшыртырга тырышты. Соңгы 5 ел дәвамында бу тармакта үсешнең тотрыклы динамикасы күзәтелә, ул Россиянең уртача үсеш темпларыннан ике тапкырга артыграк. Узган елда 70 миллиард сумлык продукция җитештерелде. Бу күпъеллык эзлекле инициативалар нәтиҗәсе, катлаулылыкларга һәм уңайсыз конъюнктура чорларына да карамастан, сөрү җирләре ташланмады, терлекнең баш саны «ашап бетерелмәде». Бүген без җитештерелгән сөтнең 25 процентын һәм итнең 20 процентын башка регионнарга сатабыз. Бу азык-төлек продуктларына түбәнрәк бәяләр куярга мөмкинлек бирә. Татарстанның азык-төлек «кәрҗине» илдә иң арзаннардан булып кала.

2006 елда «АПКны үстерү» өстенлекле милли проект нигезендә дәүләт инновация сәясәте кредитлар һәм заемнар буенча процент ставкаларын субсидияләү рәвешендә турыдан-туры бюджет ярдәменә түбәндәге максатларга тупланырга тиеш:

- терлекчелек комплексларын реконструкцияләүгә, модернизацияләүгә, югары җитештерүчән җиһазлар, техника һәм терлек сатып алуга. Агымдагы елда 5 миллиард сумнан күбрәк кредит ресурслары җәлеп ителергә тиеш. 360 миллион сум чамасы акча банк ставкалары процентларына хезмәт күрсәтү буенча субсидияләргә планлаштырылды;

- крестьян (фермер) һәм шәхси ярдәмче хуҗалыклар, алар оештырган авыл хуҗалыгы кулланучылар кооперативлары авыл хуҗалыгы продукциясен җитештерүне үстерүгә. Әлеге юнәлешне гамәлгә ашыру өчен Россия авыл хуҗалыгы банкы филиалы аша 250 миллион сум кредит ресурслары бүлеп биреләчәк, субсидияләр суммасы – 97 миллион сум.

Терлекчелектә җитештерү күләмнәренең үсеше терлекләрнең һәм кошларның генетик потенциалын үстерү хисабына, энергияне сак тоту технологияләрен кертеп, яңа терлекчелек биналары төзеп, булганнарын реконструкцияләп һәм модернизацияләп, терлек азыгы базасын җитди ныгыту хисабына – тулы кыйммәтле катнаш азыкларны һәм өстәмәләрне кулланып терлекләрне ел әйләнәсе бер типта ашатуга күчеп ирешелергә тиеш. Бу проектларны гамәлгә ашыру кысаларында 2008 елда түбәндәге күрсәткечләргә ирешү планлаштырыла:

- сөт җитештерү күләмнәрен бер елга 77 мең тоннага яисә 5 процентка арттыру;

- терлек һәм кош ите җитештерүне 35 мең тоннага яисә 11 процентка арттыру;

- ашлык җитештерүне тотрыклы төстә елга 4,5 миллион тонна дәрәҗәсендә саклау;

- шикәр чөгендере җитештерүне тотрыклы төстә елга 2 миллион тонна дәрәҗәсендә саклау;

- рапс җитештерү күләмнәрен 150 мең тоннага кадәр арттыру;

- энергиягә бай терлек азыгы – кукуруза, люцерна, клевер, соя җитештерүне арттыру.

Кайтарып алынмый торган бюджет ярдәме схемасы нәтиҗәле күрсәткечләр өчен компенсацияләр һәм дотацияләр рәвешендә акчалар бүлеп бирү механизмына алыштырыла, кредит ресурларын алу мөмкинлекләре киңәйтелә, аларның кире кайту вакытлары кредитларның банк ставкаларын субсидияләү белән озайтыла. Дотацияләр һәм субсидияләр бирү хуҗалыклар белән килешүләр төзү аша тормышка ашырылачак, аларда авыл хуҗалыгы формированияләре тарафыннан үтәлергә тиешле шартлар күрсәтелә.

2006 елдан җитешле авыл хуҗалыгы формированияләре өчен кредит ресурсларының мөмкинлеген арттыру максатында республиканың яңа милли «Программа 100» – Президент программасы» башлап җибәрелде. «Ак Барс Банк» ААҖ аша финанс ягыннан тотрыклы авыл хуҗалыгы товарлары җитештерүчеләргә финанс ярдәме күрсәтеләчәк. Алар техниканы яңарту, терлекчелек объектларын реконструкцияләү, нәсел терлекләре һәм кошлары сатып алу, ресурсларны сак тоту технологияләрен үзләштерү өчен 5 елга инвестиция кредитлары алачаклар. Республика бюджеты акчалары исәбеннән кредитларга хезмәт күрсәтү өчен Үзәк банкның рефинанслау тулы ставкасы күләменә тиң субсидия биреләчәк. Бу максатларга 4,2 миллиард сум тирәсе акча җибәрү планлаштырыла.

АПКны кадрлар белән тәэмин итүгә дәүләт ярдәме җитәкчеләрнең һәм белгечләрнең, масса төсендәге һөнәрләр кадрларының нәтиҗәле хезмәтен кызыксындыруның, аларны беркетүнең төрле механизмнары аша дәвам иттереләчәк һәм киңәйтеләчәк, моның өчен торак төзү, яшь белгечләргә (аларның гаиләләренә) өстенлекле озак вакытка исәпләнгән кредитлар, торак төзелешенә (сатып алуга) субсидияләр (федераль бюджет акчаларыннан 30 процент, республика бюджеты акчаларыннан – 40 процент, бюджеттан тыш чыганаклардан 30 процент схемасы буенча) бүлеп бирү, социаль ипотека, максатчан контракт әзерлеге нигезендә уку йортларында студентлар укыту аша гамәлгә ашырылачак. Бу юнәлеш буенча кредитларның фаразланган суммасы федераль бюджеттан 150 миллион сум, республика бюджетыннан – 110 миллион сум, бюджеттан тыш чыганаклардан 100 миллион сум булыр дип көтелә. Шуңа бәйле рәвештә Татарстан Республикасы Президенты каршындагы Дәүләт торак фонды, муниципаль районнар башлыклары авылда торак төзелешенең тиешле күләмнәре үсешен тәэмин итү буенча беренче чираттагы чараларны күрергә тиешләр.

Татарстан Республикасы Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгына милли проектларны гамәлгә ашыру кысаларында агымдагы елдабиологияләштерүне һәм химияләштерүне үстерү программасы әзерләү зарур.

Байтак авыл хуҗалыгы формированияләренең зур кредитлар алуын, авыл хуҗалыгы үзенчәлекләрен, авыл хуҗалыгы территорияләре тормышының аерымлыгын исәпкә алып, гражданнарның җиргә һәм милеккә конституциячел хокукларын саклауны тәэмин итеп, авыл хуҗалыгы формированияләрен бөлгенлеккә чыгару (банкротлык) процедураларын уздыруны бик сак, йомшак формаларда уздырырга кирәк. Әлеге мәсьәләләргә, салым базаларының байтак өлеше авыл хуҗалыгы җитештерүчеләре тарафыннан барлыкка китерелүен исәпкә алып, муниципаль берәмлекләр ягыннан аерым игътибар таләп ителә.

Кызганычка каршы, АПК секторында өстәлмә бәяләр динамикасы һәм финанс күрсәткечләре хуҗалык итүнең башка өлкәләрендәге шундый күрсәткечләрдән беркадәр артта кала. АПКның конкуренциягә сәләтенә һәм икътисадый нәтиҗәлелегенә бүгенге шартларда аның аерым хуҗалык итүче субъектлары аша түгел, ә кластерлар – төрле күптармаклы структуралар берләшмәсе, аларның эчке ресурсларны нәтиҗәле файдалану мөмкинлекләре аша карарга кирәк.

Килеп туган макроикътисадый вәзгыятьтә нәтиҗәле аграр эшкуарлык технологияләрне тамырдан үзгәртү, техник яктан яңадан кораллану, хезмәтне һәм менеджментны тиешенчә оештыру аша гына аякка баса ала. Ә моңа эре компанияләрдә, банк һәм коммерция структураларында булган саллы инвестицияләр исәбенә генә ирешеп була. Шуннан чыгып, авыл хуҗалыгы җитештерүенә инвесторларны җәлеп итү буенча эш алга таба да көчәйтелергә тиеш.

Безнең традицион инвесторлар – «Татфондбанк» АИКБ ААҖ үзләренең һәм арендалаучы 223 мең гектар җирләрендә шикәр чөгендере, азык-төлек бодае, бәрәңге буенча максатчан программаларын уңышлы үзләштерә, дуңгыз асраучылыкның, кошчылыкның нәтиҗәлелегенә ирешә; «Татарстан сөте» ААҖ (350 мең гектар) сөт терлекчелеген үстерү белән шөгыльләнә; «Кызыл Шәрык» ПК» ААҖ (162 мең гектар) терлекчелекне иң яңа технологияләр һәм югары продукцияле терлекләр кулланып үстерә. «Кама ашлык продукты» ААҖ һәм «Акибанк» ААҖ (авыл хуҗалыгы бизнесында 95 мең гектар) – бу хәзерге заман кошчылык фабрикалары, дуңгыз асраучылыкның яңа этабы программасы (Кама беконы), катнаш азык сәнәгасе. Авыл хуҗалыгы производствосына «Таттрансгаз» ААҖ һәм «Бәхетле-агро» ҖЧҖ да актив кушылдылар. Әгерҗе районында үзенең инвестиция программасын «Ак Барс Банк» ААҖ үстерә. Инвесторлар ел ахырына үзләре эшкәртүче җирләрнең мәйданын 2 миллион гектарга җиткерергә уйлыйлар.

Игенчелектә, азык-төлек сәнәгасендә, елга 300 миллион тонна майлы бөртекләр эшкәртү куәтләре булган май-экстракт заводы төзүне исәпкә алып, продукцияне сорау һәм сатуның гарантияле базары барлыкка килү белән бизнесны диверсификацияләү максатларында, республикада товар рапсын җитештерүне иң якын елларда елга 100 меңгә кадәр һәм аннан да артык тонна җитештерүгә чыгып, рапс мәйданнарын җитди киңәйтү зур әһәмият ала. Үсемлекчелеккә планлаштырылган инвестицияләр терлекчелек кластерын үстерүгә дә яхшы импульс бирергә тиеш, рапс шроты нигезендә ул арзанлы, күп аксымлы бер миллион тонна терлек азыгы белән тәэмин ителәчәк. Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы инде бүген үк әлеге техник культураны җитештерү мәйданнарын киңәйтүне кызыксындыру буенча перспективалы чаралар комплексы әзерләргә тиеш.

Өстенлекле проектны гамәлгә ашыруның һәм АПКны кластерлаштыруның төп юнәлеше булып агросәнәга комплексында хуҗалык итүнең кече рәвешләрен үстерүне кызыксындыру тора. Болар – шәхси ярдәмче хуҗалыклар һәм крестьян (фермер) хуҗалыклары. Монда төп бурыч алар продукциясенең товарлылыгын күтәрүдән гыйбарәт. Кече бизнеска финанс ярдәме күрсәтү максатында 2006 елда крестьян кооперативлары санын үстерүне кызыксындыру буенча чаралар комплексы эшләү зарур. Кооперация һәм микрокредитлау инфраструктурасын үстерү һәр авыл кешесенә кредит ресурсларын алу мөмкинлеге бирә. Федераль Хөкүмәт тарафыннан 2006 елга федерация субъектлары арасында крестьян (фермер) хуҗалыкларына финанс ярдәме күрсәтү буенча конкурс игълан ителде, анда куллану кооперативлары тарафыннан банклардан алынган кредитлар буенча процентлар түләү белән бәйле чыгымнарның бер өлешен субсидияләү формасында ярдәм күрсәтү карала.

2006 елның июлендә узачак Бөтенроссия авыл хуҗалыгы исәпкә алуына зур әһәмият бирелә. Соңгы унъеллыкта Татарстан авыл хуҗалыгында һәм Россия Федерациясе буенча тулаем алганда сизелерлек үзгәрешләр булды: авыл хуҗалыгы оешмаларын кечерәйтү, индивидуаль секторның активлашуы, мөлкәти һәм җир мөнәсәбәтләренең үзгәрүе белән бәйле рәвештә күп рәвешле икътисад барлыкка килде, җитештерү структурасы үзгәрде.

Бөтенсоюз авыл хуҗалыгы исәпкә алуын әзерләүдә һәм үткәрүдә тулаем уңыш хакимиятнең барлык дәрәҗәләренең үзара төгәл хезмәттәшлек итүеннән – республика Хөкүмәте гамәлләреннән, федераль структуралар катнашыннан, республика хакимият органнары, муниципаль берәмлекләр (шәһәр округлары, муниципаль районнар һәм җирлекләр) гамәлләреннән торачак.

Инвестиция һәм инновация инфраструктураларын гармонизацияләү

Эзлекле инвестиция сәясәте икътисадый үсешнең нәтиҗәлелеге нигезе булып тора. 2005 елда соңгы берничә елда төп капиталга инвестицияләр үсешенең иң югары дәрәҗәсенә ирешелде, ул узган ел белән чагыштырганда 21,4 процент булды. Төп капиталга инвестицияләр 136 миллиард сумнан артып китте. Халыкара рейтинг агентлыклары шулай ук республиканың инвестиция климатында булган үзгәрешләргә югары бәя бирделәр. «Standard & Poor′s» 2005 елның сентябрендә Татарстанның озак вакытлы кредит рейтингын «В» - «тотрыклы» фаразыннан «В» - «позитив» фаразына күтәрде, «Moody′s Investor′s Service» - чит ил валютасында заем алулар буенча «Ва3» - «тотрыклы» фаразыннан «Ва1» - «тотрыклы» фаразына кадәр күтәрде, «Fitch» 2005 елның маенда Татарстан Республикасына чит ил һәм милли валютада «ВВ» - «тотрыклы» фараз дәрәҗәсе озак вакытлы рейтинг бирде. Предприятиеләрнең активлыгы үзебезнең ил һәм дөнья финанс базарларында сизелерлек артты. «Связьинвестнефтехим», «Түбән Кама нефтехим» ААҖ, «КамАЗ» ААҖ һәм «Ак Барс» банкының еврооблигация чыгарылышлары Татарстан Республикасы икътисадына 625 миллион АКШ доллары җәлеп итәргә мөмкинлек бирде.

Инвестицияләр структурасында беренче тапкыр эшкәртүче производстволар, торак-коммуналь хуҗалык, энергетика, транспорт һәм элемтә файдасына хәлнең яхшыруы күзәтелә. Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә бу мөһим тенденцияне даими хупларга кирәк. Төп капиталга инвестицияләр үсешенең еллык темплары эчке тулаем продукт үсешенең планлаштырылган темпларыннан ике тапкыр югарырак булырга тиеш.

Шуңа бәйле рәвештә компаниянең базарга ачыктан-ачык чыгуы бер үк вакытта, кагыйдә буларак, корпоратив идарә итүнең сыйфатын яхшырту, дөнья финанс бергәлеге тарафыннан танылучы эшчәнлек стандартлары кабул ителү белән билгеләнә, бу компаниянең ачыклылыгын күтәрүгә, капиталлаштыруының үсүенә һәм эшчәнлекнең башка күрсәткечләре яхшыруга этәргеч бирә.

Татарстан Республикасы Хөкүмәте әлеге өлкәдә өстенлекле юнәлешләрне билгеләргә, дәүләт катнашында эшләүче акционер җәмгыятьләренең эшчәнлегенә гомумтанылган эшчәнлек стандартларын актив кертүгә юнәлтелгән чаралар күрергә, компанияләрнең директорлар советлары составына бәйсез директорларны җәлеп итүне гамәлгә кертергә, дәүләт милкендә булган әйдәүче республика компанияләре акцияләренең бер өлешен ачыктан-ачык урнаштыруның максатка ярашлылыгын карарга тиеш. Бу юнәлештә алга барыр өчен урта вакытлы перспективада менеджментны акционер җәмгыять җитәкчелеге эшчәнлеген аны капиталлаштыру үсеше белән бәйләүне матди кызыксындыручы системаларны гамәлгә кертергә кирәк.

Татарстан Республикасы, үткәрелүче макроикътисадый сәясәт аркасында, җитешле финанс-кредит системасы булдыра алды.

Республикада эшләүче барлык кредит оешмалары финанс ягыннан тотрыклы булып торалар һәм елны табыш белән төгәлләделәр, аның җыелма күләме 4,2 миллиард сумга җитте, алдагы ел дәрәҗәсен өчтән бергә диярлек яисә 1,0 миллиард сумга узып китте. Шунысы да ышанычлы дәлил, гражданнар кертемнәрен җәлеп итү хокукына лицензияләре булган барлык 24 банк кертемнәрне иминләштерү системасына кабул ителделәр. Татарстан банк бизнесының байтак кына күрсәткечләре буенча ышанычлы төстә алда бара, бу сан күрсәткечләренә дә, сыйфатныкыларга да карый. Мәсәлән, 11 ел дәвамында республика округта кредит оешмаларының гомуми саны буенча 1 нче урынны һәм Россиядә 5 нче урынны саклап килә, шулай ук теркәлгән устав капиталы 150 миллион сумнан югары булган эре банклар саны буенча Россиядә (Мәскәү шәһәреннән кала) 2 нче урында тора. Берничә ел буена Татарстан Республикасы Идел буе федераль округында кредит оешмалары капиталының җыелма күләме буенча 1 нче урында бара. 2005 елда гына да аларның капиталы (үз акчалары) дүрттән бер өлешкә диярлек (5,3 миллиард сумга) артты һәм 26,6 миллиард сумга җитте. 2005 елда республика кредит оешмалары активының суммар күләме 1,5 тапкырдан күбрәккә (68,1 миллиард сумга) артты һәм 199,6 миллиард сумга җитте.

2005 елда республика банклары кредитлау күләмнәрен арттыруны дәвам иттеләр. Кредитларның гомуми суммасы 1,5 тапкырга үсте һәм 2006 елның башына 138,8 миллиард сумга җитте. Кредитларның гомуми суммасы, шулай ук бирелгән кредитлар суммасы буенча Татарстан Идел буе федераль округында алда бара.

Бер елга республика халкының кертемнәре 30 процентка артты һәм 53,8 миллиард сум тәшкил итте, җәлеп ителгән акчаларның гомуми күләмендә аларның өлеше 32,4 процент тәшкил итте. Бу шулай ук тормыш сыйфаты күрсәткечләренең югары динамикалы үсә баруын раслый. Республика банкларына халыкның ышанычы үсә бару факты игътибарны җәлеп итә. Озак вакытка исәпләнгән кредит салуларының тотрыклы артуы (елга 1,7 тапкыр) һәм суммар кредит портфелендә аларның өлеше (47,1 процент) артуы күзәтелә.

Кече һәм урта бизнесны үстерү республика Хөкүмәтенең икътисадый сәясәтендә өстенлекле һәм перспективалы юнәлешләр арасында, аның аерым игътибарында тора. 2005 елда кече бизнес субъектларына һәм шәхси эшкуарларга 75 миллиард сумнан күбрәк яңа кредитлар бирелде.

Соңгы елларда тулаем ил буенча да, безнең республикада да куллану кредитлавының масса төсендә үсә баруы күзәтелде. Республика халкына кредитларның гомуми күләме узган елда 1,6 тапкырга артты һәм 2006 елның башына 22,7 миллиард сумга җитте.

Шул ук вакытта бүген Татарстан банклары өлкәсендә республика банкларын капиталлаштыруның түбән булуы объектив проблема булып тора. Әлеге проблема операцияләрнең үсә баручы күләмнәрен тоткарлап кына калмыйча, аларның банктан читтәге структуралар тарафыннан йотылуы өчен дә кулай мохит булдырырга мөмкин. Икътисадый һәм финанс даирәләрендә барлыкка килүче уңай конъюнктура белән бәйле рәвештә халыкара экспертлар Көнбатыш кредит-финанс оешмаларының активлашуын фаразлыйлар. Гади кулланучыга бу экспанция ирекле сайлау мөмкинлеге тудырса да, тышкы факторлардан бәйлелекне көчәйтә, республика өчен куркынычлы икътисадый процессларга этәргеч бирә, болай барса безнең территориядә тупланган ресурслар республикадан читкә чыгарылырга мөмкин. Финанс структураларына контрольне саклап калу әлеге өлкәдә таянырлык төп чара булып тора. Бу алым республикабыз халкы кертемнәренең тотрыклылыгы, аларны саклау нигезе дә.

Татарстанда инвестиция-инновация инфраструктурасы нигездә төзелде. 2005 елда Татарстан Республикасы Инвестиция-венчур һәм залог-иминләштерү фондлары үз эшчәнлекләрен башлап җибәрделәр.

Тотрыкландыру залог-иминләштерү фонды акчалары белән предприятиеләрнең һәм оешмаларның озак вакытка һәм урта вакытка исәпләнгән кредитлау мөмкинлеген җиңеләйтү өчен кредитлау операцияләрен фондлау механизмнарыннан файдалану исәбенә (6,9 миллиард сум күләмендә) 2005 елда 4,6 миллиард сумлык инвестиция проектлары финансланды, аларның 1,5 миллиард сумы машина төзелешенә, 881,5 миллион сумы төзелешкә, 767,7 миллион сумы авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек сәнәгасенә кертелде. 2006 елда проектларны гамәлгә ашыру сәнәга продукциясе күләмнәрен эшләп чыгаруны 11,3 миллиард сумга (2006 елга сәнәга производствосы күләмнәренең номиналь үсеше 38 процент итеп планлаштырылды) арттырырга тиеш.

2005 елда инвестиция проектларын гамәлгә ашыруга Инвестиция-венчур фонды тарафыннан 1,2 миллиард сум акча җибәрелде.

Татарстан Республикасы Инвестиция-венчур фонды төзелү белән эшкуарлыкка ярдәм күрсәтү эше җанланды. 2005 елда республикада Эшкуарлыкны үстерү агенлыгы белән берлектә кече эшкуарлык субъектларын микрокредитлау программасын гамәлгә ашыру башланды (бер заем алучыга 3 елга 300 мең сумга кадәр), болар республиканың конкурс буенча сайлап алынган 5 вәкаләтле банкы аша тормышка ашырыла. 2005 елда бу максатларга 250 миллион сум бүлеп бирелде. Быел программа элек җибәрелгән акчаларны реинвесторлауны исәпкә алып дәвам итәргә тиеш. Кызганычка каршы, әлеге акчаларның 70 проценты сәүдә өлкәсен кредитлауга китте, шул ук вакытта бу акчаларның җитештерүгә нибары 8,6 проценты, авыл хуҗалыгына 5,4 проценты, төзелешкә 2,6 проценты гына җибәрелде. Мондый гамәл һәм регламентлар үзгәртелергә тиеш. 2006 елда әлеге программага өстәмә рәвештә 150 миллион сум җибәрү карала, ләкин монда банклар тарафыннан аны гамәлгә ашыруга 300 миллион сум күләмендә акча кертү шарты куела. Бу акчалар сәнәгадә һәм республиканың агросәнәга комплексында эшләүче кече һәм урта бизнес предприятиеләрен максатчан кредитлауга юнәлтелә. Моннан тыш агымдагы елда финанс ресурсларына ирешүне җиңеләйтү өчен бизнес-планнар эшләүгә чыгымнарны компенсацияләү һәм Фонд программаларында катнашучы эшкарларның финанс тәвәккәллекләрен иминләштерү буенча карар кабул ителде. Татарстан Республикасы Хөкүмәте әлеге ресурслардан максатчан файдалануга тиешле контроль тәэмин итәргә бурычлы.

Инвестиция-венчур фонды катнашында яңа инновация-инвестиция институтлары барлыкка килә башлады. 2005 елда фонд федераль конкурста җиңеп чыкты һәм агымдагы елда «Татарстан Республикасы фәнни-техник өлкәсендә кече предприятиеләргә венчур инвестицияләрен үстерүгә ярдәм фонды» үз эшчәнлеген башларга тиеш. Республика тарафыннан бу эшкә 200 миллион сум, Россия Федерациясе тарафыннан 200 миллион сум акча салынды, тагын 400 миллион сум акча җәлеп итү буенча эре шәхси инвесторлар белән сөйләшүләр алып барыла. Яңа фондның менеджменты конкурс буенча сайлап алынган шәхси идарә компаниясе тарафыннан тормышка ашырылачак. Фонд фәнни-техник өлкәдә кече эшкуарлык субъектларының фәнни тикшеренүләре нәтиҗәләрен коммерцияләүгә йөз тотачак.

2006 елда әлеге гамәл дәвам итәчәк. Татарстан Республикасы инвестиция-венчур фонды Россия Федерациясе белән тигез башлангычларда тагын бер IT-технологияләрендә кече эшкуарлык субъектларына ярдәм күрсәтүгә йөз тотучы тармак – венчур инвестицияләренә булышлык итү фонды төзү буенча тәкъдимнәр әзерләргә тиеш.

Бу инициативаларны хупларга һәм таратырга кирәк, чөнки алар бу фондларга салынган һәр сумга республика икътисады ихтыяҗларына өч сум инвестиция акчалары җәлеп итәргә мөмкинлек бирә.

Шундый казанышларга да карамастан, хәзерге этапның төп бурычы булып республика инвестиция-инновация кластеры төп катнашучылары үзара хезмәттәшлегенең нәтиҗәлелеген күтәрү тора.

Инновация инфраструктурасын үстерү буенча эшне яңа баскычка күтәрергә кирәк, җитештерү процессына предприятиеләрнең буш мәйданнарын һәм куәтләрен, шулай ук файдаланылмаган хезмәт һәм интеллектуаль ресурсларын киң җәлеп итү шарт. Республикада технопарклар төзү һәм аларның функцияләве тәҗрибәсе бар инде. Бүген «Идея» инновация-җитештерү технопаркы» ААҖ эшчәнлеген киңәйтә бара, ул технопарк территориясендәге кече инновация предприятиеләренә хезмәт күрсәтүнең тулы бер комплексын тормышка ашыра. «МАСТЕР» Кама индустриаль паркы» ААҖ автомобиль компонентлары чыгару буенча хәзерге заман, икътисадый яктан нәтиҗәле производстволарны үстерүгә йөз тота. «Идея-Көньяк-Көнчыгыш» технопаркы гамәлдәге производстволарны үзгәртеп кору һәм торгызу, яңаларын булдыру, буш мәйданнардан, җиһазлардан һәм республиканың Көньяк-көнчыгышы квалификацияле персоналыннан файдалану исәбенә бу төбәктә кече һәм урта бизнесны үстерүгә юнәлтелә. Моннан тыш башка технопарклар да эшләп килә.

Агымдагы елда төп игътибарны бизнес-инкубаторларның (бизнесның аякка басу башлангыч этабында бигрәк тә уңай шартларны саклауны тәэмин итүче вәкаләтле структуралар, әлеге бизнес проект уңышлы үсеш алганда технопарклар яисә башка производство структуралары системасы аша коммерцияләнә) эшчәнлеген киңәйтүгә тупларга кирәк.

2005 елда Татарстан Республикасы кече эшкуарлыкка дәүләт булышлыгы буенча чараларны финанслау өчен субсидияләр бирү буенча федераль конкурсны отты, шуның нәтиҗәсендә 2006 елда Татарстан Республикасында түбәндәгеләр төзелергә тиеш: «Зөя» ТПБ» базасында бизнес-инкубаторлар челтәре, Алабуга шәһәрендә бизнес-инкубатор, «Җиңел сәнәганең Идел буе инновация-технологик үзәге» коммерциячел булмаган автоном оешмасы.

Республикада инвестиция-инновация инфраструктурасын үстерүгә федераль акчаларны җәлеп итү гамәлен дәвам итү максатка ярашлы.

Россия Федерациясе Хөкүмәте инновация фонды турындагы нигезләмәне раслады, аның буенча гомумдәүләт әһәмиятенә ия инфраструктура булдыруга һәм аны үстерүгә, милли инновация системасы элементларын булдыруга һәм үстерүгә, институциональ үзгәртеп коруларны гамәлгә ашыруны тәэмин итүгә фонд акчалары җибәреләчәк. Шуңа бәйле рәвештә безнең бурычлар республиканың югары технологик проектларын Россия Федерациясе инвестиция фондыннан финанслау системасына кертүгә тәкъдим итүдән тора. Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты «Түбән Кама сәнәга узелы инфраструктурасын үстерү» проектын тәкъдим итү өлешендә бу юнәлештә эшне активлаштырырга тиеш, ул хәзерге заман транспорт инфраструктурасы объектлары, магистраль продукт үткәргечләр булдыруны һәм үстерүне, сәнәга узелын кирәк булган энергетик куәтләр белән тәэмин итүне, бу төбәктә экологиягә басымны киметүне, яңа эш урыннары булдыруны күздә тота.

2005 елда Инвестиция-венчур фонды һәм Фәннәр академиясе инициативасы буенча оештырылган «Татарстан Республикасының илле иң яхшы инновация идеясе» республикада беренче конкурсның уңай тәҗрибәсен аерым билгеләп үтәргә кирәк. Конкурста республиканың өч меңнән артык фәнни хезмәткәре катнашты. Конкурс үз фәнни тикшеренүләренең нәтиҗәләрен коммерцияләштерү мөмкинлекләре белән фәнни даирәләр кызыксынуын җанландырды. Җиңеп чыккан 23 коллектив 2006 елның февралендә VI Мәскәү Инвестиция һәм инновация халыкара салонында катнашты. Шулардан 5 проект Салонның алтын медальләре, 7 проект – көмеш медальләре белән бүләкләнде. Җиңүчеләрнең 19 коллективы ел саен фәнни-техник өлкәдә кече предприятиеләрне үстерүгә булышлыкның федераль фонды (Бортник фонды) тарафыннан оештырылучы федераль конкурста катнашуга гариза бирделәр. Шунысы игътибарга лаек, 2006 елда беренче тапкыр Татарстаннан федераль конкурста катнашу өчен Идел буе федераль округының теләсә нинди башка төбәгенә караганда да күбрәк гариза бирелде.

2006 елдан башлап «Татарстан Республикасы иң яхшы илле инновация идеясе» республика конкурсын оештыруда һәм уздыруда фәнни-техник өлкәдә кече предприятиеләрне үстерүгә булышлыкның федераль фонды (Бортник фонды) да катнашачак, бу конкурсның статусын сизелерлек күтәрер.

Әлеге конкурсның чикләрен киләчәктә дә киңәйтә бару, предприятиеләр арасында җиңүче проектларны популярлаштыру зарур. Фәнни тикшеренүләр нәтиҗәләренең лабораторияләрдән алып, сәнәга тиражлавына кадәрге юлы мөмкин кадәр кыскартылырга тиеш.

Төбәк икътисадый сәясәте

Республика, федераль һәм җирле органнарның килешеп эшләве күпчелек очракларда төптән уйланган төбәк икътисадый сәясәте белән тәэмин ителә. 2006 елда җирле үзидарәгә күчү бу өлкәдә дәүләт җайга салуына якын килүләрне сизелерлек корректировкалауны таләп итә. Бу юнәлештә беренче чиратта түбәндәге бурычлар тора:

- инвестиция, икътисадый һәм социаль сәясәтне гамәлгә ашыруда территорияләргә тигез хокуклар тәэмин итү;

- ресурсларны бүлгәндә субъектив факторларны киметү;

- җитештерү көчләрен рациональ һәм балансланган урнаштыру сәясәте үткәрү.

Төбәк икътисадый сәясәтендә муниципаль берәмлекләрнең республика органнары белән финанс өлкәсендәге мөнәсәбәтләренең оптималь схемасын җайга салу мәсьәләләре шулай ук бик мөһим урын ала. Нәкъ менә реформаның шушы аспекты - иң проблемалы, һәм монда тигезләү нормативлары нигезендә аларның керем базасын киңәйтү һәм җирле бюджетларның чыгым йөкләмәләре исемлеген билгеләү белән генә финанс автономиясен тәэмин итүгә тырышулар бу процессның беренче этабы гына булып тора.

Бюджетны формалаштырганда быел кулланылган алымнар буенча муниципаль берәмлекләрнең проблемаларын хәл итү өчен җирле үзидарәнең ресурсларын һәм йөкләмәләрен баланслауда җитәрлек, дип карала, җәмгыять финанслары белән үзәктән идарә итү системасында җирле бюджет дефицитының үзеннән-үзе «югарыдан» каплануы төсле ул. Шул ук вакытта озак вакытка исәпләнгән җирле бюджетларның баланслануын тәэмин итү өчен җирле бюджетлар тарафыннан аларга йөкләнгән вәкаләтләрне нәтиҗәле гамәлгә ашыру өчен стимуллар булдыру зарур. Аларны булдыру Дәүләт Советы һәм Татарстан Хөкүмәте тарафыннан сыйфат ягыннан яңача якын килүне таләп итә.

Шул ук вакытта муниципаль реформаның мәгънәсе югалырга тиеш түгел. Яңа берәмлекләр икътисадый һәм социаль сәясәтне актив уздыручылар булсыннар. Без бирелгән вәкаләтләр һәм мөстәкыйльлектән эшкуарлык климатын үстерүнең актив ысулларын кулланып, яңа социаль инициативалар аша сәламәт ярышу шартлары булдыруны көтәбез. Бу мәсьәләләрне зур җаваплылык тоеп һәм оператив хәл итүгә алынган муниципаль берәмлекләр өстәмә икътисадый мөмкинлекләр алачак һәм аларның хуҗалык хәле тагын да ныгыячак.

Икътисад һәм сәнәга министрлыгы, Финанс министрлыгы, муниципалитетлар башлыклары белән бергәләп, оптималь икътисадый тәртипкә ярдәм итүче кирәкле институциональ мохит булдырырга мөмкинлек тудыручы җайга салу инструментлары эшләргә тиешләр. Монда төп принцип урталаштыру түгел, ә потенциаль «үсеш нокталары» булырга тиеш.

Социаль һәм икътисадый сәясәтне гамәлгә ашыруда территорияләрнең ачыклылыгын һәм тигез хокуклылыгын тәэмин итү социаль инфраструктура объектлары белән тәэмин ителешнең тигез булуына нигезләнергә тиеш. Республика шәһәрләре һәм районнары буенча социаль инфраструктура объектларының функцияләве нәтиҗәлелеген анализлау йомгаклары әле зур резервлар булуын күрсәтә. Күп кенә очракларда ведомстволарның таркаулыгы, йөкләнешнең тигез булмавы, ихтыяҗларның җитмәве күзәтелә.

Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты бюджет учреждениеләре эшчәнлегенең нәтиҗәлелегенә җентекле анализ ясарга һәм аларны рациональләштерү буенча карар кабул итәргә тиеш, тармакара һәм ведомствоара киртәләрне мөмкин кадәр киметергә һәм бердәм, функциональ һәм оештыру ягыннан интеграцияләнгән челтәр проектларга кирәк.

Республиканы балансланган, тотрыклы һәм нәтиҗәле социаль-икътисадый үстерүне тәэмин итүдә аның җитештерү көчләрен урнаштыру, социаль һәм инфраструктура өлкәләрен территориаль оптимальләштерү мөһим роль уйный. Тарихи яктан республика районнары социаль-икътисадый үсеш дәрәҗәсе буенча аерылып торалар. Әйтик, дүрт район республика тулаем төбәк продуктының 75 проценттан күбрәген эшләп чыгара. Республиканың кайбер районнары буенча тормыш дәрәҗәсе дифференциацияләнүе дәрәҗәсе 7 тапкыр, эш хакы буенча 4 тапкырдан күбрәк булды. Социаль-икътисадый үсеш программасын эшләү барышында республиканың барлык районнары буенча тиешле концептуаль һәм исәп-хисап эшләре тормышка ашырылды. Республикада хәзергә кадәр керемнәрдә, халыкның эш белән тәэмин ителешендә, хезмәт күрсәтүнең төрләрендә беркадәр дифференциация бар. Традиция буенча республиканың өч зонасы – Казан, Түбән Кама – Чаллы һәм Әлмәт – Бөгелмә зоналарының инвестиция җәлеп итүчәнлеге үсә бара. Шул ук вакытта Кама аръягы, Идел алды районнарының байтагы үсеш буенча артта кала.

Министрлар Кабинеты, муниципаль берәмлекләр башлыклары белән бергә, Татарстан Республикасы территориясендә җитештерү көчләрен урнаштыру буенча карарларны гамәлгә ашыруны аерым контрольгә алырга тиеш, максатчан облигация заемнарының төрле схемалары, муниципаль милекнең нәтиҗәле базар әйләнеше исәбенә җирле территорияләрне тотрыклы финанслауны оештыру буенча тәкъдимнәр әзерләргә кирәк. Җитештерү көчләренең төбәкләр буенча урнаштырылуына идарә итү методологиясенең үзен дә үстерү актуаль булып кала.

2006 елдан башлап республиканың депрессив районнарында кече җитештерү предприятиеләренә ярдәм күрсәтү буенча программаны гамәлгә ашыра башлау турында Татарстан Республикасы инвестиция-венчур фонды тәкъдимнәре дә игътибарга һәм хуплауга лаек. Бу программаны гамәлгә ашыру механизмнарын, республиканың бер-ике муниципаль берәмлеге мисалында муниципаль берәмлекләр җитәкчелеге белән хезмәттәшлек принципларын эшләү һәм аннары әлеге тәҗрибәне киңәйтә бару зарур.

«Алабуга» махсус икътисадый зонасы

Агымдагы ел «Алабуга» махсус икътисадый зонасына федераль статус алу белән дә тарихи булды. Федерация субъектлары арасында конкуренция бик каты барган шартларда да Татарстан күп баскычлы конкурста җиңеп чыкты. 1998 елда ук башланган эш уңай тәмамланды. Бу – республикага ышаныч, аның зур масштаблы программ проектлар тормышка ашыруга сәләтен күрсәтү дә, шул ук вакытта зур җаваплылык та. Татарстан барлык шартнамәләрнең төгәл үтәлешен тәэмин итәргә тиеш. Махсус икътисадый зона булдыру максаты озак вакытка исәпләнгән салым һәм таможня преференцияләре генә түгел, ә республикага өстәмә инвестиция ресурслары алу һәм үсешнең яңа чикләренә чыгу мөмкинлеге ул.

Алабуга муниципаль районы территориясендә сәнәга-җитештерү тибындагы махсус икътисадый зона төзү турындагы килешүгә кул куелды, анда зонаның түбәндәге катнашучыларына мөһим дәүләт преференцияләре бирү күздә тотыла:

- Татарстан Республикасы бюджетына күчерелергә тиешле оешма кеременә салым ставкасын 17,5 проценттан 13,5 процентка киметү;

- 10 ел дәвамында предприятиеләрне түбәндәге түләүләрдән азат итү:

- мөлкәткә һәм җиргә салымнардан;

- транспорт салымыннан.

Моннан тыш, территориядә теркәлгән предприятиеләр таможня ягыннан кайбер ташламаларга (чит ил товарлары зона чикләрендә таможня пошлиналарыннан һәм НДС түләүләреннән башка урнаштырылган һәм файдаланган, шулай ук күрсәтелгән товарларга тышкы икътисадый эшчәнлекне дәүләт җайга салуы турында Россия Федерациясе Законнары нигезендә билгеләнгән икътисадый характердагы тыюлар һәм чикләүләр кулланылмаган ирекле таможня зонасы режимы) ия булачаклар.

Зонаны түбәндәгеләр буенча экспортка юнәлеш тоткан һәм импортны алмаштыручы производстволар ачуга махсуслаштыру планлаштырыла:

- җиңел һәм йөк автомобильләре, автобуслар җыю;

- автомобильне комплектлаучы әйберләр, узеллар һәм агрегатлар әзерләү;

- нефть химиясе һәм нефть эшкәртү производстволарын үстерү;

- инновацион машина төзелеше һәм прибор төзелеше продукциясе җитештерү.

Махсус икътисадый зонада эшчәнлеккә хокук алуның бер шарты булып анда катнашучының кимендә ун миллион евро суммасында капитал салуларны гамәлгә ашыруы тора, моның кимендә бер миллион евросы беренче ел дәвамында башкарылырга тиеш.

Үз чиратларында Татарстан Республикасы Хөкүмәте һәм Россия Федерациясе Хөкүмәте зонаның инженерлык, транспорт һәм социаль инфраструктура булдыруга юнәлтелгән эшләрен финанслау йөкләмәләрен үз өсләренә алалар.

Инфраструктура объектларына бюджет акчаларын кертү 2006-2009 елларда 10 миллиард сум, проектларга инвестицияләр күләме 13 миллиард сумнан артыграк тәшкил итәчәк. Киләчәктә 40 миллиард сумлык әйләнешкә ирешү планлаштырыла.

2006 ел махсус икътисадый зонаның аякка басу елы булырга тиеш. Министрлар Кабинеты, министрлыклар, ведомстволарның һәм җирле хакимият органнарының бурычлары – булдырылган мөмкинлекләрне тулы күләмдә эшкә җигү.

Бер үк вакытта Хөкүмәткә зонаны төзүнең республиканың башка территорияләрендәге гамәлдә булган бизнесның бу мәйданчыкка «агып килүенә» юл куймауны, төрле салым һәм «оптимальләштерү» схемалары барлыкка килү мөмкинлегенә йогынтылы контроль тәэмин итәргә кирәк.

Дәүләт идарәсен һәм дәүләт чыгымнарын оптимальләштерү

Гражданнарның мөрәҗәгатьләре белән эшләү культурасы һәм рәвешләрен үзгәртү

Республикада дәүләт хакимияте органнары һәм җирле үзидарә органнарының гражданнар белән хезмәттәшлеге нәтиҗәле системасын үстерүне тоткарлаучы проблемалар булдырмауны тәэмин итүче норматив базаны әзерләү эше даими алып барыла, мәгълүмати ресурслар булдыру процессын регламентлаучы тиешле закон кабул ителде, «Электрон хөкүмәт» проекты тормышка ашырыла, аның кысаларында халыкка күрсәтелүче хезмәтнең ачыклылыгы тәэмин ителергә тиеш.

Шул ук вакытта дәгъва эшчәнлеге системасы булдыруның тиешенчә тиз алып барылмавы белән бәйле бурычлар көн кадагында тора, аның кысаларында республика дәүләт хакимияте органнары һәм җирле үзидарә органнары эшенең нәтиҗәлелеге, чиновникларның карьера үсеше, административ, коммуналь һәм социаль хезмәтләр базарында катнашу мөмкинлеге кулланучыларның дәгъваларына турыдан-туры бәйлелеккә куелыр иде.

1998 елдан бирле республикада эзлекле кулланылып килүче индикатив планлаштыру системасы хуҗалык итүнең яңа базар шартларына «йомшак керүне» тәэмин итәргә һәм төп секторлар белән системалы идарә итүне оештырырга мөмкинлек бирде. Бу тәҗрибә үзен тулысынча аклады һәм Татарстанны Россия Федерациясендә әлеге мәсьәлә буенча алдынгы субъект итә.

Шул ук вакытта дәүләт идарәсе системасына «тормыш сыйфаты» интеграль индикаторын кертү халыкка хезмәт күрсәтү стандартларын билгеләү процедуралары практикасына үтеп керү өлешендә индикатив идарә итү системасын үстерүне таләп итә. Бу очракта планлаштыруның гамәлдәге системасы комплекслы характер ала.

Дәүләт хезмәтләре стандарты дәүләт сервисының ирешелерлек дәрәҗәсен һәм сыйфатын тулаем һәм аны күрсәтүнең һәр этабында тиешенчә тәэмин итүне җайга салучы таләпләрне үз эченә ала, моңа түбәндәгеләр керә: дәүләт хезмәте күрсәтү турында гариза бирү; аны рәсмиләштерү һәм теркәү; дәүләт хезмәтен көтү һәм аны алу; дәүләт хезмәтенең сыйфатын тикшереп тору һәм дәүләт хезмәтен алучы дәгъвасын карау.

Гражданнарыбызның халыкка хезмәт күрсәтелгәндәге канәгатьлек дәрәҗәсен күтәрү максатларында стандартларны эшләү процедурасы түбәндәгеләрне үз эченә алырга тиеш:

- стандартларны билгеләүдә күрсәтелә торган хезмәтләрне кулланучыларның, Иҗтимагый палата вәкилләренең һичшиксез катнашуы;

- стандартларны дәүләт оешмасы эшчәнлегенең нәтиҗәлелеген бәяләү системасына кертү, шул исәптән хезмәткәрләрне әхлакый һәм матди кызыксындыру механизмнары.

2006 елда Татарстан Республикасы Хөкүмәте иң беренче чиратта Җир һәм мөлкәти мөнәсәбәтләр министрлыгы, Хезмәт һәм эш белән тәэмин итү министрлыгы, Социаль яклау министрлыгы, Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалык министрлыгы өчен ачык хезмәт күрсәтүнең сыйфат стандартларын эшләргә тиеш.

Башкарма хакимият органнары, җирле үзидарә органнары һәм гражданнар җәмгыяте үзара хезмәттәшлегенең нәтиҗәлелеген күтәрү бурычлары министрлыклар, ведомстволар һәм төп җитәкчеләрнең эшчәнлеген бәяләгәндә халык фикерен исәпкә алуны тәэмин итүдән башка уңышлы хәл ителә алмый.

Татарстан Республикасы Хөкүмәте Иҗтимагый палата белән бергәләп 2007 елдан башлап кертү өчен тиешле норматив хокукый документлар пакеты әзерләргә һәм апробацияләргә бурычлы, аларда түбәндәгеләр күз алдында тотылырга тиеш:

- әһәмиятле дәүләт программалары кабул ителгәндә җәмәгатьчелек фикерен исәпкә алу системасын булдыру;

- башкарма хакимият органнарының төп карарларына иҗтимагый экспертиза уздыру;

- башкарма хакимият органнары һәм җирле үзидарә органнары эшчәнлегенең нәтиҗәлелегенә җәмәгатьчелек тарафыннан бәя бирү рейтингларын эшләү.

Нәтиҗәләр белән перспектив идарә итүне оештыру

2001 елдан башлап Татарстан Республикасында индикатив идарә системасы кысаларында нәтиҗәләр буенча идарә итү системасы кертелде. Дәүләт идарәсе функцияләрен үтәүдәге җаваплылыкның һәр үзәге өчен идарәгә дәүләт заказы формалаштырыла, ул өч еллык алмашынучы режимда конкрет заданиедән гыйбарәт.

2006 елдан башлап Татарстан Республикасы Министрлар Кабинетына Татарстан Республикасы дәүләт һәм башкарма хакимияте органнары җитәкчеләренең карьер үсешен, тармакны бюджет финанславы күләмен идарәгә дәүләт заказын үтәү нәтиҗәләренә турыдан-туры бәйлелеккә куярга кирәк.

2005 елда республикада 2004-2006 елларга Россия Федерациясендә бюджет процессын реформалау концепциясен гамәлгә ашыру өчен норматив хокукый база булдырылды. Бу дәүләт һәм муниципаль финанслар белән нәтиҗәлерәк идарә итү өчен шартлар тудырырга мөмкинлек бирде. Концепция нигезендә бюджет процессын оештыру смета планлаштыруыннан һәм чыгымнарны финанслаудан ахыргы иҗтимагый әһәмиятле нәтиҗәләргә ирешүне тәэмин итүче бюджет планлаштыруына күчүгә йөз тотылырга тиеш. Керемнәрнең һәм чыгымнарның озак вакытка баланслануы бюджет сәясәтенә төп таләп булачак. Бюджет өч елга булдырылучы перспектив финанс планының состав өлешенә әверелә. Бюджетны формалаштыру нигезенә 2006-2010 елларга Татарстан Республикасын социаль-икътисадый үстерү программасы күрсәткечләре салынырга тиеш, бюджет чыгымнары республика башкарма хакимият органнары эшчәнлегенең анык һәм үлчәнә алырлык нәтиҗәләре белән катгый бәйләнештә булсын. Җыелма бюджет чыгымнары җан башына 2006 елда айга 1,4 мең сум булырга, ә 2008 елда – 2 мең сум тәшкил итәргә тиеш.

Салым түләүчеләр буларак та, иҗтимагый хезмәтләрне кулланучылар буларак та гражданнар, дәүләт карамагына тапшырылучы акчалары ачык һәм нәтиҗәле файдаланыла, тулаем җәмгыять буенча да, аның гаиләсе, һәр кеше өчен дә конкрет нәтиҗәләр китерә, дип ышанып торсыннар.

2006 елдан хакимиятнең һәр дәрәҗәсе бюджет җаваплылыгының үз даирәсенә ия. Федераль хакимият пенсия һәм пособияләр түләү, оборона һәм иминлек, югары белем бирү һәм фән өчен җавап бирә, республика һәм җирле хакимият – үз вәкаләтләре чикләрендә сәламәтлек саклау, мәгариф, мәдәният, фән, торак-коммуналь хуҗалык хезмәтләре күрсәтү өчен җаваплы.

Вәкаләтләрне шундый төгәл бүлешү белән бәйле рәвештә бюджет республиканың үз йөкләмәләреннән чыккан бурычларын чагылдыручы анык характерда булырга тиеш. Беренче чиратта, бу – гражданнар бюджеты. Бюджетта халыкның иң кирәкле ихтыяҗларына турыдан-туры кагылган өлешен – бюджет өлкәсендә эш хакын күтәрүне, бюджет хезмәтләренең ирешерлек һәм сыйфатлы булуы, пенсионерларның, инвалидларның, аз керемле гражданнарның социаль якланганлыгы дәрәҗәсен аерып карау бик мөһим. 2006 елда торак-коммуналь хуҗалыкка, мәктәпкәчә һәм гомуми урта белем бирүгә, сәламәтлек саклауга һәм спортка, социаль сәясәткә чыгымнар 45,6 миллиард сум – берләштерелгән бюджет чыгымнарының 72,4 проценты күләмендә каралды. Алдагы ел белән чагыштырганда үсеш 10 процент тәшкил итә.

Икътисад бюджеты. Социаль проблемаларны хәл итү өчен ышанычлы нигез булдыруның төп ысулы – югары һәм тотрыклы икътисадый үсешне тәэмин итү. Бюджет сәясәте бу процесста аеруча мөһим роль уйный, ул глобальләштерү һәм мәгълүмати технологияләрне кискен үстерү шартларында иң каты конкуренциягә түзәрлек икътисад булдыруга ярдәм итә. 2006 елда бу максатларга 9,4 миллиард сум – барлык чыгымнарның 15 проценты планлаштырылды. Узган елгы шартлар белән чагыштырганда үсеш 7 процент тәшкил итәчәк.

Иминлек бюджеты. Милли иминлеккә һәм хокук саклау эшчәнлегенә чыгымнар хәзерге таләпләргә һәм геополитик хәл үзенчәлекләренә җавап бирерлек гадәттән тыш хәлләрне кисәтү буенча зарури техник һәм кадрлар потенциалы дәрәҗәсен тәэмин итәргә тиешләр. 2006 елда гражданнарның иминлеген ныгытуга берләштерелгән бюджетта 2,7 миллиард сум акча карала, бу барлык чыгымнарның 4,2 процентын тәшкил итә. Узган ел шартлары белән чагыштырганда үсеш 35 процент.

Киләчәк бюджеты югары һөнәри белем бирүне, фән һәм фәнни хезмәт күрсәтү даирәсен, фәнни-техник һәм инновация инфраструктурасын үстерүнең өстенлекле юнәлешләренә, табигать ресурсларын яңарту өчен шартлар булдыруга, дәүләт идарәсенең нәтиҗәлелеген күтәрүгә бюджет акчаларын концептрацияләүне күздә тота. Әлеге максатларга 2006 елда 5,3 миллиард сум – барлык чыгымнарның 8,4 проценты каралды. Узган ел белән чагыштырганда үсеш 35 процент тәшкил итте.

Бюджет чыгымнарының һәм дәүләт хакимияте органнары эшенең нәтиҗәлелеген күтәрү, аларны гамәлгә ашыруга чыгымнарны кыскарта барып, күрсәтелүче бюджет хезмәтләренең сыйфатын яхшыртуга ярдәм итәргә тиеш. Әлеге бурычны хәл итү гамәлдәге чыгым йөкләмәләрен оптимальләштерүне норматив һәм методологик тәэмин итүне, ахыргы, иҗтимагый әһәмиятле һәм үлчәнерлек нәтиҗәләргә юнәлеш тоткан бюджет планлаштыруы ысулларын һәм күрсәткечләрен кертүне киңәйтүне, баш күрсәтмә бирүчеләр һәм бюджет акчалары күрсәтмә бирүчеләре өчен бюджет акчаларыннан файдалануның нәтиҗәлелеген күтәрү һәм алар карамагындагы бюджет челтәрен реструктуралаштыру буенча стимуллар һәм шартлар булдыруны күздә тота.

Моннан тыш, сметалы финанслаудан кулланучылар тарафыннан (җәмгыять тарафыннан) алына торган нәтиҗәләр нигезендә бюджет хезмәтләре өчен түләүгә күчү, бюджет-хокукый статусны (хокук һәм бурычларны) тәртипкә салу, төрле оештыру-хокукый рәвешләрендәге оешмалар тарафыннан бюджет хезмәтләре күрсәтүне киңәйтү өчен норматив хокукый һәм методологик база булдыру зарур.

Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты инвестиция максатлары өчен бюджет акчаларын баш күрсәтмә бирүче бүлеп биргән акчалар исәбенә гамәлдәге һәм яңа максатчан программаларны финанслау механизмнарын эшләргә тиеш. Бу - программаларны эшләүчеләрнең һәм заказчыларның җаваплылыгын күтәрергә, кабул итәргә тәкъдим ителүче дәүләт бурычларын үтәүгә турыдан-туры мөнәсәбәте булмаган яисә финанслау чыганаклары белән тәэмин ителмәгән программалар санын киметергә мөмкинлек бирер.

Шулай итеп, контрольне тиешенчә көчәйтеп, заказчыларның җаваплылыгын күтәреп, программаны гамәлгә ашыру бәяләрен эшләп, ведомство максатчан программаларына күчү зарур. Программага бәя бирү ысулларының берсе булып, агымдагы елда аны ничек башкару торырга тиеш, аның йомгаклары буенча заказчыга инвестиция акчаларын бүлеп бирү күләме турында карар кабул ителә. Ведомство программаларыннан тыш күп капитал туплаган глобаль программалар гына гамәлгә ашырылырга тиеш.

Шулай ук инвестиция акчаларының бер өлешен министрлыклар арасында конкурс нигезендә бүлү зарур, моның өчен республика Хөкүмәте әлеге акчаларны конкурс аша грамоталы һәм ачыктан-ачык бүлү тәртибен җентекләп уйларга тиеш.

Нәтиҗәле булмаган искергән программаларны төшереп калдыру максатында гамәлдәге максатчан программаларны инвентарьләштерү зарур.

Татарстан Республикасы министрлыкларына һәм ведомстволарына бюджет чыгымнарын оптимальләштерү чараларын, бюджет өлкәсе оешмаларын финанс белән тәэмин итүнең гомуми системасында бюджеттан тыш өлешнең ролен көчәйтүне дә кертеп, тиешле тармакны үстерү программасын эшләргә кирәк. 2006 елда Татарстан Республикасы Финанс министрлыгы күрсәтелүче бюджет хезмәтләренең сыйфатына һәм бәясенә аудит үткәрергә бурычлы.

Алынган йөкләмәләрне үтәү бозылганда, Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты, тышкы финанс идарәсе кертүгә һәм тиешле органнарның җитәкчеләрен эштән алуга кадәр, административ санкцияләр куллану механизмнарын эшләргә тиеш.

Дәүләт заказын камилләштерү системасы

Дәүләт программалары белән беррәттән, дәүләт заказы җайга салуның иң нәтиҗәле инструментларының берсе булып тора, кызганычка каршы, аның потенциалы тулысынча файдаланылмый әле. Татарстан Республикасы Россия Федерациясендә беренчеләрдән булып, дәүләт ихтыяҗлары өчен электрон сәүдә конкурслары системасыннан файдалана башлады. Ул югары бәягә лаек булды, бу тәҗрибә федерациянең башка субъектларында да актив таратыла. Шул ук вакытта эш көчәйтелергә тиешле юнәлешләр дә бар әле. Бер үк вакытта товар куючылар белән хезмәттәшлек итүче коммерция фирмалары шөгыльләнә торган редукцион беркетмәләрне рәсмиләштерү һәм теркәү процедурасы бигрәк тә зур борчу тудыра, моңа һич тә юл куярга ярамый, ул эш урыннарыннан явызларча файдалануга өстәмә мөмкинлекләр тудыра. Виртуаль технологияләр куллану бер үк бизнесны төрле фирмаларга теркәргә мөмкинлек бирә, башка товар куючылар белән сүз куешуны җиңеләйтә, бу үз чиратында продукциянең кыйммәтләнүенә һәм сыйфаты начарлануга китерә.

Җәмәгать контроле, хәбәрдарлык һәм дәүләт заказының ачыклыгы өчен Иҗтимагый палата әгъзаларының, Татарстан Республикасы Хисап палатасы белгечләренең конкурсларны оештыруда һәм уздыруда регуляр төстә катнашуы мөһим.

Шулай ук, дәүләт заказының нәтиҗәлелеген күтәрү, килешүләрнең суммасын оптимальләштерү һәм бер типтагы товарлар сатып алганда бәяләрне төшерү максатларында Татарстан Республикасы Финанс министрлыгы 2006 елда өстәмә арадашчы структуралар булдырмый гына, дәүләт ихтыяҗлары өчен үзәкләштерелгән сатып алуларның бердәй системасын оештырырга тиеш, монда дәүләт заказчыларыннан үз вакытында гаризалар җыеп алырга, җыелма заказлар булдырырга һәм алар буенча уртак сәүдә уздырырга кирәк.

Кызганычка каршы, редукцион системаны кертү кайбер тармакларда, импортның артуы белән бергә, республика товар җитештерүчеләреннән сатып алуларның сизелерлек кимүенә китерде. Дәүләтнең сатып алу бәяләрен төшерергә омтылуы Татарстан товар җитештерүчеләрен кысрыклауга һәм аларның хокукларын кысуга китерергә тиеш түгел. Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәга министрлыгына, республика предприятиеләре һәм оешмаларын җәлеп итеп, тиешле анализ ясау һәм Дәүләт заказы буенча агентлык эшенә, инвестиция эшчәнлеге һәм төбәкара багланышларга коррективалар кертү зарур.

Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты уртак предприятиеләр төзү контрактларының мәҗбүри шартларын күздә тотарга, республикадан читтә дәүләт ихтыяҗлары өчен 15 миллион сумнан артык суммада товарлар һәм хезмәт күрсәтүләр сатып алган очракта заказларның бүлгәләнү очракларын кисәтүне күздә тотарга тиеш. Татарстанда зур масштаблы милли федераль һәм республика проектларын гамәлгә ашыру планлаштырылганга, бу проблема иң актуальләрнең берсе булып кала. Без әлеге проектларны гамәлгә ашыру белән бергә, республика сәнәгасен модернизацияләү һәм аның нәтиҗәлелеген күтәрү өчен тиешле шартлар булдырырга тиешбез. Шул очракта гына дәүләт заказының нәтиҗәлелеге виртуальдән чынбарлыктагы эш урыннарына һәм салым базасының артуына трансформацияләнәчәк.

Дәүләт идарәсенең федераль органнары территориаль бүлекчәләре эшчәнлеген координацияләү

Россия Федерациясе Президенты Указы нигезендә 2005 елның июленнән башлап федерация субъектының иң югары урындагы затына Федераль башкарма хакимиятнең территориаль органнары һәм Татарстан Республикасы башкарма хакимияте органнарының үзара эшчәнлеген координацияләү буенча вәкаләтләр бирелде. Шуннан чыгып, Татарстан Республикасы Хөкүмәте, Татарстан Республикасы Президенты Аппараты җитәкчесе иң якын арада тиешле орган – Татарстан Республикасы Президенты каршындагы Совет булдыру буенча тәкъдимнәр кертергә тиеш.

Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәга министрлыгына, кызыксынган федераль һәм республика органнары белән бергәләп, административ регламентлау комплексын эшләү зарур.

2006 елга Совет эшчәнлегенең төп юнәлешләре түбәндәгеләр булырга тиеш:

- Республика территориясендәге барлык федераль, республика һәм җирле башкарма хакимият органнарының нәтиҗәгә юнәлгән килешеп эшләвен тәэмин итү.

- Җирлекләр бюджетларын салым керемнәре белән тутыруны тәэмин итү, алар 2006 елның 1 гыйнварыннан җирле салымнар һәм җыемнар хисабына, аерым алганда физик затлар мөлкәтенә салым, җир салымы, физик затлар кеременә салым һәм бердәй авыл хуҗалыгы салымы исәбеннән барлыкка килә. Әлеге салымнар буенча салым салу базасын мөмкин кадәр тулы билгеләү һәм мәгълүмат алмашуны оештыру гына түгел, хакимиятнең җирле органнарына алар территориясендә булган барлык салым салу объектларының дөрес исәпкә алуны оештыруда ярдәм итү, салым салуга җәлеп итү буенча барлык шартларны тәэмин итү өчен (җир кишәрлекләре, күчемсез мөлкәт һ.б.) мөһим. 2006 елда җир кишәрлекләреннән һәм корылмалардан файдалануга хокукларны юридик рәсмиләштерү һәм җирле салымнар буенча салым салу өчен белешмәләр базасын һәм бердәй мәгълүмати аналитик системасын булдыру буенча эш тәмамланырга тиеш, бу барлык катнашучы органнарның белешмәләрен, аларның берсе күрсәткечләре яңарса, синхрон һәм оператив төстә үзгәртергә мөмкинлек бирәчәк.

- Арест салынган мөлкәткә бәя бирү һәм аны реализацияләү системасын нормальләштерү. Асылда әлеге система юк әле. Бүген суд приставларының, бәя куючыларның һәм мөлкәт реализацияләүчеләрнең гамәлләре автономияле төстә бара. Күп кенә тәртип бозуларга юл куела, процедураларны башкару күз алдында түгел, шуңа бәйле рәвештә 2006 елга мөһим бурыч булып мөлкәтне сатуның барлык шартнамәләрен, шулай ук аукционнарның барлык беркетмәләрен бердәй электрон реестрда мәҗбүри рәвештә теркәүне тәэмин итүче система булдыру торырга тиеш. Бу вакытта барлык сәүдәләр электрон сәүдә мәйданчыгында on-line режимында үткәрелергә тиеш. Шундый шартнамәләр һәм беркетмәләр реестрын тотучы булып Суд приставларының федераль идарәсе торырга тиеш. Шул чакта барлык процесслар анда катнашучылар өчен ачык булган бердәй системага берләшә һәм җаваплылык үзәге барлык операцияләргә нәтиҗәле контроль урнаштыру мөмкинлеге ала.

Бөлгенлек процедурасы кертелгән оешмаларда байтак кына арбитраж идарәчеләренең эшчәнлеге нәтиҗәсе түбән булып кала бирә. Бюджетка салымнар һәм җыемнар керүне арттыру максатларында республика предприятиеләре банкротлык процедураларын уздыруның сыйфатын һәм нәтиҗәлелеген күтәрү зарур, монда тиешле вәкаләтле федераль һәм республика органнары ягыннан арбитраж идарәчеләр эшчәнлегенә ныклы контроль урнаштыру зарур. Аларның эшчәнлеге турындагы мәгълүмат үз вакытында һәм тулы күләмдә шулай ук Җир һәм мөлкәти мөнәсәбәтләр министрлыгына җиткерелергә тиеш, соңгысы, үз чиратында, әлеге процессның гавамилеген тәэмин итәргә тиеш. Җир һәм мөлкәти мөнәсәбәтләр министрлыгы мөлкәти хокуклар әйләнеше нәтиҗәлелеген актив контрольдә тотарга тиеш.

Дәүләт-шәхси партнерлык системасын үстерү

Бюджет ресурсларының чикләнгәнлеге шартларында республиканың халык, дәүләт, муниципаль берәмлекләр, төбәкнең социаль-икътисадый үсеше ихтыяҗларына тәңгәл инфраструктура объектларын үстерүне финанслау базасын булдыруның нәтиҗәле инструментларының берсе булып, дәүләт-шәхси партнерлык – гомуммилли һәм республика бурычларын хәл итү өчен шәхси сектор акчаларын һәм эшкуарлар инициативасын җәлеп итү тора.

Татарстан Республикасы Дәүләт Советы, Татарстан Республикасы Хөкүмәте белән бергәләп, республика һәм муниципаль инфраструктураны үстерү өчен бюджеттан тыш акчалар җәлеп итүнең тиешле норматив хокукый базасын булдырырга бурычлы, бу - бер үк вакытта, беренче чиратта бәяләрне һәм тарифларны контрольдә тоту, мөлкәтнең сакланышына ирешү өлешендә дәүләт мәнфәгатьләрен яклауны да, икенче яктан, салынган акчаларны кире кайтару һәм алардан базар кереме алу өлешендә инвесторлар хокукларын һәм капиталларын тәэмин итә алыр иде. Үз чиратында Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә 2007-2010 елларга дәүләт-шәхси партнерлыкны үстерү өлкәләре һәм объектлары буенча комплекслы чаралар әзерләү зарур.

Беренче чиратта дәүләт-шәхси партнерлык объектлары булып түбәндәгеләр торырга тиеш: автомобиль юллары һәм транспорт инфраструктурасының инженер корылмалары, тимер юл һәм торба үткәргеч транспорты объектлары, диңгез һәм елга портлары, диңгез, елга суднолары һәм катнаш типтагы суднолар, аэродромнар, һава хәрәкәтен оештыруның бердәй системасы объектлары, гидротехник һәм электротехник корылмалар, коммуналь хуҗалык объектлары, метрополитен һәм җәмәгать транспорты, медицина объектлары, социаль-мәдәни һәм социаль-көнкүреш билгеләнешендәге объектлар.

Дәүләт-шәхси партнерлыкны куллану башта шәхси инвестицияләрне җәлеп итәргә, аларны челтәрләрне модернизацияләүгә салырга, аннары, тарифлар үсешен тоткарлый барып, аларны акрынлап