Татарстан Республикасы Президенты М.Ш.Шәймиевнең Татарстан Республикасы Дәүләт Советына Юлламасы
2007 елның 28 феврале, чәршәмбе
ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СОЦИАЛЬ-СӘЯСИ ХӘЛЕ
Татарстан Республикасында яшәп килгән милләтләр һәм диннәр арасындагы татулык җәмгыятьтә социаль иминлек, прогресс һәм сәяси тотрыклылыкның нигезе булып тора. Ул дөньяга тәрәзә ача, Россия җәмгыятендә ихтирам уята, өстәмә инвестицияләр җәлеп итү мәсьәләләрендә республиканың абруен күтәрә. Икътисадның үсүе дөнья базарларында активрак катнашу мөмкинлеге бирә.
Татарстанның гомумроссия эшләренә бәйлелеге торган саен артуы белән беррәттән, дөньяда барган глобальләшү процессларына кушылуы да елдан-ел активлаша бара. Бу хәл, башлыча, илнең ачыклыгы белән аңлатыла. Интернет, телевидение, массачыл коммуникацияләрнең башка чаралары дөнья белән аралашу өчен гаять зур мөмкинлекләр бирә һәм бер үк вакытта потенциал янаулар хакында уйларга мәҗбүр итә. Чит ил компанияләре Россия базарын яулап алалар һәм икътисадый вәзгыятькә йогынты ясыйлар. Без глобальләшүнең уңай һәм тискәре нәтиҗәләрен реаль рәвештә аңларга тиеш.
Безнең Көнчыгыш һәм Көнбатыш белән балансланган мөнәсәбәтләребезне калку итеп күрсәтеп, узган ел Татарстанның халыкара эшчәнлеген үстерүдә мөһим этап булды. Күп кенә илләрдә без үзебезне уңышлы төстә таныта алдык. Бөекбритания, Франция, Швейцария, Кытайга ясалган визитларны аерым билгеләп үтәргә кирәк. Шул ук вакытта Татарстанны промышленность җәһәтеннән алга киткән илләргә тәкъдим итеп, без соңгы елларда Африка континентын игътибардан читтә калдырабыз. Ә бит бу континентта урнашкан илләр безнең предприятиеләр җитештергән продукциягә зур кызыксыну күрсәтәләр.
2007 елда Татарстанда зур-зур халыкара чаралар, беренче чиратта Реконструкция һәм Үсешнең Европа Банкы Идарәчеләре Советының еллык җыелышы узачак. Шуңа бәйле рәвештә Казанга дөньяның алтмыштан артык дәүләтеннән вәкилләр, дөньякүләм танылган сәясәтчеләр, эшлекле даирә вәкилләре җыелачак. Без бу мөмкинлекне яңа контрактлар төзү, инновация проектларын гамәлгә ашыру, республика икътисадына турыдан-туры чит ил инвестицияләрен җәлеп итү өчен тулысынча файдаланырга бурычлы. Бу җәһәттән, Хезмәттәшлек турында меморандум кысаларында Бөтендөнья Банкы белән үзара багланышлар яхшы үрнәк булып хезмәт итә. Әлеге документ Татарстан территориясендә социаль-икътисадый проектларны гамәлгә ашыруның төп юнәлешләрен билгели.
Безнең мәдәният даирәсендә халыкара хезмәттәшлегебезнең киңәюе хакында да әйтеп китәргә кирәк. Республикада Швеция, Италия, Америка Мәдәниятләре көннәре, Немец мәгарифе көннәре узды, Италия мәгарифе һәм мәдәнияте үзәге һәм, шулай ук, французларның "Альянс Франсэз Казан" үзәкләре ачылды. Лувр, Британия музее, Уффица галереясе, дөньяның башка әйдәп баручы музей үзәкләре белән элемтәләр урнаштырылды. Татарстан Мәдәният министрлыгына Казанда Халыкара мәдәният үзәген ачу буенча эшне тизләтергә кирәк. ЮНЕСКО эшләре буенча Татарстан Республикасында төзелә торган комиссиянең өстенлекле бурычы булып "Сабантуй" бәйрәмен ЮНЕСКОның матди булмаган мирасы шедеврлары исемлегенә кертү торырга тиеш. Татарстанның казанышларын күрсәтү өчен Россиянең мәдәни үзәкләрен активрак файдалану мөһим.
Татарстанның өстенлекле юнәлешләре арасында узган елда Европа Союзы илләре белән үзара багланышлар тоту һәм аларны ныгыту мәсьәләләре торды. Республикада, Болон килешүе кысаларында, белем бирү мәйданына чыгу буенча шактый яхшы алшартлар тудырылды. Татарстан белем бирү һәм фәнни учреждениеләренең Европа Союзы һәм Россия Федерациясе имза куйган "Юл карталары" проекты кысаларында катнашулары буенча чараларның республика программасы эшләнде һәм гамәлгә ашырыла. Европа регионнары белән хезмәттәшлек итү мөмкинлекләрен киңрәк файдалану, Евросоюзның региональ проектларын һәм программаларын бергәләп гамәлгә ашыру тәкъдимнәре белән чыгу максатка ярашлы булачак. Татарстан Республикасын Брюссельдәге Европа Союзы структураларында һәм шулай ук Страсбургтагы Европа Парламентында тәкъдим итү чаралары уздыру шулай ук күркәм гамәл булачак. Мондый тәкъдим итү гамәлләре кысаларында Татарстан Республикасында ислам һәм христиан диннәренең үзара тату яшәүләре тәҗрибәсенә багышланган форум оештырып булыр иде.
Ватандашларыбыз белән багланышлар тоту безнең чит илләрдәге эшчәнлегебезнең мөһим өлешенә әверелә. Сер түгел, бөтен илебездәге кебек үк безнең республикада да демографик вәзгыять мактаудан ерак тора. Миграция үсә һәм аны һәрвакыт идарә кысаларында җайга салып булмый. Безнең бурыч - БДБ илләрендә булган потенциалны файдалану. Яшьләрне Татарстан университетларында укуга һәм шулай ук квалификацияле эшче көчләрне активрак җәлеп итәргә, читтән торып белем алу мөмкинлекләреннән киңрәк файдаланырга кирәк. Татарстан Президентының Санкт-Петербургта узган ватандашларыбызның Икенче Бөтендөнья конгрессында катнашуы бу эштә мөһим этап булды.
2007 елда ватандашларыбызның Бөтендөнья конгрессын Казан шәһәрендә уздыру планлаштырыла, чит илләрдә яшәүче ватандашларыбызга ярдәм күрсәтү программаларын финанслауның Россия өлеше арттырылды. Министрлар Кабинетына чит илләрдә яшәүче ватандашларыбызны Татарстан Республикасына ирекле рәвештә күчерү эшенә ярдәм күрсәтү буенча 2007-2012 елларга республика программасын кабул итүне тизләтергә кирәк.
Чит ил гражданнары белән мөнәсәбәтләрне җайга сала торган һәм миграциянең исәбен алып бару белән бәйле законнарга үзгәрешләр кертү аерым игътибар сорый. Чит ил гражданнарын теркәүне һәм эшкә урнаштыруны оештыру буенча яңа таләпләрнең үтәлешенә системалы контроль булдыру мөһим, әлеге нигездә низаглар өчен юл калдырылмаска тиеш.
Бу эштә Бөтендөнья татар конрессының роле бик зур. Бүген ул Россия Федерациясенең Тышкы эшләр министрлыгы, Россия ватандашларының хөкүмәт комиссиясе һәм халыкара союзы белән актив эшли. Казанда Россия ватандашлары йортын төзү идеясе игътибарга лаек.
Россия Федерациясендә һәм БДБ илләрендә яшәүче татар халкының милли-мәдәни үзенчәлекләрен саклау өлкәсендә күп кенә кызыклы тәҗрибә тупланды. Соңгы вакытларда федераль хакимият тә әлеге мәсьәләгә игътибарны арттырды, ә бу, үз чиратында, татарларның теленә, мәгарифенә, мәдәниятенә ярдәм итү эшен активлаштыру өчен нигез тудыра. Безнең министрлыкларга, Россия Федерациясенең федераль һәм региональ хакимият органнары механизмыннан файдаланып, Татарстан Республикасы Конституциясенең 14 статьясын гамәлгә ашыруга активрак керешергә кирәк. Әлеге багланышларны урнаштырганда һәр регионның конкрет проблемалары үзәктә торырга тиеш. Дәүләт Советына һәм Министрлар Кабинетына татар халкының этномәдәни үсеше өчен җаваплы министрлыклар эшчәнлеген координацияләү мәсьәләләрен карау мөһим. Бөтендөнья Татар конгрессы башкарма комитетына халыкара оешмалар белән активрак хезмәттәшлек итәргә вакыт җитте. Соңгы вакытларда 2001 елда безнең тарафтан кабул ителгән "Җир хартиясе" программасын гамәлгә ашыру буенча барлык хакимият органнарының эше активлашты. Безнең арттан әлеге документы тагын күп кенә илләр кабул итте. Шунысын истә тотарга кирәк, ул экологик программа гына түгел. Ул икътисадны, сәясәтне, экологияне, мәгарифне бәйли, этноконфессиональ толерантлыкны һәм халыкның тормыш дәрәҗәсен күтәрүгә эшли.
Шартнамә процессларын җайга салучы федераль законнарның кабул ителүе уңаеннан 1994 елның 15 февралендә төзелгән Татарстан Республикасы һәм Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары арасында Шартнамә, мәгълүм булганча, үзенең көчен югалтты. Әлеге Шартнамә безнең өчен гаять мөһим документ булды. Ул республиканың статусын беркетте, милекне бүлүне һәм нефть экспортлауны, мәдәниятне үстерү мөмкинлекләрен һәм башка күп кенә аспектларны да кертеп, күпсанлы икътисадый мәсьәләләрне хәл итте. Анда Татарстанның халыкара элемтәләре мөмкинлекләре ачыкланган иде. Аның статьяләре өлешчә федераль законнарга һәм шулай ук безнең республика Конституциясенә керде. Ләкин бу Шартнамә практикасы үзенең әһәмиятен югалтты дигән сүз түгел. Республика федерация шартнамәсенә имза куймады, димәк, ул икеяклы документ кысаларында билгеләнелергә тиеш. Татарстанның федераль законнар нигезендә генә хәл итеп булмый торган үзенчәлекләре бар. Аларга республиканың статусы мәсьәләләре, дәүләт хезмәткәрләренең ике дәүләт телен белүләре, нефть ятмаларының эшкәртелү дәрәҗәсе һәм башкалар керә. Бүгенге көндә Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында вәкаләтләр бүлешү турында яңа Шартнамә кабул итү стадиясендә. Ул моңарчы гамәлдә булганыннан җыйнаграк һәм төгәлрәк, һәм ул федераль үзәк белән мөнәсәбәтләргә өстәмә тотрыклылык бирә.
Кызганыч, ләкин илебез законнары еш кына субъектларга караган яисә уртак идарәдәге мәсьәләләрне җайга салуда кирәгеннән артык кискен эш итәләр. Безнең депутатлар мондый законнарның кысаларын билгеләүдә активрак көрәшсәләр максатка ярашлы булыр иде. Моңардан безнең республика гына түгел, ә бөтен ил отачак. Финанс ресурсларын үзәкләштерү буенча дәвам итә торган процессларга принципиаль сәяси-хокукый бәя бирелергә тиеш. Бюджет федерализмы принциплары яшәп килүгә карамастан, республиканың берләштерелгән бюджетына хисаплана торган салымнар күләме соңгы елларда ике мәртәбә кыскарды. Агымдагы елда Татарстанда калдырыла торган салым керемнәренең чагыштырма күләме 38 процент дәрәҗәсендә фаразлана. Мондый сәясәт миллионлаган татарстанлының мәнфәгатьләренә кагылган региональ-социаль программаларны өзүгә китерергә мөмкин.
Милли проектларны законнар чыгару юлы белән ныгыту Татарстан Республикасы Дәүләт Советы эшчәнлегендә бәхәс уятмый торган өстенлекле юнәлеш булып тора. Дәүләт Советы тарафыннан кабул ителгән мөһим закон уен биналарын һәм уен автоматларын махсус рәвештә билгеләнгән урыннарның чикләреннән тыш башка урыннарга урнаштыруны тыю кертте. Бу Татарстанда уен бизнесын дәүләтнең күзәтчелек итү һәм хокук саклау органнарының ныклы контроленә кую мөмкинлеге бирәчәк.
Казан Федерация Советы һәм Дәүләт Думасы комитетларының күчмә утырышларын уздыру урынына әверелде. Нефть чыгару һәм нефть эшкәртү даирәсе, салымны администрацияләү кебек республика өчен мөһим һәм актуаль проблемалар, Россия Федерациясендә сәламәтлек саклау һәм демография сәясәтен камилләштерү мәсьәләләре тикшерелде.
Дәүләт Советы үзенең законнар чыгару хокукыннан актив файдаланды. Иҗтимагый-сәяси һәм илебезнең социаль-икътисадый үсеше белән бәйле гаять мөһим проблемалар буенча Россия Президенты, Парламент, Хөкүмәт һәм Конституция Суды адресына күп кенә мөрәҗәгатьләр кабул ителде.
Дәүләт Советының Россия Федерациясендәге кайбер субъектларның законнар чыгару җыелышлары арасында парламент элемтәләре яңа этәргеч алды. Бу эшкә республика Дәүләт Советы Рәисе җитәкчелегендә Идел буе федераль округының региональ парламентлары җитәкчеләре ассоциациясенең интенсив эшчәнлеге бик нык ярдәм итте.
Дәүләт Советының халыкара парламент багланышлары ныгый. Европа Советының җирле һәм региональ хакимиятләре конгрессы - чынлыкта барлык Европа регионнарын берләштерүче вәкиллекле форум белән хезмәттәшлек итүне алга таба да киңәйтүдә зур потенциал.
Муниципаль вәкиллекле хакимият органнарының парламентның законнар чыгару эшчәнлегендә катнашуы Татарстанда җирле үзидарәнең мөһим конституциячел гарантиясе булып тора. Ләкин, беренче ел тәҗрибәсе күрсәткәнчә, муниципалитетлар федераль һәм республика законнары белән тиешенчә эш итә белмиләр әле.
Торак урыннарны, бигрәк тә Россия Федерациясе субъектлары белән чиктәш төбәкләрнең чикләрен картага төшерүне раслау белән бәйле бик зур эшләр көтә. Бу махсус эшче төркем төзүне таләп итә.
Илебез стратегик яктан әһәмияте зур булган 2007-2008 елларда узачак сайлаулар циклына әзерләнү чорына аяк басты. Парламент, ә аннары Президент сайлаулары барышында федераль хакимиятнең тотрыклы күчеше, ил үсешенең стратегиясе кебек мөһим мәсьәләләр хәл ителәчәк.
Парламент сайлаулары күппартиялелек системасы өчен җитди имтихан булачак. Аны реформалауның хәлиткеч этабы бу ел башына туры килде. Сәяси көчләрне эреләндерү процессы дәвам итә. Партияләр никадәр азрак калса, алар арасындагы конкуренция шулкадәр катырак булачак. Бу һәркемгә дә аңлашыла. Республиканың сәяси тормышында Россия Федерациясе коммунистлар партиясе, Уң көчләр союзы кебек һәм кайбер башка сәяси көчләр үз урыннарын таптылар. Әлеге партияләрнең үз электоратлары, җәмгыять үсешенең төп проблемаларына карата үз фикерләре бар. Конструктив оппозиция республиканың сәяси ресурсын арттыра.
Барлык соңгы сайлау кампанияләре йомгаклары буенча һәрвакыт җитди уңыш яулаган "Бердәм Россия" партиясе көннән-көн идарәче сәяси структура сыйфатларын ала бара. Бу партиядә безнең позицияләрне ныгыту республиканың абруен күтәрүгә хезмәт итәчәк.
Соңгы вакытта сайлаулар алдыннан "руслар мәсьәләсе" актив төстә тикшерелә. Илдәге тотрыклылык башлыча рус халкының үзен-үзе ничек һәм ни рәвешле тоюына бәйле. Бүген аның үзаңы үсә, ләкин бу факторның экстремистлар тарафыннан файдаланылуына юл куярга ярамый.
Рус халкы проблемасын хәл итү - рус телен яклау, традицияләрне саклау буенча конкрет чаралар кабул итеп, хәл ителергә тиешле зур гомумдәүләт бурыч. Республикада "Каравон" бәйрәмен уздыруда уңай тәҗрибә тупланды. Россия Федерациясе Президенты Указы нигезендә 2007 ел "Рус теле" елы дип игълан ителде. Татарстанда лингвистика даирәсендә тирән тамырлы лингвистик традицияләр яшәп килә. Казанда Аксаков һәм Лев Толстой укыган. Мөмкинлекләребезне иң югары дәрәҗәдә күрсәтү өчен файдалана алырлык потенциал бездә бар һәм аны, әлбәттә, белем бирү системасы хакында да онытмыйча, күрсәтә белергә кирәк.
Булачак сайлауларга әзерләнү барышында социаль программаларның, беренче чиратта, торак-коммуналь хуҗалыгы, сәламәтлек саклау, фән һәм мәгариф, шулай ук халык өчен әһәмиятле кайбер башка өлкәләргә кагылышлы социаль программаларның үтәлешен анализларга кирәк.
Татарстанда сайлау процессының чисталыгын һәм ачыклыгын тәэмин итү мөһим. Монда республика Үзәк сайлау комиссиясе, территория һәм җирле сайлау комиссияләренең роле зур.
Граждан җәмгыяте институтларын камилләштерү республиканың сәяси системасы үсешендә җитди роль уйный. Республикада җәмәгать берләшмәләренең киң тармаклы челтәре формалашты. Һөнәр, ветеран һәм иҗат берлекләре, этномәдәни берләшмәләр эшчәнлеге традицион рәвештә танылу тапты. Хатын-кызлар, яшьләр һәм пенсионерларның җәмәгать оешмаларын үстерүгә аерым зур ярдәм күрсәтелергә тиеш.
Бүген Хөкүмәт, һөнәр берлекләре һәм эш бирүчеләр арасындагы социаль партнерлык институты граждан җәмгыятенең мөһим институтларының берсе буларак танылды, ә хезмәт мөнәсәбәтләрен күмәк шартнамәләр нигезендә җайга салу икътисадны тотрыклы үстерү һәм халыкның тормыш дәрәҗәсен күтәрүне тәэмин итүдә мөһим фактор булырга тиеш.
Узган елда яңа институт формалаштыруда мөһим адым ясалды - Татарстан Республикасының Иҗтимагый палатасы эшли башлады. Ел дәвамында республика үсешенең иң мөһим юнәлешләре буенча дискуссияләрдә аның тавышы торган саен ышанычлырак яңгырый. Иҗтимагый палатаның аякка басуында аның закон һәм норматив актларга экспертиза уздыруда катнашуын, иҗтимагый фикерне исәпкә алу механизмнарын камилләштерүне, бу эшчәнлеккә башка иҗтимагый берләшмәләрне тагын киңрәк җәлеп итүне таләп итә.
2007 елда безгә ике зур форум - Татарстан халыклары корылтаен һәм IV Бөтендөнья татар конгрессын уздырасы бар.
Агымдагы елда Татарстан халыкларының Беренче корылтаен уздыруга һәм Татарстан Республикасы милли-мәдәни берләшмәләре ассоциациясе төзелүгә 15 ел тула. Татарстан Республикасы милли-мәдәни берләшмәләр ассоциациясенең эшчәнлеге орбитасына керә торган бурычлар киң колачлы һәм күппланлы: мәдәни үзенчәлекләрне баету һәм саклау, телләрне саклау, халыкның һәм этник төркемнәрнең Татарстанның икътисадый, социаль һәм башка тормыш даирәләрендә катнашуын киңәйтү. Татарстан халыкларының булачак корылтаенда яңартылган оешма үзенең эшендә, туган илләре белән элемтәләрне ныгытып һәм халык дипломатиясен файдалана алырлык итеп, Татарстан Республикасы милли-мәдәни берләшмәләре ассоциациясен Татарстан халыклары ассамблеясе итеп үзгәртү мәсьәләсен күтәреп булыр иде.
Гомумфедераль дәрәҗәдә милләтара мөнәсәбәтләрдә мәгълүм бер киеренкелек яшәп килә. Аерым сәяси көчләр сайлаулар алдыннан милләтчелек риторикасыннан файдаланалар. Бу безгә Татарстан халыклары съездын әзерләүгә бик җитди якын килүне йөкли.
Бөтендөнья татар конгрессы (БТК) позицияләре ныгый бара, аның йогынтысы Россия Федерациясендә генә түгел, чит илләрдә дә сизелә.
Хәзер федераль милли-мәдәни автономияләргә дәүләт ярдәме күрсәтүне көчәйтү, аларга өстәмә хокуклар бирү мөмкинлекләре турындагы мәсьәлә карала. Бу контекстта татарларның федераль милли-мәдәни автономиясе эшчәнлеге өчен яңа перспективалар ачыла, аның эшчәнлеге БКТ белән иң тыгыз координацияләнергә тиеш.
Республикадан читтә татар телен һәм мәдәниятне үстерүгә һәрьяклап ярдәм итү мөмкинлекләре аеруча зур әһәмияткә лаек. Татарстан белән кызыксыну елдан-ел арта бара. Татарстан Республикасы вәкиллекләре мондый кызыксынуны һәръяклап хупларга тиеш. Һәм, әлбәттә, Интернетның мәгълүмат ресурслары тулысынча файдаланылсын, татар теле Майкрософт системасына да керде, димәк без глобальләштерү процессларыннан файдалануга таба тагын бер адым ясадык.
Җәмгыятебез тормышында дини факторның әһәмияте үсә бара. Илебез мөселман өммәте үзәктән ераклаша барган шартларда, Россия рухи киңлекләрен формалаштыруда төп рольгә дәгъва кылучы яңа дини үзәкләр барлыкка килгәндә мөселман оешмаларың берләштерү мәсьәләләренә җитди игътибар бирү зарур. Шуңа бәйле рәвештә Татарстан Республика Диния нәзарәтенең Татар милләтендәге мөселман дини эшлеклеләре халыкара форумын әзерләү турындагы идеясен хупларга кирәк.
Республика, үзенең Россиядәге "көнчыгыш капкасы" статусын раслый барып, Россия тышкы сәясәтен гамәлгә ашыруда активрак катнаша. 2006 елда Сүриягә, Согуд Гарәбстанына һәм Кувейтка визитлар, иң югары дәрәҗәдәге очрашулар, Ислам Конференциясе Оешмасы белән хезмәттәшлекне тагын да киңәйтү, Татарстан Республикасы Президентына Король Фәйсал исемендәге халыкара премия бирелү Татарстанның Ислам дөньясында үсә барган абруен күрсәтә. Мондый эш икътисадый һәм финанс өлкәсендә, мәгариф һәм фәнни тикшеренүләр өлкәләрендә Якын Көнчыгыш партнерлары белән безнең уртак проектларыбызны тормышка ашыру өчен яхшы мөмкинлекләр тудыра.
Мәскәүдә, Казанда һәм Стамбулда булган "Россия - ислам дөньясы" стратегик караш төркеме" очрашулары шул ук рәттә. Барлык дөньяда ислам байраклары астында хәрәкәт итүче радикаль элементларга шомланып карыйлар. Татарстанның мөселманнар һәм христианнар мәнфәгатьләрен янәшә куеп караучы, шулай ук дини һәм дөньяви факторларны берләштерүче үз традицияләре бар. Без үз тәҗрибәбезне дини җирлектә калкып чыккан проблемалары булган илләр белән уртаклашырга тиешбез.
Ислам дөньясы белән багланышларны ныгыту, безнең тышкы элемтәләрнең өстенлекләренең берсе. Һәм бу андагы базарларны яулау күзлегеннән генә түгел. Россия Федерациясе элек дөньяның бу төбәкләрендә алдынгы позициядә иде, аннары аны югалта башлады. Бүген ил икътисады ныгый барганда, аның Көнчыгыштагы процессларга йогынты ясаучы держава буларак үз урынын саклап калуына булышырга кирәк. Шуны истән чыгармыйк, нәкъ менә татарлар Европада мөселман цивилизациясен һәм мөселман дөньясында Европа цивилизациясен чагылдыралар.
Казанда Ислам Фәннәр академиясе эгидасында Бөтендөнья фәнни форумы уздыруны планлаштыру бу юнәлештә мөһим адым булып тора. Ислам дөньясы гаять зур финанс мөмкинлекләренә генә түгел, фәнни потенциалга да ия. Алар арасында Нобель премиясе лауреатлары бар. Безгә хәзерге заман технологияләрен уртак эшләү өчен дөньяның иң яхшы белгечләрен җәлеп итү мөһим.
Узган елда һәм агымдагы елның беренче көннәрендә Татарстан Республикасы традицион диннәре җитәкчеләре һәм вәкилләре белән очрашулар исламның гына түгел, православ диненең дә шулай ук иудаизм һәм башка конфессияләрнең дә нормаль үсеше өчен бөтен шартлары булуын күрсәтте. Алар дәүләт институтлары белән, шулай ук үзара конструктив мөнәсәбәтләргә йөз тоталар.
Безнең республикада яшәп килгән ислам һәм православ диннәре арасындагы яхшы мөнәсәбәтләр яңа әһәмият ала. Татарстан һәр ике дин өчен бер үк вакытта йогынтылы рухи үзәккә әверелә. Татарстан башкаласына Казан Божье Матерь иконасы спискы кайтарылганнан соң православ килеп табынулары яңа этәргеч алды.
Мондый үзара ихтирамлы атмосферада дәүләт уку йортларында дини мәдәният нигезләре буенча курслар укыту белән бәйле мәсьәлә үзенең уйланылган чишелешен таба. Мәскәү галимнәре белән берлектә "Диннәр тарихы" мәктәп дәреслеге эшләнде. Әлеге курс мәктәп балаларына традицион конфессияләрнең гуманлы потенциалы никадәр якын булуын аңларга ярдәм итәр, толерантлык культурасын формалаштыруга чынлыкта булышлык күрсәтер.
Сер түгел, республика территориясенә дини һәм сәяси радикаль элементларның үтеп керергә маташуы даими төс алды. Хокук саклау һәм дәүләт органнарына этникара конфликтларга каршы тору һәм кисәтүне игътибар үзәгенә алу бик мөһим. Теләсә нинди дини-этник һәм сәяси экстремистлар тирәсендә җәмәгатьчелек фикерендә тулы изоляция атмосферасы булдыру зарур.
Әдәбият һәм сәнгать билгесе астында узган 2006 ел Татарстан мәдәниятен үстерүдә генә түгел, республиканың барлык үсешендә мөһим этапка әверелде. Бу елда узган чаралар Татарстан үсешендә рухи-мәдәни дәвамлылыкның ачык чагылышы булды.
Габдулла Тукай, Муса Җәлил, Николай Фешин, Александр Ключарев юбилейларын бәйрәм итү кебек зур масштаблы мәдәни акцияләр, Лондонда Галиәсгар Камал театры гастрольләре һәм башка бик күп чаралар сәнгатьне үстерүгә этәргеч кенә биреп калмыйча, республиканың уңай имиджын ныгытуга да ярдәм иттеләр.
Быелгы ел тагын бер матур вакыйга белән истә калачак. Республикабыз энҗеләренең берсе - борынгы Алабуга - бүген үзенең 1000 еллыгы бусагасында тора. Хәзерге вакытта юбилейга интенсив әзерлек бара. Уздырылучы чаралар шәһәрнең тарихи объектлары гүзәллеген күрсәтүгә, Алабуганың үзенчәлекле "туристлык Мәккәсе" имиджын формалаштыруга гына түгел, яшәү өчен уңайлы мохит булдыруга да юнәлтелгән.
Республикада иң динамикалы үсүче инситутларның берсе булып элеккечә үк массакүләм мәгълүмат чаралары тора. "Җирле үзидарәне оештыруның гомуми принциплары турында" яңа Федераль закон гамәлгә кергәч республика районнары һәм шәһәрләре массакүләм мәгълүмат чаралары эшчәнлекләренең яңа хокукый нигезенә күчерелде. Шулай итеп, җирле матбугат сакланып калырмы, юкмы дигән мәсьәлә уңай хәл ителде. Ул гына да түгел, "Татмедиа" массакүләм коммуникацияләр агентлыгы тарафыннан район газеталарын үзәкләштерелгән басуга һәм полосалар арасына кушымталар кертеп чыгаруга күчерелү аркасында Татарстан халкы бүген республикадагы һәм тулаем Россиядәге вакыйгалар турында күбрәк мәгълүмат ала.
Без элеккечә үк иң күп укучы һәм мәгълүматка бай төбәкләр санына керәбез. 1130 массакүләм мәгълүмат чарасы теркәлде һәм эшли, шуларның 80 проценты дәүләтнеке түгел. Бездә җан башына ил буенча уртача булганнан ике ярым тапкыр диярлек күбрәк басма продукция чыгарыла, Интернет-ресурслар актив үсә. Татарларның Татарстандагы һәм чит илләрдәге тормышы белән кызыксынган бар кеше, "Яңа гасыр" спутник телеканалыннан тыш, хәзер www.tatmеdia.com яңа порталыннан файдалана ала, анда һәрбер район газетасы һәм шәһәр телекомпаниясенең үз бите, үзләренең материалларын урнаштыру мөмкинлеге бар.
Эчтәлек ягыннан Татарстан массакүләм мәгълүмат чаралары иҗтимагый кәеф палитрасын ярыйсы гына төгәл чагылдыралар, жанрлары, үз эшчәнлекләре һәм ысуллары буенча төрле-төрле. Нәкъ менә Татарстанда Россия Федерациясе Иҗтимагый палатасының коммуникацияләр, мәгълүмати сәясәт һәм сүз иреге комиссиясенең "Төбәк һәм милли массакүләм мәгълүмат чаралары журналистларының сүз иреге һәм хокуклары. Журналистлар хартиясе - Россия медиабергәлеге тормышының эчке законы" темасына беренче күчмә утырышы Татарстанда узу очраклы түгел, аны Татарстан Иҗтимагый палатасы да кабул итте.
Агымдагы елда безгә киләчәгебезне билгеләүче байтак кына иҗади бурычларны хәл итәргә кирәк. Халыкка дөрес, объектив мәгълүматны җиткереп, республиканың һәр кешесе үзен әлеге вакыйгаларда катнашучы итеп сизсен өчен тырышырга кирәк. Хакимиятнең киң мәгълүмати ачыклыгы бүгенге көн чынбарлыгына туры килә, аның эшчәнлеге нәтиҗәлелеген бәяләүдә мөһим критерий булып тора.
Тәрбия системасында гаилә мөһим роль уйный. Безгә гаилә тәрбиясе гореф-гадәтләрен һәм кыйммәтләрен торгызуның гомумреспублика программасын эшләргә кирәк. Бүген балалар туу кими бару һәм демографик хәлнең начарлану фонында безне, барыннан да элек, ятимлек һәм сукбайлык проблемалары борчый. Вәзгыятьне үстерү буенча Иҗтимагый палата, депутатлар корпусы, журналистлар, хокук саклау органнары үз тәкъдимнәрен кертергә тиешләр.
Федераль үзәк карарларын көтеп тормастан, республика 2006 елның 1 апреленнән үк ятим балаларны тотуга һәм гражданнар гаиләләрендә тәрбияләнүче ата-анасыз калган балаларны асрауга акчалата ярдәм күләмен ике тапкыр күтәрде. Быел ул мәктәпкәчә яшьтәге балалар өчен 4201 сум һәм мәктәп балалары өчен 4877 сум тәшкил итә. Шулай ук педагогик һәм медицина белемнәре булган, балаларны уллыкка я кызлыкка алган ата-аналарга акчалата түләү күләме артты. Уллыкка-кызлыкка алу - ятимлек проблемасын хәл итүдә мөһим институт. Күрелгән чаралар безгә узган елда 2017 ятим баланы һәм ата-ана каравыннан мәхрүм калган балаларны гаиләләргә тапшырырга мөмкинлек бирде. Без гаиләләрдә уңайсызлыклар килеп чыгуның иң баштагы стадияләрендә кисәтү эшен камилләштерүне дәвам итәбез. Балаларны тормышка урнаштыруның гаилә рәвешләрен төрлечә үстерәбез. Моннан тыш патронат гаилә институтын үстерү буенча норматив-хокукый актлар пакетын кабул итүне тизләтү зарур.
Авыр тормыш хәлендә калган балалы гаиләләр профилактикасын хәл итүдә, шулай ук балигъ булмаганнарның сукбайлыгын кисәтүдә ведомствоара ресурсларны координацияләү буенча йогынтылы көч кирәк. Әлеге проблемаларны хәл итүгә 2008-2010 елларга исәпләнгән "сәламәт гаилә" республика программасы да булышырга тиеш. Хәзерге демографик вәзгыятьне төзәтү өстенлекле бурыч булып кала. Алдан исәпләүләр буенча Татарстан Республикасында даими яшәүчеләрнең саны 2007 ел башына 3758,8 мең кеше тәшкил итте. 2006 елда 2005 ел белән чагыштырганда республика халкының гомуми кимүе 4,3 мең кеше булды һәм 2,7 мең кеше тәшкил итте. Халыкның гомуми кимүе позитив динамикасы алдагы еллар белән чагыштырганда табигый югалтуларның кимүе (2,9 мең кешегә) һәм миграция артуга (1,4 мең кеше) бәйле. 2006 елда туучылар саны алдан санау буенча 0,2 меңгә артты, үлүчеләр саны 2,6 меңгә кимеде.
Татарстанда дәүләт яшьләр сәясәте 2006 елда страгетик мәсьәләләргә кертелде. Яшьләрнең социаль үсешенә дәүләт идарәсе, республика яшьләр сәясәтен институцияләштерү процессы үсеп килүче буынның үз-үзен табуына һәм граждан буларак аякка басуына ярдәм итә.
Республиканың эзлекле икътисадый сәясәте турында яшьләрнең социаль үсешенә инвестицияләр аның социаль хәлен яхшыртуны һәм яшьләр арасында вәзгыятьнең тотрыклылыгын тәэмин итә. Яшьләрнең социаль-икътисадый, сәяси чынбарлыкка актив ярашуы да шул турыда сөйли, алар җәмгыять тормышына ышанычлы төстә, үз көчләренә һәм мөмкинлекләренә ышанган төстә керәләр. Яшьләрнең 70 проценты чамасы үзләрен уртача тәэмин ителгән гражданнар санына кертәләр, аларның яхшы сыйфатлы белем алуга омтылышы арта. Яшьләрнең һаман күбрәк өлеше сәламәтлекләренең үз кулларында булуын аңлый.
Республикада яшь буынның социаль активлыгы һәм граждан буларак өлгергәнлеге "Сәләт", "БЕЗ", "Ватан", "Татарстан Республикасы студентлары лигасы", Татарстан Республикасы Дәүләт Советы каршындагы Иҗтимагый Яшьләр Палатасы кебек социаль әһәмиятле проектларны гамәлгә ашыручы җәмәгать оешмаларында катнашуда чагыла. 2006 елның октябрендә булган Республика яшь гражданнары форумы эше нәтиҗәсендә Татарстан Республикасы балалар оешмасы ассоциациясе булдырылды һәм грант нигезендә республика Хөкүмәте тарафыннан балалар хәрәкәтенә ярдәмгә 10 млн. сум акча бүлеп бирү турында карар кабул ителде.
Яшьләрне патриотик тәрбияләү кебек мөһим юнәлешнең кирәклеге "Җиңү" Бөтенроссия хәрби-спорт уенында чагылыш тапты. Анда республикадан 40 меңнән күбрәк бала катнашты. Аның Казанда уздырылган, үткәрү өчен "Россия Федерациясендә яшьләрне патриотик тәрбияләү" федераль программасыннан 1,5 млн. сум чамасы акча җәлеп ителгән финалында, Россиянең 47 төбәгеннән яшьләр җыелды. Ә Татарстан командасы җиңүче булып танылды.
Хокук бозуларны һәм социаль-тискәре күренешләрне кисәтү эше яшьләрнең үз көчләре белән алып барыла. Координацияләүче "Форпост" республика үзәге булган җәмәгать тәртибен саклау буенча яшьләр формированиеләре Татарстан Республикасының 29 районында һәм шәһәрендә эшли. Югары уку йортларының 59 иминлек хезмәте актив студентларны берләштерә, алар уку йортларында, тулай торакларда, масса төсендәге бәйрәмнәрдә һ.б.ш. җәмәгать тәртибен оештыру буенча зур эш башкаралар.
2006 елда яшьләр проблемаларын хәл итү өчен милли проектлар кысаларында яңа мөмкинлекләр ачылды. Россия Федерациясенең "Мәгариф" милли проекты нигезендә балалар, яшьләр иҗтимагый хәрәкәтенең иң яхшы активистлары һәм яшь спортчылар - дөнья, Россия һәм Татарстан чемпионнары Президент В.В.Путинның грантларын алдылар.
Яшьләргә дәүләт ярдәме, шулай ук муниципаль берәмлекләр, милекнең барлык рәвешләрендәге предприятиеләр һәм оешмалар ягыннан ярдәм тагын да социаль юнәлгән характерда булачак, яшьләрнең барлык категорияләренә - авыл, предприятие һәм оешмалар хезмәткәрләренә, студентларга кагылачак. Россия Федерациясе Дәүләт Думасына сайлаулар елында, Россия Президентын алда торган сайлаулар алдыннан хакимиятнең яшьләр белән диалогын көчәйтергә кирәк. Аның сәяси процесслар белән кызыксынуын, яшьләрнең җәмгыятьнең конструктив куәтенә әверелүен хуплау зарур. Республика дәрәҗәсендә дә, муниципаль дәрәҗәдә дә Россия Федерациясе Хөкүмәте тарафыннан кабул ителгән "Россия Федерациясендә дәүләт яшьләр сәясәте стратегиясен" гамәлгә ашыруда, 2007 елда Идел буе федераль округта игълан ителгән Яшьләр елы чараларында актив катнашырга кирәк.
Татарстан Республикасында 2007-2010 елларга Хокук бозуларны кисәтү буенча комплекслы программа кысаларында криминоген хәлне тотрыкландырырга, шул исәптән яшүсмерләр арасында хокук бозуларны, сукбайлыкны кисәтү, балигъ булмаганнарның хокукларын һәм законлы мәнфәгатьләрен яклауга, наркомания һәм алкоголизмга каршы көрәшүгә юнәлтелгән оештыру-методик һәм гамәли чаралар күрү зарур.
Наркоманияне кисәтү өлкәсендә министрлыклар һәм ведомстволарның, хокук саклау органнарының килештерелгән гамәлләре вәзгыятьне тотрыкландырырга мөмкинлек бирде. Шул ук вакытта наркотикларның, башка психотроп матдәләрнең законсыз әйләнеше һәм аларны тарату масштаблары әле бик югары. Бу шартларда хокук саклау органнары үз көчләрен республикага наркотиклар кертү каналларын ябуга, наркобизнесның икътисадый нигезләрен җимерүгә, наркоҗинаятьчелекнең оешкан формаларына каршы торуның нәтиҗәлелеген күтәрүгә тупланырга тиеш.
Хакимият органнары белән хезмәттәшлек итеп, хокук бозуларны кисәтүнең комплекслы күп дәрәҗәдәге системасын формалаштыру, милициянең участок уполномоченныйлары эшчәнлеген тагын да камилләштерү буенча максатчан эш алып барырга кирәк.
Җирле үзидарә органнары җитәкчеләренә хокук бозуларны кисәтү буенча республика һәм муниципаль программаларны гамәлгә ашыруны тәэмин итү, административ комиссияләр, балигъ булмаганнар эшләре буенча комиссияләр эшен тәэмин итү зарур.
"Татарстан Республикасында гражданнарның җәмәгать тәртибен тәэмин итүдә катнашуы турында" 2005 елның 1 ноябрендәге ТРЗ-107 номерлы Татарстан Республикасы Законын гамәлгә ашыру, республикада ирекле хокук саклау хәрәкәтен, шул исәптән җәмәгать тәртибен саклау буенча яшьләр (студентлар) формированиеләрен, мәктәп инспекторлары институтын, милициянең штаттан тыш хезмәткәрләре һәм халык дружиналарын тагын да үстерү буенча комплекслы чараларны тормышка ашыруны дәвам итү мөһим.
Эчке эшләр министрлыгы мәгълүматлары буенча 26 шәһәр һәм районда балигъ булмаганнар арасында җинаятьчелекнең үсүе күзәтелә. 2006 елда наркотикларга бәйлелек 3 процентка артты. Яшьләр арасында тәмәке тарту һәм алкогольле эчемлекләр белән мавыгу киң таралды. Бу социаль-тискәре күренешләрне кыскартуга, аларның адреслылыгын көчәйтеп һәм муниципаль дәрәҗәдә активлаштырып, профилактика чаралары системасы юнәлтеләчәк.
2005 елда Татарстан Республикасы дәвалау-профилактика учреждениеләрендә алкогольгә бәйле (хроник алкоголизм һәм алкоголь психозы) синдромы диагнозы белән исәптә торучылар 41,9 мең кеше тәшкил итте. Бу 2004 ел күрсәткеченнән 6,8 процентка кимрәк. Бу юнәлешләрдә эшчәнлекнең нәтиҗәлелеген күтәрү өчен түбәндәгеләрне башкару зарур:
1. Җәмгыятьтә сәламәт яшәү рәвеше урнаштырып, җәмәгатьчелекне наркомания һәм алкоголизмга каршы көрәшкә җәлеп итергә.
2. Наркомания һәм алкоголизм килеп чыгуның социаль нигезләрен бетерергә.
3. Тикшереп торучы органнарга сыйфатсыз алкогольле продукция әзерләүгә һәм сатуга каршы көрәшне активлаштырырга.
4. Соңгы елларда, бигрәк тә яшьләр арасында, сыра алкоголизмының киң таралуы - аерым проблема. Шуңа бәйле рәвештә сыраны һәм җиңел алкогольле эчемлекләрне уку йортлары янәшәсендә, масса төсендәге чаралар һәм бәйрәмнәр уздырганда сатуны чикләүне тәэмин итәргә кирәк.
Хокук саклау органнарының координацияле уртак гамәлләре белән оешкан җинаятьчел төркемнәр тарафыннан эшләнгән, киң шау-шу тудырган җинаятьләр буенча җинаять эшләре уңышлы тикшерелде. Нәтиҗәдә республикада гына түгел, аннан читтә дә криминоген хәлгә җитди йогынты ясаган төркемнәрнең лидерлары һәм анда катнашучылар зарарсызландырылды һәм судка бирелде. Узган елда заказлы үтерешләрнең, утлы коралдан файдаланып ясаган җинаятьләрнең саны байтакка кимүен бу эшнең уңай нәтиҗәсе дип санарга кирәк.
Ирешелгән темпларны киметмичә, хокук органнары 2007 елда оешкан җинаятьчелекнең икътисад өлкәсенә, бюджет хасил итүче эре предприятиеләр структураларына үтеп керергә, табигать ресурслары, товарлар һәм хезмәт күрсәтүләр базарларын криминальләштерергә маташуларына тагын да нәтиҗәле каршы торырга тиешләр.
Татарстан Республикасы Президенты Указы нигезендә 2007 ел Хәйрия елы дип игълан ителде. Хәйрия эшчәнлеген тормышка ашыру белән бәйле закон чыгару норматив актларын кабул итү һәм халык ихтыяҗлары реестрын булдыру эшен оештыру, аларның өстенлекләрен билгеләү зарур, бер үк вакытта хәйриячеләрнең игътибарын иҗтимагый әһәмиятле проблемаларга юнәлтү шарт.
Татарстан Республикасы муниципаль берәмлекләре башлыклары попечительләр советлары белән берлектә, җирле дәрәҗәдә хәйрия һәм ихтыярый эшчәнлекне үстерүгә ярдәм чараларын эшләргә, урыннарда тиешле инфраструктуралар булдырырга, ресурслар җәлеп итү өчен гражданнарның төрле категорияләре арасында үзара ярдәм муниципаль программаларын кертергә тиешләр.
Хәйрия елы кысаларында мөмкинлекләре чикле кешеләрне реабилитацияләү һәм социаль адаптацияләү эшен сыйфат ягыннан яңа дәрәҗәдә оештырырга кирәк. Бу максатларда инвалидларны реабилитацияләүнең индивидуаль программасы буенча махсус инвентарь җиһазлар сатып алуга, инвалидларның реабилитация мөмкинлекләрен күтәрүгә юнәлтелгән физкультура-савыктыру чаралары уздыруга инвестицияләр һәм спонсорлык акчалары җәлеп итү зарур.
Ахыр чиктә, планлаштырылган чаралар системалы, сыйфатлы һәм нәтиҗәле хезмәт күрсәтүче һәм зәгыйфь категориядәге гражданнарның ихтыяҗларын тулы күләмдә канәгатьләндерүче социаль хезмәт күрсәтү учреждениеләре инфраструктурасы булдырырга мөмкинлек бирер, алар өчен мондый социаль хезмәтләр - тормыш тоткасы.
Татарстанның гомумроссия эшләренә бәйлелеге торган саен артуы белән беррәттән, дөньяда барган глобальләшү процессларына кушылуы да елдан-ел активлаша бара. Бу хәл, башлыча, илнең ачыклыгы белән аңлатыла. Интернет, телевидение, массачыл коммуникацияләрнең башка чаралары дөнья белән аралашу өчен гаять зур мөмкинлекләр бирә һәм бер үк вакытта потенциал янаулар хакында уйларга мәҗбүр итә. Чит ил компанияләре Россия базарын яулап алалар һәм икътисадый вәзгыятькә йогынты ясыйлар. Без глобальләшүнең уңай һәм тискәре нәтиҗәләрен реаль рәвештә аңларга тиеш.
Безнең Көнчыгыш һәм Көнбатыш белән балансланган мөнәсәбәтләребезне калку итеп күрсәтеп, узган ел Татарстанның халыкара эшчәнлеген үстерүдә мөһим этап булды. Күп кенә илләрдә без үзебезне уңышлы төстә таныта алдык. Бөекбритания, Франция, Швейцария, Кытайга ясалган визитларны аерым билгеләп үтәргә кирәк. Шул ук вакытта Татарстанны промышленность җәһәтеннән алга киткән илләргә тәкъдим итеп, без соңгы елларда Африка континентын игътибардан читтә калдырабыз. Ә бит бу континентта урнашкан илләр безнең предприятиеләр җитештергән продукциягә зур кызыксыну күрсәтәләр.
2007 елда Татарстанда зур-зур халыкара чаралар, беренче чиратта Реконструкция һәм Үсешнең Европа Банкы Идарәчеләре Советының еллык җыелышы узачак. Шуңа бәйле рәвештә Казанга дөньяның алтмыштан артык дәүләтеннән вәкилләр, дөньякүләм танылган сәясәтчеләр, эшлекле даирә вәкилләре җыелачак. Без бу мөмкинлекне яңа контрактлар төзү, инновация проектларын гамәлгә ашыру, республика икътисадына турыдан-туры чит ил инвестицияләрен җәлеп итү өчен тулысынча файдаланырга бурычлы. Бу җәһәттән, Хезмәттәшлек турында меморандум кысаларында Бөтендөнья Банкы белән үзара багланышлар яхшы үрнәк булып хезмәт итә. Әлеге документ Татарстан территориясендә социаль-икътисадый проектларны гамәлгә ашыруның төп юнәлешләрен билгели.
Безнең мәдәният даирәсендә халыкара хезмәттәшлегебезнең киңәюе хакында да әйтеп китәргә кирәк. Республикада Швеция, Италия, Америка Мәдәниятләре көннәре, Немец мәгарифе көннәре узды, Италия мәгарифе һәм мәдәнияте үзәге һәм, шулай ук, французларның "Альянс Франсэз Казан" үзәкләре ачылды. Лувр, Британия музее, Уффица галереясе, дөньяның башка әйдәп баручы музей үзәкләре белән элемтәләр урнаштырылды. Татарстан Мәдәният министрлыгына Казанда Халыкара мәдәният үзәген ачу буенча эшне тизләтергә кирәк. ЮНЕСКО эшләре буенча Татарстан Республикасында төзелә торган комиссиянең өстенлекле бурычы булып "Сабантуй" бәйрәмен ЮНЕСКОның матди булмаган мирасы шедеврлары исемлегенә кертү торырга тиеш. Татарстанның казанышларын күрсәтү өчен Россиянең мәдәни үзәкләрен активрак файдалану мөһим.
Татарстанның өстенлекле юнәлешләре арасында узган елда Европа Союзы илләре белән үзара багланышлар тоту һәм аларны ныгыту мәсьәләләре торды. Республикада, Болон килешүе кысаларында, белем бирү мәйданына чыгу буенча шактый яхшы алшартлар тудырылды. Татарстан белем бирү һәм фәнни учреждениеләренең Европа Союзы һәм Россия Федерациясе имза куйган "Юл карталары" проекты кысаларында катнашулары буенча чараларның республика программасы эшләнде һәм гамәлгә ашырыла. Европа регионнары белән хезмәттәшлек итү мөмкинлекләрен киңрәк файдалану, Евросоюзның региональ проектларын һәм программаларын бергәләп гамәлгә ашыру тәкъдимнәре белән чыгу максатка ярашлы булачак. Татарстан Республикасын Брюссельдәге Европа Союзы структураларында һәм шулай ук Страсбургтагы Европа Парламентында тәкъдим итү чаралары уздыру шулай ук күркәм гамәл булачак. Мондый тәкъдим итү гамәлләре кысаларында Татарстан Республикасында ислам һәм христиан диннәренең үзара тату яшәүләре тәҗрибәсенә багышланган форум оештырып булыр иде.
Ватандашларыбыз белән багланышлар тоту безнең чит илләрдәге эшчәнлегебезнең мөһим өлешенә әверелә. Сер түгел, бөтен илебездәге кебек үк безнең республикада да демографик вәзгыять мактаудан ерак тора. Миграция үсә һәм аны һәрвакыт идарә кысаларында җайга салып булмый. Безнең бурыч - БДБ илләрендә булган потенциалны файдалану. Яшьләрне Татарстан университетларында укуга һәм шулай ук квалификацияле эшче көчләрне активрак җәлеп итәргә, читтән торып белем алу мөмкинлекләреннән киңрәк файдаланырга кирәк. Татарстан Президентының Санкт-Петербургта узган ватандашларыбызның Икенче Бөтендөнья конгрессында катнашуы бу эштә мөһим этап булды.
2007 елда ватандашларыбызның Бөтендөнья конгрессын Казан шәһәрендә уздыру планлаштырыла, чит илләрдә яшәүче ватандашларыбызга ярдәм күрсәтү программаларын финанслауның Россия өлеше арттырылды. Министрлар Кабинетына чит илләрдә яшәүче ватандашларыбызны Татарстан Республикасына ирекле рәвештә күчерү эшенә ярдәм күрсәтү буенча 2007-2012 елларга республика программасын кабул итүне тизләтергә кирәк.
Чит ил гражданнары белән мөнәсәбәтләрне җайга сала торган һәм миграциянең исәбен алып бару белән бәйле законнарга үзгәрешләр кертү аерым игътибар сорый. Чит ил гражданнарын теркәүне һәм эшкә урнаштыруны оештыру буенча яңа таләпләрнең үтәлешенә системалы контроль булдыру мөһим, әлеге нигездә низаглар өчен юл калдырылмаска тиеш.
Бу эштә Бөтендөнья татар конрессының роле бик зур. Бүген ул Россия Федерациясенең Тышкы эшләр министрлыгы, Россия ватандашларының хөкүмәт комиссиясе һәм халыкара союзы белән актив эшли. Казанда Россия ватандашлары йортын төзү идеясе игътибарга лаек.
Россия Федерациясендә һәм БДБ илләрендә яшәүче татар халкының милли-мәдәни үзенчәлекләрен саклау өлкәсендә күп кенә кызыклы тәҗрибә тупланды. Соңгы вакытларда федераль хакимият тә әлеге мәсьәләгә игътибарны арттырды, ә бу, үз чиратында, татарларның теленә, мәгарифенә, мәдәниятенә ярдәм итү эшен активлаштыру өчен нигез тудыра. Безнең министрлыкларга, Россия Федерациясенең федераль һәм региональ хакимият органнары механизмыннан файдаланып, Татарстан Республикасы Конституциясенең 14 статьясын гамәлгә ашыруга активрак керешергә кирәк. Әлеге багланышларны урнаштырганда һәр регионның конкрет проблемалары үзәктә торырга тиеш. Дәүләт Советына һәм Министрлар Кабинетына татар халкының этномәдәни үсеше өчен җаваплы министрлыклар эшчәнлеген координацияләү мәсьәләләрен карау мөһим. Бөтендөнья Татар конгрессы башкарма комитетына халыкара оешмалар белән активрак хезмәттәшлек итәргә вакыт җитте. Соңгы вакытларда 2001 елда безнең тарафтан кабул ителгән "Җир хартиясе" программасын гамәлгә ашыру буенча барлык хакимият органнарының эше активлашты. Безнең арттан әлеге документы тагын күп кенә илләр кабул итте. Шунысын истә тотарга кирәк, ул экологик программа гына түгел. Ул икътисадны, сәясәтне, экологияне, мәгарифне бәйли, этноконфессиональ толерантлыкны һәм халыкның тормыш дәрәҗәсен күтәрүгә эшли.
Шартнамә процессларын җайга салучы федераль законнарның кабул ителүе уңаеннан 1994 елның 15 февралендә төзелгән Татарстан Республикасы һәм Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары арасында Шартнамә, мәгълүм булганча, үзенең көчен югалтты. Әлеге Шартнамә безнең өчен гаять мөһим документ булды. Ул республиканың статусын беркетте, милекне бүлүне һәм нефть экспортлауны, мәдәниятне үстерү мөмкинлекләрен һәм башка күп кенә аспектларны да кертеп, күпсанлы икътисадый мәсьәләләрне хәл итте. Анда Татарстанның халыкара элемтәләре мөмкинлекләре ачыкланган иде. Аның статьяләре өлешчә федераль законнарга һәм шулай ук безнең республика Конституциясенә керде. Ләкин бу Шартнамә практикасы үзенең әһәмиятен югалтты дигән сүз түгел. Республика федерация шартнамәсенә имза куймады, димәк, ул икеяклы документ кысаларында билгеләнелергә тиеш. Татарстанның федераль законнар нигезендә генә хәл итеп булмый торган үзенчәлекләре бар. Аларга республиканың статусы мәсьәләләре, дәүләт хезмәткәрләренең ике дәүләт телен белүләре, нефть ятмаларының эшкәртелү дәрәҗәсе һәм башкалар керә. Бүгенге көндә Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында вәкаләтләр бүлешү турында яңа Шартнамә кабул итү стадиясендә. Ул моңарчы гамәлдә булганыннан җыйнаграк һәм төгәлрәк, һәм ул федераль үзәк белән мөнәсәбәтләргә өстәмә тотрыклылык бирә.
Кызганыч, ләкин илебез законнары еш кына субъектларга караган яисә уртак идарәдәге мәсьәләләрне җайга салуда кирәгеннән артык кискен эш итәләр. Безнең депутатлар мондый законнарның кысаларын билгеләүдә активрак көрәшсәләр максатка ярашлы булыр иде. Моңардан безнең республика гына түгел, ә бөтен ил отачак. Финанс ресурсларын үзәкләштерү буенча дәвам итә торган процессларга принципиаль сәяси-хокукый бәя бирелергә тиеш. Бюджет федерализмы принциплары яшәп килүгә карамастан, республиканың берләштерелгән бюджетына хисаплана торган салымнар күләме соңгы елларда ике мәртәбә кыскарды. Агымдагы елда Татарстанда калдырыла торган салым керемнәренең чагыштырма күләме 38 процент дәрәҗәсендә фаразлана. Мондый сәясәт миллионлаган татарстанлының мәнфәгатьләренә кагылган региональ-социаль программаларны өзүгә китерергә мөмкин.
Милли проектларны законнар чыгару юлы белән ныгыту Татарстан Республикасы Дәүләт Советы эшчәнлегендә бәхәс уятмый торган өстенлекле юнәлеш булып тора. Дәүләт Советы тарафыннан кабул ителгән мөһим закон уен биналарын һәм уен автоматларын махсус рәвештә билгеләнгән урыннарның чикләреннән тыш башка урыннарга урнаштыруны тыю кертте. Бу Татарстанда уен бизнесын дәүләтнең күзәтчелек итү һәм хокук саклау органнарының ныклы контроленә кую мөмкинлеге бирәчәк.
Казан Федерация Советы һәм Дәүләт Думасы комитетларының күчмә утырышларын уздыру урынына әверелде. Нефть чыгару һәм нефть эшкәртү даирәсе, салымны администрацияләү кебек республика өчен мөһим һәм актуаль проблемалар, Россия Федерациясендә сәламәтлек саклау һәм демография сәясәтен камилләштерү мәсьәләләре тикшерелде.
Дәүләт Советы үзенең законнар чыгару хокукыннан актив файдаланды. Иҗтимагый-сәяси һәм илебезнең социаль-икътисадый үсеше белән бәйле гаять мөһим проблемалар буенча Россия Президенты, Парламент, Хөкүмәт һәм Конституция Суды адресына күп кенә мөрәҗәгатьләр кабул ителде.
Дәүләт Советының Россия Федерациясендәге кайбер субъектларның законнар чыгару җыелышлары арасында парламент элемтәләре яңа этәргеч алды. Бу эшкә республика Дәүләт Советы Рәисе җитәкчелегендә Идел буе федераль округының региональ парламентлары җитәкчеләре ассоциациясенең интенсив эшчәнлеге бик нык ярдәм итте.
Дәүләт Советының халыкара парламент багланышлары ныгый. Европа Советының җирле һәм региональ хакимиятләре конгрессы - чынлыкта барлык Европа регионнарын берләштерүче вәкиллекле форум белән хезмәттәшлек итүне алга таба да киңәйтүдә зур потенциал.
Муниципаль вәкиллекле хакимият органнарының парламентның законнар чыгару эшчәнлегендә катнашуы Татарстанда җирле үзидарәнең мөһим конституциячел гарантиясе булып тора. Ләкин, беренче ел тәҗрибәсе күрсәткәнчә, муниципалитетлар федераль һәм республика законнары белән тиешенчә эш итә белмиләр әле.
Торак урыннарны, бигрәк тә Россия Федерациясе субъектлары белән чиктәш төбәкләрнең чикләрен картага төшерүне раслау белән бәйле бик зур эшләр көтә. Бу махсус эшче төркем төзүне таләп итә.
Илебез стратегик яктан әһәмияте зур булган 2007-2008 елларда узачак сайлаулар циклына әзерләнү чорына аяк басты. Парламент, ә аннары Президент сайлаулары барышында федераль хакимиятнең тотрыклы күчеше, ил үсешенең стратегиясе кебек мөһим мәсьәләләр хәл ителәчәк.
Парламент сайлаулары күппартиялелек системасы өчен җитди имтихан булачак. Аны реформалауның хәлиткеч этабы бу ел башына туры килде. Сәяси көчләрне эреләндерү процессы дәвам итә. Партияләр никадәр азрак калса, алар арасындагы конкуренция шулкадәр катырак булачак. Бу һәркемгә дә аңлашыла. Республиканың сәяси тормышында Россия Федерациясе коммунистлар партиясе, Уң көчләр союзы кебек һәм кайбер башка сәяси көчләр үз урыннарын таптылар. Әлеге партияләрнең үз электоратлары, җәмгыять үсешенең төп проблемаларына карата үз фикерләре бар. Конструктив оппозиция республиканың сәяси ресурсын арттыра.
Барлык соңгы сайлау кампанияләре йомгаклары буенча һәрвакыт җитди уңыш яулаган "Бердәм Россия" партиясе көннән-көн идарәче сәяси структура сыйфатларын ала бара. Бу партиядә безнең позицияләрне ныгыту республиканың абруен күтәрүгә хезмәт итәчәк.
Соңгы вакытта сайлаулар алдыннан "руслар мәсьәләсе" актив төстә тикшерелә. Илдәге тотрыклылык башлыча рус халкының үзен-үзе ничек һәм ни рәвешле тоюына бәйле. Бүген аның үзаңы үсә, ләкин бу факторның экстремистлар тарафыннан файдаланылуына юл куярга ярамый.
Рус халкы проблемасын хәл итү - рус телен яклау, традицияләрне саклау буенча конкрет чаралар кабул итеп, хәл ителергә тиешле зур гомумдәүләт бурыч. Республикада "Каравон" бәйрәмен уздыруда уңай тәҗрибә тупланды. Россия Федерациясе Президенты Указы нигезендә 2007 ел "Рус теле" елы дип игълан ителде. Татарстанда лингвистика даирәсендә тирән тамырлы лингвистик традицияләр яшәп килә. Казанда Аксаков һәм Лев Толстой укыган. Мөмкинлекләребезне иң югары дәрәҗәдә күрсәтү өчен файдалана алырлык потенциал бездә бар һәм аны, әлбәттә, белем бирү системасы хакында да онытмыйча, күрсәтә белергә кирәк.
Булачак сайлауларга әзерләнү барышында социаль программаларның, беренче чиратта, торак-коммуналь хуҗалыгы, сәламәтлек саклау, фән һәм мәгариф, шулай ук халык өчен әһәмиятле кайбер башка өлкәләргә кагылышлы социаль программаларның үтәлешен анализларга кирәк.
Татарстанда сайлау процессының чисталыгын һәм ачыклыгын тәэмин итү мөһим. Монда республика Үзәк сайлау комиссиясе, территория һәм җирле сайлау комиссияләренең роле зур.
Граждан җәмгыяте институтларын камилләштерү республиканың сәяси системасы үсешендә җитди роль уйный. Республикада җәмәгать берләшмәләренең киң тармаклы челтәре формалашты. Һөнәр, ветеран һәм иҗат берлекләре, этномәдәни берләшмәләр эшчәнлеге традицион рәвештә танылу тапты. Хатын-кызлар, яшьләр һәм пенсионерларның җәмәгать оешмаларын үстерүгә аерым зур ярдәм күрсәтелергә тиеш.
Бүген Хөкүмәт, һөнәр берлекләре һәм эш бирүчеләр арасындагы социаль партнерлык институты граждан җәмгыятенең мөһим институтларының берсе буларак танылды, ә хезмәт мөнәсәбәтләрен күмәк шартнамәләр нигезендә җайга салу икътисадны тотрыклы үстерү һәм халыкның тормыш дәрәҗәсен күтәрүне тәэмин итүдә мөһим фактор булырга тиеш.
Узган елда яңа институт формалаштыруда мөһим адым ясалды - Татарстан Республикасының Иҗтимагый палатасы эшли башлады. Ел дәвамында республика үсешенең иң мөһим юнәлешләре буенча дискуссияләрдә аның тавышы торган саен ышанычлырак яңгырый. Иҗтимагый палатаның аякка басуында аның закон һәм норматив актларга экспертиза уздыруда катнашуын, иҗтимагый фикерне исәпкә алу механизмнарын камилләштерүне, бу эшчәнлеккә башка иҗтимагый берләшмәләрне тагын киңрәк җәлеп итүне таләп итә.
2007 елда безгә ике зур форум - Татарстан халыклары корылтаен һәм IV Бөтендөнья татар конгрессын уздырасы бар.
Агымдагы елда Татарстан халыкларының Беренче корылтаен уздыруга һәм Татарстан Республикасы милли-мәдәни берләшмәләре ассоциациясе төзелүгә 15 ел тула. Татарстан Республикасы милли-мәдәни берләшмәләр ассоциациясенең эшчәнлеге орбитасына керә торган бурычлар киң колачлы һәм күппланлы: мәдәни үзенчәлекләрне баету һәм саклау, телләрне саклау, халыкның һәм этник төркемнәрнең Татарстанның икътисадый, социаль һәм башка тормыш даирәләрендә катнашуын киңәйтү. Татарстан халыкларының булачак корылтаенда яңартылган оешма үзенең эшендә, туган илләре белән элемтәләрне ныгытып һәм халык дипломатиясен файдалана алырлык итеп, Татарстан Республикасы милли-мәдәни берләшмәләре ассоциациясен Татарстан халыклары ассамблеясе итеп үзгәртү мәсьәләсен күтәреп булыр иде.
Гомумфедераль дәрәҗәдә милләтара мөнәсәбәтләрдә мәгълүм бер киеренкелек яшәп килә. Аерым сәяси көчләр сайлаулар алдыннан милләтчелек риторикасыннан файдаланалар. Бу безгә Татарстан халыклары съездын әзерләүгә бик җитди якын килүне йөкли.
Бөтендөнья татар конгрессы (БТК) позицияләре ныгый бара, аның йогынтысы Россия Федерациясендә генә түгел, чит илләрдә дә сизелә.
Хәзер федераль милли-мәдәни автономияләргә дәүләт ярдәме күрсәтүне көчәйтү, аларга өстәмә хокуклар бирү мөмкинлекләре турындагы мәсьәлә карала. Бу контекстта татарларның федераль милли-мәдәни автономиясе эшчәнлеге өчен яңа перспективалар ачыла, аның эшчәнлеге БКТ белән иң тыгыз координацияләнергә тиеш.
Республикадан читтә татар телен һәм мәдәниятне үстерүгә һәрьяклап ярдәм итү мөмкинлекләре аеруча зур әһәмияткә лаек. Татарстан белән кызыксыну елдан-ел арта бара. Татарстан Республикасы вәкиллекләре мондый кызыксынуны һәръяклап хупларга тиеш. Һәм, әлбәттә, Интернетның мәгълүмат ресурслары тулысынча файдаланылсын, татар теле Майкрософт системасына да керде, димәк без глобальләштерү процессларыннан файдалануга таба тагын бер адым ясадык.
Җәмгыятебез тормышында дини факторның әһәмияте үсә бара. Илебез мөселман өммәте үзәктән ераклаша барган шартларда, Россия рухи киңлекләрен формалаштыруда төп рольгә дәгъва кылучы яңа дини үзәкләр барлыкка килгәндә мөселман оешмаларың берләштерү мәсьәләләренә җитди игътибар бирү зарур. Шуңа бәйле рәвештә Татарстан Республика Диния нәзарәтенең Татар милләтендәге мөселман дини эшлеклеләре халыкара форумын әзерләү турындагы идеясен хупларга кирәк.
Республика, үзенең Россиядәге "көнчыгыш капкасы" статусын раслый барып, Россия тышкы сәясәтен гамәлгә ашыруда активрак катнаша. 2006 елда Сүриягә, Согуд Гарәбстанына һәм Кувейтка визитлар, иң югары дәрәҗәдәге очрашулар, Ислам Конференциясе Оешмасы белән хезмәттәшлекне тагын да киңәйтү, Татарстан Республикасы Президентына Король Фәйсал исемендәге халыкара премия бирелү Татарстанның Ислам дөньясында үсә барган абруен күрсәтә. Мондый эш икътисадый һәм финанс өлкәсендә, мәгариф һәм фәнни тикшеренүләр өлкәләрендә Якын Көнчыгыш партнерлары белән безнең уртак проектларыбызны тормышка ашыру өчен яхшы мөмкинлекләр тудыра.
Мәскәүдә, Казанда һәм Стамбулда булган "Россия - ислам дөньясы" стратегик караш төркеме" очрашулары шул ук рәттә. Барлык дөньяда ислам байраклары астында хәрәкәт итүче радикаль элементларга шомланып карыйлар. Татарстанның мөселманнар һәм христианнар мәнфәгатьләрен янәшә куеп караучы, шулай ук дини һәм дөньяви факторларны берләштерүче үз традицияләре бар. Без үз тәҗрибәбезне дини җирлектә калкып чыккан проблемалары булган илләр белән уртаклашырга тиешбез.
Ислам дөньясы белән багланышларны ныгыту, безнең тышкы элемтәләрнең өстенлекләренең берсе. Һәм бу андагы базарларны яулау күзлегеннән генә түгел. Россия Федерациясе элек дөньяның бу төбәкләрендә алдынгы позициядә иде, аннары аны югалта башлады. Бүген ил икътисады ныгый барганда, аның Көнчыгыштагы процессларга йогынты ясаучы держава буларак үз урынын саклап калуына булышырга кирәк. Шуны истән чыгармыйк, нәкъ менә татарлар Европада мөселман цивилизациясен һәм мөселман дөньясында Европа цивилизациясен чагылдыралар.
Казанда Ислам Фәннәр академиясе эгидасында Бөтендөнья фәнни форумы уздыруны планлаштыру бу юнәлештә мөһим адым булып тора. Ислам дөньясы гаять зур финанс мөмкинлекләренә генә түгел, фәнни потенциалга да ия. Алар арасында Нобель премиясе лауреатлары бар. Безгә хәзерге заман технологияләрен уртак эшләү өчен дөньяның иң яхшы белгечләрен җәлеп итү мөһим.
Узган елда һәм агымдагы елның беренче көннәрендә Татарстан Республикасы традицион диннәре җитәкчеләре һәм вәкилләре белән очрашулар исламның гына түгел, православ диненең дә шулай ук иудаизм һәм башка конфессияләрнең дә нормаль үсеше өчен бөтен шартлары булуын күрсәтте. Алар дәүләт институтлары белән, шулай ук үзара конструктив мөнәсәбәтләргә йөз тоталар.
Безнең республикада яшәп килгән ислам һәм православ диннәре арасындагы яхшы мөнәсәбәтләр яңа әһәмият ала. Татарстан һәр ике дин өчен бер үк вакытта йогынтылы рухи үзәккә әверелә. Татарстан башкаласына Казан Божье Матерь иконасы спискы кайтарылганнан соң православ килеп табынулары яңа этәргеч алды.
Мондый үзара ихтирамлы атмосферада дәүләт уку йортларында дини мәдәният нигезләре буенча курслар укыту белән бәйле мәсьәлә үзенең уйланылган чишелешен таба. Мәскәү галимнәре белән берлектә "Диннәр тарихы" мәктәп дәреслеге эшләнде. Әлеге курс мәктәп балаларына традицион конфессияләрнең гуманлы потенциалы никадәр якын булуын аңларга ярдәм итәр, толерантлык культурасын формалаштыруга чынлыкта булышлык күрсәтер.
Сер түгел, республика территориясенә дини һәм сәяси радикаль элементларның үтеп керергә маташуы даими төс алды. Хокук саклау һәм дәүләт органнарына этникара конфликтларга каршы тору һәм кисәтүне игътибар үзәгенә алу бик мөһим. Теләсә нинди дини-этник һәм сәяси экстремистлар тирәсендә җәмәгатьчелек фикерендә тулы изоляция атмосферасы булдыру зарур.
Әдәбият һәм сәнгать билгесе астында узган 2006 ел Татарстан мәдәниятен үстерүдә генә түгел, республиканың барлык үсешендә мөһим этапка әверелде. Бу елда узган чаралар Татарстан үсешендә рухи-мәдәни дәвамлылыкның ачык чагылышы булды.
Габдулла Тукай, Муса Җәлил, Николай Фешин, Александр Ключарев юбилейларын бәйрәм итү кебек зур масштаблы мәдәни акцияләр, Лондонда Галиәсгар Камал театры гастрольләре һәм башка бик күп чаралар сәнгатьне үстерүгә этәргеч кенә биреп калмыйча, республиканың уңай имиджын ныгытуга да ярдәм иттеләр.
Быелгы ел тагын бер матур вакыйга белән истә калачак. Республикабыз энҗеләренең берсе - борынгы Алабуга - бүген үзенең 1000 еллыгы бусагасында тора. Хәзерге вакытта юбилейга интенсив әзерлек бара. Уздырылучы чаралар шәһәрнең тарихи объектлары гүзәллеген күрсәтүгә, Алабуганың үзенчәлекле "туристлык Мәккәсе" имиджын формалаштыруга гына түгел, яшәү өчен уңайлы мохит булдыруга да юнәлтелгән.
Республикада иң динамикалы үсүче инситутларның берсе булып элеккечә үк массакүләм мәгълүмат чаралары тора. "Җирле үзидарәне оештыруның гомуми принциплары турында" яңа Федераль закон гамәлгә кергәч республика районнары һәм шәһәрләре массакүләм мәгълүмат чаралары эшчәнлекләренең яңа хокукый нигезенә күчерелде. Шулай итеп, җирле матбугат сакланып калырмы, юкмы дигән мәсьәлә уңай хәл ителде. Ул гына да түгел, "Татмедиа" массакүләм коммуникацияләр агентлыгы тарафыннан район газеталарын үзәкләштерелгән басуга һәм полосалар арасына кушымталар кертеп чыгаруга күчерелү аркасында Татарстан халкы бүген республикадагы һәм тулаем Россиядәге вакыйгалар турында күбрәк мәгълүмат ала.
Без элеккечә үк иң күп укучы һәм мәгълүматка бай төбәкләр санына керәбез. 1130 массакүләм мәгълүмат чарасы теркәлде һәм эшли, шуларның 80 проценты дәүләтнеке түгел. Бездә җан башына ил буенча уртача булганнан ике ярым тапкыр диярлек күбрәк басма продукция чыгарыла, Интернет-ресурслар актив үсә. Татарларның Татарстандагы һәм чит илләрдәге тормышы белән кызыксынган бар кеше, "Яңа гасыр" спутник телеканалыннан тыш, хәзер www.tatmеdia.com яңа порталыннан файдалана ала, анда һәрбер район газетасы һәм шәһәр телекомпаниясенең үз бите, үзләренең материалларын урнаштыру мөмкинлеге бар.
Эчтәлек ягыннан Татарстан массакүләм мәгълүмат чаралары иҗтимагый кәеф палитрасын ярыйсы гына төгәл чагылдыралар, жанрлары, үз эшчәнлекләре һәм ысуллары буенча төрле-төрле. Нәкъ менә Татарстанда Россия Федерациясе Иҗтимагый палатасының коммуникацияләр, мәгълүмати сәясәт һәм сүз иреге комиссиясенең "Төбәк һәм милли массакүләм мәгълүмат чаралары журналистларының сүз иреге һәм хокуклары. Журналистлар хартиясе - Россия медиабергәлеге тормышының эчке законы" темасына беренче күчмә утырышы Татарстанда узу очраклы түгел, аны Татарстан Иҗтимагый палатасы да кабул итте.
Агымдагы елда безгә киләчәгебезне билгеләүче байтак кына иҗади бурычларны хәл итәргә кирәк. Халыкка дөрес, объектив мәгълүматны җиткереп, республиканың һәр кешесе үзен әлеге вакыйгаларда катнашучы итеп сизсен өчен тырышырга кирәк. Хакимиятнең киң мәгълүмати ачыклыгы бүгенге көн чынбарлыгына туры килә, аның эшчәнлеге нәтиҗәлелеген бәяләүдә мөһим критерий булып тора.
Тәрбия системасында гаилә мөһим роль уйный. Безгә гаилә тәрбиясе гореф-гадәтләрен һәм кыйммәтләрен торгызуның гомумреспублика программасын эшләргә кирәк. Бүген балалар туу кими бару һәм демографик хәлнең начарлану фонында безне, барыннан да элек, ятимлек һәм сукбайлык проблемалары борчый. Вәзгыятьне үстерү буенча Иҗтимагый палата, депутатлар корпусы, журналистлар, хокук саклау органнары үз тәкъдимнәрен кертергә тиешләр.
Федераль үзәк карарларын көтеп тормастан, республика 2006 елның 1 апреленнән үк ятим балаларны тотуга һәм гражданнар гаиләләрендә тәрбияләнүче ата-анасыз калган балаларны асрауга акчалата ярдәм күләмен ике тапкыр күтәрде. Быел ул мәктәпкәчә яшьтәге балалар өчен 4201 сум һәм мәктәп балалары өчен 4877 сум тәшкил итә. Шулай ук педагогик һәм медицина белемнәре булган, балаларны уллыкка я кызлыкка алган ата-аналарга акчалата түләү күләме артты. Уллыкка-кызлыкка алу - ятимлек проблемасын хәл итүдә мөһим институт. Күрелгән чаралар безгә узган елда 2017 ятим баланы һәм ата-ана каравыннан мәхрүм калган балаларны гаиләләргә тапшырырга мөмкинлек бирде. Без гаиләләрдә уңайсызлыклар килеп чыгуның иң баштагы стадияләрендә кисәтү эшен камилләштерүне дәвам итәбез. Балаларны тормышка урнаштыруның гаилә рәвешләрен төрлечә үстерәбез. Моннан тыш патронат гаилә институтын үстерү буенча норматив-хокукый актлар пакетын кабул итүне тизләтү зарур.
Авыр тормыш хәлендә калган балалы гаиләләр профилактикасын хәл итүдә, шулай ук балигъ булмаганнарның сукбайлыгын кисәтүдә ведомствоара ресурсларны координацияләү буенча йогынтылы көч кирәк. Әлеге проблемаларны хәл итүгә 2008-2010 елларга исәпләнгән "сәламәт гаилә" республика программасы да булышырга тиеш. Хәзерге демографик вәзгыятьне төзәтү өстенлекле бурыч булып кала. Алдан исәпләүләр буенча Татарстан Республикасында даими яшәүчеләрнең саны 2007 ел башына 3758,8 мең кеше тәшкил итте. 2006 елда 2005 ел белән чагыштырганда республика халкының гомуми кимүе 4,3 мең кеше булды һәм 2,7 мең кеше тәшкил итте. Халыкның гомуми кимүе позитив динамикасы алдагы еллар белән чагыштырганда табигый югалтуларның кимүе (2,9 мең кешегә) һәм миграция артуга (1,4 мең кеше) бәйле. 2006 елда туучылар саны алдан санау буенча 0,2 меңгә артты, үлүчеләр саны 2,6 меңгә кимеде.
Татарстанда дәүләт яшьләр сәясәте 2006 елда страгетик мәсьәләләргә кертелде. Яшьләрнең социаль үсешенә дәүләт идарәсе, республика яшьләр сәясәтен институцияләштерү процессы үсеп килүче буынның үз-үзен табуына һәм граждан буларак аякка басуына ярдәм итә.
Республиканың эзлекле икътисадый сәясәте турында яшьләрнең социаль үсешенә инвестицияләр аның социаль хәлен яхшыртуны һәм яшьләр арасында вәзгыятьнең тотрыклылыгын тәэмин итә. Яшьләрнең социаль-икътисадый, сәяси чынбарлыкка актив ярашуы да шул турыда сөйли, алар җәмгыять тормышына ышанычлы төстә, үз көчләренә һәм мөмкинлекләренә ышанган төстә керәләр. Яшьләрнең 70 проценты чамасы үзләрен уртача тәэмин ителгән гражданнар санына кертәләр, аларның яхшы сыйфатлы белем алуга омтылышы арта. Яшьләрнең һаман күбрәк өлеше сәламәтлекләренең үз кулларында булуын аңлый.
Республикада яшь буынның социаль активлыгы һәм граждан буларак өлгергәнлеге "Сәләт", "БЕЗ", "Ватан", "Татарстан Республикасы студентлары лигасы", Татарстан Республикасы Дәүләт Советы каршындагы Иҗтимагый Яшьләр Палатасы кебек социаль әһәмиятле проектларны гамәлгә ашыручы җәмәгать оешмаларында катнашуда чагыла. 2006 елның октябрендә булган Республика яшь гражданнары форумы эше нәтиҗәсендә Татарстан Республикасы балалар оешмасы ассоциациясе булдырылды һәм грант нигезендә республика Хөкүмәте тарафыннан балалар хәрәкәтенә ярдәмгә 10 млн. сум акча бүлеп бирү турында карар кабул ителде.
Яшьләрне патриотик тәрбияләү кебек мөһим юнәлешнең кирәклеге "Җиңү" Бөтенроссия хәрби-спорт уенында чагылыш тапты. Анда республикадан 40 меңнән күбрәк бала катнашты. Аның Казанда уздырылган, үткәрү өчен "Россия Федерациясендә яшьләрне патриотик тәрбияләү" федераль программасыннан 1,5 млн. сум чамасы акча җәлеп ителгән финалында, Россиянең 47 төбәгеннән яшьләр җыелды. Ә Татарстан командасы җиңүче булып танылды.
Хокук бозуларны һәм социаль-тискәре күренешләрне кисәтү эше яшьләрнең үз көчләре белән алып барыла. Координацияләүче "Форпост" республика үзәге булган җәмәгать тәртибен саклау буенча яшьләр формированиеләре Татарстан Республикасының 29 районында һәм шәһәрендә эшли. Югары уку йортларының 59 иминлек хезмәте актив студентларны берләштерә, алар уку йортларында, тулай торакларда, масса төсендәге бәйрәмнәрдә һ.б.ш. җәмәгать тәртибен оештыру буенча зур эш башкаралар.
2006 елда яшьләр проблемаларын хәл итү өчен милли проектлар кысаларында яңа мөмкинлекләр ачылды. Россия Федерациясенең "Мәгариф" милли проекты нигезендә балалар, яшьләр иҗтимагый хәрәкәтенең иң яхшы активистлары һәм яшь спортчылар - дөнья, Россия һәм Татарстан чемпионнары Президент В.В.Путинның грантларын алдылар.
Яшьләргә дәүләт ярдәме, шулай ук муниципаль берәмлекләр, милекнең барлык рәвешләрендәге предприятиеләр һәм оешмалар ягыннан ярдәм тагын да социаль юнәлгән характерда булачак, яшьләрнең барлык категорияләренә - авыл, предприятие һәм оешмалар хезмәткәрләренә, студентларга кагылачак. Россия Федерациясе Дәүләт Думасына сайлаулар елында, Россия Президентын алда торган сайлаулар алдыннан хакимиятнең яшьләр белән диалогын көчәйтергә кирәк. Аның сәяси процесслар белән кызыксынуын, яшьләрнең җәмгыятьнең конструктив куәтенә әверелүен хуплау зарур. Республика дәрәҗәсендә дә, муниципаль дәрәҗәдә дә Россия Федерациясе Хөкүмәте тарафыннан кабул ителгән "Россия Федерациясендә дәүләт яшьләр сәясәте стратегиясен" гамәлгә ашыруда, 2007 елда Идел буе федераль округта игълан ителгән Яшьләр елы чараларында актив катнашырга кирәк.
Татарстан Республикасында 2007-2010 елларга Хокук бозуларны кисәтү буенча комплекслы программа кысаларында криминоген хәлне тотрыкландырырга, шул исәптән яшүсмерләр арасында хокук бозуларны, сукбайлыкны кисәтү, балигъ булмаганнарның хокукларын һәм законлы мәнфәгатьләрен яклауга, наркомания һәм алкоголизмга каршы көрәшүгә юнәлтелгән оештыру-методик һәм гамәли чаралар күрү зарур.
Наркоманияне кисәтү өлкәсендә министрлыклар һәм ведомстволарның, хокук саклау органнарының килештерелгән гамәлләре вәзгыятьне тотрыкландырырга мөмкинлек бирде. Шул ук вакытта наркотикларның, башка психотроп матдәләрнең законсыз әйләнеше һәм аларны тарату масштаблары әле бик югары. Бу шартларда хокук саклау органнары үз көчләрен республикага наркотиклар кертү каналларын ябуга, наркобизнесның икътисадый нигезләрен җимерүгә, наркоҗинаятьчелекнең оешкан формаларына каршы торуның нәтиҗәлелеген күтәрүгә тупланырга тиеш.
Хакимият органнары белән хезмәттәшлек итеп, хокук бозуларны кисәтүнең комплекслы күп дәрәҗәдәге системасын формалаштыру, милициянең участок уполномоченныйлары эшчәнлеген тагын да камилләштерү буенча максатчан эш алып барырга кирәк.
Җирле үзидарә органнары җитәкчеләренә хокук бозуларны кисәтү буенча республика һәм муниципаль программаларны гамәлгә ашыруны тәэмин итү, административ комиссияләр, балигъ булмаганнар эшләре буенча комиссияләр эшен тәэмин итү зарур.
"Татарстан Республикасында гражданнарның җәмәгать тәртибен тәэмин итүдә катнашуы турында" 2005 елның 1 ноябрендәге ТРЗ-107 номерлы Татарстан Республикасы Законын гамәлгә ашыру, республикада ирекле хокук саклау хәрәкәтен, шул исәптән җәмәгать тәртибен саклау буенча яшьләр (студентлар) формированиеләрен, мәктәп инспекторлары институтын, милициянең штаттан тыш хезмәткәрләре һәм халык дружиналарын тагын да үстерү буенча комплекслы чараларны тормышка ашыруны дәвам итү мөһим.
Эчке эшләр министрлыгы мәгълүматлары буенча 26 шәһәр һәм районда балигъ булмаганнар арасында җинаятьчелекнең үсүе күзәтелә. 2006 елда наркотикларга бәйлелек 3 процентка артты. Яшьләр арасында тәмәке тарту һәм алкогольле эчемлекләр белән мавыгу киң таралды. Бу социаль-тискәре күренешләрне кыскартуга, аларның адреслылыгын көчәйтеп һәм муниципаль дәрәҗәдә активлаштырып, профилактика чаралары системасы юнәлтеләчәк.
2005 елда Татарстан Республикасы дәвалау-профилактика учреждениеләрендә алкогольгә бәйле (хроник алкоголизм һәм алкоголь психозы) синдромы диагнозы белән исәптә торучылар 41,9 мең кеше тәшкил итте. Бу 2004 ел күрсәткеченнән 6,8 процентка кимрәк. Бу юнәлешләрдә эшчәнлекнең нәтиҗәлелеген күтәрү өчен түбәндәгеләрне башкару зарур:
1. Җәмгыятьтә сәламәт яшәү рәвеше урнаштырып, җәмәгатьчелекне наркомания һәм алкоголизмга каршы көрәшкә җәлеп итергә.
2. Наркомания һәм алкоголизм килеп чыгуның социаль нигезләрен бетерергә.
3. Тикшереп торучы органнарга сыйфатсыз алкогольле продукция әзерләүгә һәм сатуга каршы көрәшне активлаштырырга.
4. Соңгы елларда, бигрәк тә яшьләр арасында, сыра алкоголизмының киң таралуы - аерым проблема. Шуңа бәйле рәвештә сыраны һәм җиңел алкогольле эчемлекләрне уку йортлары янәшәсендә, масса төсендәге чаралар һәм бәйрәмнәр уздырганда сатуны чикләүне тәэмин итәргә кирәк.
Хокук саклау органнарының координацияле уртак гамәлләре белән оешкан җинаятьчел төркемнәр тарафыннан эшләнгән, киң шау-шу тудырган җинаятьләр буенча җинаять эшләре уңышлы тикшерелде. Нәтиҗәдә республикада гына түгел, аннан читтә дә криминоген хәлгә җитди йогынты ясаган төркемнәрнең лидерлары һәм анда катнашучылар зарарсызландырылды һәм судка бирелде. Узган елда заказлы үтерешләрнең, утлы коралдан файдаланып ясаган җинаятьләрнең саны байтакка кимүен бу эшнең уңай нәтиҗәсе дип санарга кирәк.
Ирешелгән темпларны киметмичә, хокук органнары 2007 елда оешкан җинаятьчелекнең икътисад өлкәсенә, бюджет хасил итүче эре предприятиеләр структураларына үтеп керергә, табигать ресурслары, товарлар һәм хезмәт күрсәтүләр базарларын криминальләштерергә маташуларына тагын да нәтиҗәле каршы торырга тиешләр.
Татарстан Республикасы Президенты Указы нигезендә 2007 ел Хәйрия елы дип игълан ителде. Хәйрия эшчәнлеген тормышка ашыру белән бәйле закон чыгару норматив актларын кабул итү һәм халык ихтыяҗлары реестрын булдыру эшен оештыру, аларның өстенлекләрен билгеләү зарур, бер үк вакытта хәйриячеләрнең игътибарын иҗтимагый әһәмиятле проблемаларга юнәлтү шарт.
Татарстан Республикасы муниципаль берәмлекләре башлыклары попечительләр советлары белән берлектә, җирле дәрәҗәдә хәйрия һәм ихтыярый эшчәнлекне үстерүгә ярдәм чараларын эшләргә, урыннарда тиешле инфраструктуралар булдырырга, ресурслар җәлеп итү өчен гражданнарның төрле категорияләре арасында үзара ярдәм муниципаль программаларын кертергә тиешләр.
Хәйрия елы кысаларында мөмкинлекләре чикле кешеләрне реабилитацияләү һәм социаль адаптацияләү эшен сыйфат ягыннан яңа дәрәҗәдә оештырырга кирәк. Бу максатларда инвалидларны реабилитацияләүнең индивидуаль программасы буенча махсус инвентарь җиһазлар сатып алуга, инвалидларның реабилитация мөмкинлекләрен күтәрүгә юнәлтелгән физкультура-савыктыру чаралары уздыруга инвестицияләр һәм спонсорлык акчалары җәлеп итү зарур.
Ахыр чиктә, планлаштырылган чаралар системалы, сыйфатлы һәм нәтиҗәле хезмәт күрсәтүче һәм зәгыйфь категориядәге гражданнарның ихтыяҗларын тулы күләмдә канәгатьләндерүче социаль хезмәт күрсәтү учреждениеләре инфраструктурасы булдырырга мөмкинлек бирер, алар өчен мондый социаль хезмәтләр - тормыш тоткасы.
ИКЪТИСАДНЫ ҮСТЕРҮГӘ ҺӘМ ХАЛЫКНЫҢ АЕРУЧА МОХТАҖ КАТЛАМНАРЫН ЯКЛАУГА ЮНӘЛДЕРЕЛГӘН ЗАМАНЧА СОЦИАЛЬ СӘЯСӘТ
Республика халкының тормыш сыйфатын күтәрү традицион рәвештә республиканың социаль-икътисадый үсешендә мөһим бурыч, уздырыла торган реформаларның нәтиҗәлелеген билгеләүче төп күрсәткеч булып тора.
2006 елда 2005 ел белән чагыштырганда тулаем Татарстан Республикасы буенча тормышның сыйфатын билгеләүче интеграль күрсәткеч 8,5 процентка (аннан алдагы елда үсеш 3 процент тәшкил итте) артты. Республика халкы тормышының сыйфатын үстерүгә халыкның тормыш дәрәҗәсе үсү, торак белән тәэмин итүдә вәзгыятьнең яхшыруы, экологик хәвефсезлек, гомуми белем бирү мәктәпләре һәм спорт корылмалары белән тәэмин ителешнең артуы, телефонлаштыруның үсүе, хокук саклау даирәсендә хәлләрнең яхшыруы аеруча зур йогынты ясады.
Шул ук вакытта сәламәтлек саклау, мәдәният даирәсендә уңай үзгәртеп коруларның темплары бераз кимеде. Инфраструктура белән тәэмин ителешнең үсеше акрынайды. 2007 елда "Тормышның сыйфаты" интеграль күрсәткечен өстәмә рәвештә 6,6 процентка үстерү планлаштырылганга Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә һәм тулаем Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына төп игътибарны әлеге юнәлешләргә бирү аеруча мөһим.
Реаль керемнәрне үстерү һәм алар арасындагы аерманы киметү өчен шартлар тудыру
Узган елда безнең тарафтан 2007 елның ахырына республикада хезмәт хакларының яшәү минимумыннан, ә киләчәктә минималь куллану бюджетыннан кимрәк булган бер генә хезмәткәр дә калмаслык шартлар тудыру бурычы куелган иде. Шунысы куанычлы, Татарстан Республикасы Хөкүмәте һәм бу юнәлештә Тормыш дәрәҗәсен күтәрү һәм керемнәрне легальләштерү буенча республика ведомствоара комиссиясе тарафыннан алып барылган эш уңай нәтиҗәләр бирде. Хезмәт хакы яшәү минимумыннан түбәнрәк булган хезмәткәрләр өлеше 41 процентка (19,4 проценттан 11,5 процентка) кадәр кимеде. Хезмәт хакы минималь куллану бюджетыннан түбәнрәк булган предприятиеләр күләме 3,1 өлешкә азайды, ә хезмәт хакын минималь куллану бюджетыннан түбәнрәк алучылар өлеше 28 процентка (52,6 проценттан 37,7 процентка) кимрәк тәшкил итте.
Системалы эшләр уздыру нәтиҗәсендә һәм республика икътисадының динамикалы үсүе аркасында 2006 елда хезмәт хакына кушып исәпләнгән уртача керемнәр республика буенча узган елның шушы чоры белән чагыштырганда 28,1 процентка артты һәм 8839,1 сум тәшкил итте. Республикада хезмәт хакының үсеш темплары Идел буе федераль округында иң югары һәм Россия Федерациясендәге уртача күрсәткечләрдән югарырак (24,5 процент) булды.
Җан башына уртача акча кереме айга 9256 сум тәшкил итте һәм 27,5 процентка (Россия Федерациясендә уртача 23,5 процент) артты.
Шунысы куандыра, кече һәм урта бизнес әлеге процессларга сизелерлек өлеш кертүен дәвам итә - менә икенче ел инде бу секторда хезмәт хакы эре бизнестагы хезмәт хакыннан артыграк һәм бу аерма арта бара. Үсешнең бу резервын киңрәк файлану мөһим. Монда кече бизнес тарафыннан үзләштерелә торган яңа секторларның перспективалары һәм үсеш динамикалары игътибар үзәгендә торырга тиеш.
Болар бар да 2006 елда реаль хезмәт хакының 18,8 процентка (РФ буенча уртача 13,5 процент), халыкның реаль акча керемнәренең 18,3 процентка (РФ буенча уртача 12,2 процент) артуына китерде. Бу мөһим тенденцияне сатып алу сәләтенең үсүе дә раслый. Җан башына уртача керем һәм яшәү минимумы арасындагы чагыштырма 2006 елда 338 процент тәшкил итте һәм ул Идел буе федераль округында иң югары күрсәткеч булды.
Яхшы үсеш темпларына һәм әйбәт нәтиҗәләргә карамастан, бу юнәлештә эш дәвам итәргә һәм көчәйтелергә тиеш. Агымдагы елда төп игътибарны кайбер эре компанияләрдән һәм бигрәк тә авыл хуҗалыгы предприятиеләрендә, эшкәртү производстволарында, хезмәт күрсәтү даирәсе оешмаларында хезмәт хакының үсеш темпларын күтәрүгә юнәлтү мөһим.
Хезмәт хакы арту белән дифференциация - халыкның керемнәре үсешендәге тигезсезлек проблемасы аеруча кискенләшә бара. Хөкүмәтебезнең төп тырышлыгы нәкъ менә шушы бурычны хәл итүгә юнәлдерелергә тиеш.
Татарстан Республикасында барлык акчалата керемнәрнең 40 проценты чамасы халыкның иң хәлле өлешендә тупланган. Халыкның аеруча зур һәм аеруча түбән тәэмин ителгән 10 проценты арасындагы керемнәр аермасы 13,9 мәртәбәгә җитте (2005 елда - 13,6).
Бүген халыкның иң аз керемле катламына караган кешеләрнең 20 проценты республика халкындагы барлык керемнәренең гомуми күләменең 5,7 проценты чамасына ия. Әлеге халык төркеменең 40 процентын пенсионерлар, икътисадта эшләүче хезмәткә сәләтле калган барлык халык тәшкил итә.
Эш бирүчеләрнең үз хезмәткәрләренә хезмәт хакы түләүдә вазыйфаларын тиешенчә үтәмәүләре нәтиҗәсендә дәүләт әлеге вазыйфаларның бер өлешен үз өстенә алырга мәҗбүр була.
Бүген үз составларында эшләүче гражданнар булган йорт хуҗалыкларының 45 проценты аз тәэмин ителүче кешеләр буларак торак -коммуналь хезмәтләргә түләү өчен субсидияләр алып тора. Анализ күрсәткәнчә, социаль ярдәм күрсәтү чараларына җибәрелә торган бюджет средстволарының фәкать 44 проценты гына конкрет кешеләргә түләнә, финансларның 56 проценты керемнәрне исәпкә алмыйча бирелә торган социаль түләүләргә җибәрелә. Нәтиҗәдә еш кына эшләүче халыкка социаль ярдәм күрсәтәбез дип, без дәүләт кесәсеннән үзебезнең предприятиеләргә читләтеп субсидияләр өләшәбез. Тормыш дәрәҗәсен күтәрү һәм керемнәрне легальләштерү буенча республика ведомствоара комиссиясе, җирле үзидарә, социаль яклау, хезмәт мәшгульлек органнарының уртак эшчәнлеге нәтиҗәсендә эшләүче халык исәбеннән субсидияләр алучылар саны 15 процентка кимесә дә, аларның өлеше әле һаман югары һәм моның белән һич тә килешеп булмый.
Без үзләренең матди хәлләрен мөстәкыйль рәвештә яхшырта алмаган халыкның социаль мохтаҗ категорияләренә генә бюджет исәбенә булышлык күрсәтергә тиеш.
Шул ук вакытта без үзләренең керемнәрен тулы күләмдә күрсәтмәгән һәм фәкать формаль билгеләр буенча гына аз тәэмин ителгән гражданнар төркеменә кергән шактый күп санда йорт хуҗалыклары булуын яхшы беләбез. Аерым шәһәрләрдә эшләүчеләрнең яртылабы торак субсидияләре ала. Моңа бәйле рәвештә Тормыш дәрәҗәсен күтәрү һәм керемнәрне легальләштерү буенча республика ведомствоара комиссиясенә, Социаль яклау министрлыгына, салым органнары, җирле үзидарә органнары, халыкны эш белән тәэмин итү үзәкләре белән берлектә, хезмәткәрне торак-коммуналь хезмәтләргә түләү өчен җитәрлек күләмдә хезмәт хакы белән тәэмин итмәгән предприятиеләрдә субсидия алучы һәр кешене аныклау буенча тиешле эш уздыру мөһим. Предприятиеләрдә хезмәт хакы күләмен анализлау, хезмәткә түләүнең яшерен формаларын ачыклау, хезмәт хакының үсүенә булышлык күрсәтү агымдагы елда Икътисад һәм сәнәгать министрлыгы, Хезмәт һәм халыкны эш белән тәэмин итү министрлыгы эшчәнлегендә төп юнәлеш булырга тиеш.
Бюджет даирәсендә хезмәт хакын күтәрү мәсьәләләрендә җитди проблемалар җыелды. Икътисадның бу секторында тариф ставкалары, бердәм тариф челтәренең барлык разрядлары буенча компенсацияләр түләү рәвешендә хезмәткә түләү буенча өстәмә гарантияләрне саклап, 2006 елда ике мәртәбә арттырылса да (майда 11 процентка һәм октябрьдә 15 процентка), бюджет даирәсендә эшләүчеләрнең уртача хезмәт хакы фәкать 6308 сум тәшкил итә. Бүгенге вәзгыятьне һәм 2007 елда Россия Федерациясе тарафыннан планлаштырыла торган башлангычларны игътибарга алып, республика Хөкүмәтенә 2010 елга сәнәгать буенча уртачадан 80 процент дәрәҗәсенә җиткерүне тәэмин итеп, бюджет даирәсендә хезмәт хакы күләмен принципаль үзгәртү буенча оештыру-финанс механизмнары эшләргә кирәк. Хәзер бу аерма 57 процент чамасы тәшкил итә.
Бюджет даирәсендә эшләүчеләрнең хезмәт хакы үсешенә бюджет даирәсе учреждениеләрен җан башына норматив финанслауга һәм, хезмәт хакы күләмен эш нәтиҗәләренә турыдан-туры бәйләп, хезмәткә түләүнең яңа тармак системасына күчү чорының озакка сузылуы да киртә булып тора. Безнең тарафтан планлаштырылган нәтиҗәле үсешне хезмәткә түләүдә адекват реформаларның булмавы да тоткарлаячак. Шул рәвешле, хезмәткә түләү реформасы якындагы елларда көтелә торган барлык икътисадый үзгәртеп коруларның төп нигезен тәшкил итәчәк. Шул ук вакытта, бюджет даирәсе хезмәткәрләрен матди кызыксындыру һәм аларда нәтиҗәле эшләү омтылышы тудыру системасында үзгәртеп коруларны гамәлгә ашырып, Хөкүмәт моның үзмаксат булмавын күздә тотарга тиеш. Төп бурыч - бюджет хезмәтләренең сыйфатын хезмәт хакына бәйле рәвештә үстерү өчен тиешле шартлар тәэмин итү.
Дифференциация һәм керемнәрне үстерү проблемаларын хәл итүдә урта хәлле сыйныф формалаштыру аеруча нәтиҗәле чара булып тора. Ул бертөрле һәм шул ук вакытта массачыл һәм актив көчле социаль катлам тудырып, җәмгыятьнең көннән-көн арта барган социаль полярлашуын тотрыкландыруда мөһим роль уйный алыр иде.
Узган елда Татарстан Республикасы Хөкүмәте алдына 2010 елга Татарстанда урта сыйныф өлешен 60 процентка кадәр үстерү бурычы куелган иде. Инде 2006 елда ук әлеге күрсәткечкә якынайдык.
2006 елда халыкның 9,6 проценты (362,6 мең кеше, 2005 елгы күрсәткечтән 24 процентка кимрәк), 2005 елда - 12,9 проценты мохтаҗлык чигендә иде. Бу Идел буе федераль округында иң түбән күрсәткеч.
Хезмәт хакы белән бәйле вәзгыятьне яхшырту "соры" хезмәт базарына да савыктыргыч йогынты ясады. Әйтик, бер елда анда эшләүчеләр саны алдагы ел белән чагыштырганда 5,5 процентка кимеде һәм 411,0 мең кеше тәшкил итте. Шул ук вакытта әлеге күрсәткеч һаман югары кала һәм Татарстандагы хезмәт ресурсларының 17 процент чамасын тәшкил итә. Аларның иң күбе - өчтән бере - 113 мең кеше сәүдә, биштән бер өлеше -83мең кеше - төзелеш һәм торак ремонтлау даирәләрендә, 43 мең кеше транспорт һәм элемтә системасында тупланган.
Хезмәт җитештерүчәнлегенең үсүе хезмәт хакын күтәрүнең нигезе һәм производствоның икътисадый нәтиҗәлелеген һәм аның конкуренциягә сәләтлелеген билгеләүче иң мөһим күрсәткечләрнең берсе булып тора.
Соңгы еллар дәвамында республикада хезмәт җитештерүчәнлегенең үсеш темплары товар җитештерелә торган эшчәнлекнең барлык төрләре буенча хезмәтләр күрсәтү эшчәнлегенең барлык төрләрендәге темплардан югарырак булды. Шул ук вакытта, тулаем алганда, реаль хезмәт хакы үсеше хезмәт җитештерүчәнлеге үсешеннән югарырак булды. Әйтик, 2006 елда 2005 ел белән чагыштырганда тулаем республика икътисадында хезмәт җитештерүчәнлеге үсеше, беренчел мәгълүматлар буенча, чагыштырма бәяләрдә 106,4 процент тәшкил итте. Авыл хуҗалыгында хезмәт җитештерүчәнлеге карала торган чорда 15,3 процентка үсте (өстәлгән бәя4,5 процентка үскәндә һәм бер үк вакытта эшләүчеләр саны 9,3 процентка кимегәндә). Тулаем сәнәгать буенча хезмәт җитештерүчәнлеге 108,4 процент, шул исәптән файдалы казылмалар чыгару буенча 111,8 процент, эшкәртү производстволары буенча - 114,8 процент тәшкил итте. Төзелештә һәм сәүдәдә хезмәт җитештерүчәнлегенең шактый дәрәҗәдә кимүе (9 процент чамасы) эшләүчеләр санының төзелештә 10 процентка һәм сәүдәдә 18 процентка артуы нәтиҗәсендә килеп чыкты. Эшчәнлекнең барлык төрләрендә дә диярлек хезмәт җитештерүчәнлегенең үсеш темплары Россия Федерациясе буенча уртача күрсәткечләрдән югарырак булды.
Кызганыч, республиканың барлык эре предприятиеләре дә хезмәт җитештерүчәнлеге җәһәтеннән республикадагы уртача күрсәткечләргә җитә алмыйлар әле. Шунысы гыйбрәтле, бер эшләүчегә иң югары хезмәт җитештерүчәнлеге күрсәткән 30 предприятие арасында кече предприятиеләр дә бар һәм бу аларның югары нәтиҗәле эшләүләрен һәм конкуренциягә сәләтле булуларын раслый.
Шуңа күрә, узган елдагы кебек үк, предприятиеләр эшчәнлегенең нәтиҗәлелеген күтәрү һәм кадрлар кытлыгы проблемалары кискенлеген киметү максатында агымдагы елда хезмәт җитештерүчәнлеге үсешенең хезмәт хакының үсеше темпларыннан югарырак булуын тәэмин итәргә кирәк. Бу нәтиҗәле икътисадый үсешнең төп шарты. Хезмәт җитештерүчәнлеген күтәрүдә безгә әйдәп баручы чит илләр дәрәҗәсенә күтәрелү мөһим. Фәкать шулай гына без конкуренциягә сәләтлелекне, алдынгы чит илләрдәге кебек югары хезмәт хакын һәм шуңа бәйле рәвештә тормыш сыйфатының югары стандартларын тәэмин итә алачакбыз. Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына агымдагы елда эшчәнлекнең һәр төре буенча хезмәт җитештерүчәнлеген үстерү, продукция җитештерүдә өстәлгән бәя һәм өстәлгән бәядә хезмәткә түләү фонды өлешен арттыру буенча тәкъдимнәр әзерләргә кирәк.
Акча керемнәре һәм хезмәт хакы үсешенә ярдәм итү сәясәтендә пенсия системасы аерым урын алып тора. Киләчәктә пенсия белән тәэмин итү дәрәҗәсе эш бирүченең тиешле законнарны бозмавына, салымнарны һәм иминият кертемнәрен тулысынча һәм вакытында түләп баруына турыдан-туры бәйле булачак. Әлеге кертемнәрне түләмәү иминиятләштерелгән затларның пенсия хокукларын кысуга китерә. Мәҗбүри пенсия иминиятләштерүенә иминият кертемнәре, пенялар һәм штрафлар буенча недоимкаларның гомуми суммасы хәзерге вакытта 2,7 миллиард сум тәшкил итә һәм бу сан түләүләрнең барлык төрләрен гамәлгә ашыру өчен Татарстан Республикасы Пенсия фондының айлык чыгымнары күләмендә дип әйтерлек.
Тормыш дәрәҗәсен күтәрү һәм керемнәрне легальләштерү буенча республика ведомствоара комиссиясенә шушы вәзгыятьне оператив төстә өйрәнеп, хокук саклау һәм күзәтчелек органнары белән берлектә тиешле чаралар комплексы эшләргә кирәк.
Милли һәм республика проектлары
Узган елда дәүләт белән идарә итүнең проект ысулына нигез салынды һәм бу ысул агымдагысында да дәвам иттерелергә һәм үстерелергә тиеш. Аның төп өстенлекләре федераль, республика һәм җирле хакимият органнарының тырышлыгы әүвәлгечә интеллектуаль потенциалны, медицинаны, физик культура һәм спортны, торак-коммуналь хуҗалыгын, халык ала алырлык торак төзүне социаль яклауга, мәдәниятне һәм сәнгатьне үстерүгә тупланырга тиеш.
2006 елда фәкать өстенлекле дүрт милли проектны ("АПК", "Сәламәтлек", "Белем бирү" һәм "Һәр кеше ала алырлык уңайлыклары булган торак") гамәлгә ашыру өчен билгеләнгән федераль һәм республика финанс ресурсларының гомуми күләме 10,5 миллиард сум тәшкил итте. Федераль үзәк һәм Татарстан Республикасы милли проектлар буенча 2006 елга планлаштырылган үз йөкләмәләрен тулысынча үтәделәр.
Республика дәүләт чыгымнарының нәтиҗәлелеген күтәрү максатында менә икенче ел инде дәүләт финанслар системасында түбәндәге мөһим юнәлешләр аерым күрсәтелә. Болар - гражданнар өчен бюджет, икътисад өчен бюджет, иминият өчен бюджет, киләчәк өчен бюджет.
Беренче чиратта, бу - гражданнар өчен бюджет. Әлеге бюджет халыкның иң кирәкле ихтыяҗларына турыдан-туры кагыла торган бюджет һәм ул бюджет даирәсендә хезмәт хакын күтәрүне, бюджет хезмәтләренең сыйфатын һәм аны алу мөмкинлеген тәэмин итүне, пенсионерларның, инвалидларның, аз керемле гражданнарны социаль яклауның дәрәҗәсен күтәрүне күздә тота. 2007 елда фәкать республика өлешен генә дә узган ел белән чагыштырганда 8 миллиард сумга, ягъни 19 процентка үстерүне күздә тотып, ул берләштерелгән бюджет чыгымнарының 74 проценты күләмендә фаразлана.
Икътисад өчен бюджет. Социаль проблемаларны хәл итү өчен чын мәгънәсендә ышанычлы нигез булдыруның төп ысулы - югары һәм тотрыклы икътисадый үсеш тәэмин итү. Глобальләшү һәм мәгълүмат технологияләренең зур тизлек белән үсүе шартларында рәхимсез конкурентлыкка сәләтле икътисад булдыруга ярдәм итеп,бу процесста бюджет сәясәте үтә мөһим роль уйнарга тиеш. 2007 елда әлеге максатларда, федераль средстволардан тыш, барлык чыгымнарны узган ел белән чагыштырганда 12 процентка үстерүне күздә тотып, барлык чыгымнарны 21процентка кадәр арттыру планлаштырыла.
Милли иминлеккә һәм хокук саклау эшчәнлегенә чыгымнар, ягъни Иминлек бюджеты гадәттән тыш хәлләрне кисәтү органнарының техник һәм кадрлар потенциалы дәрәҗәсен тәэмин итәргә тиеш. 2007 елда бу максатлар өчен берләштерелгән бюджетны, федераль средстволардан тыш, узган ел белән чагыштырганда 15 процентка үстерүне күздә тотып, барлык чыгымнарның 4 процентка якыны планлаштырыла.
Киләчәк өчен бюджет. Ул - бюджет средстволарын югары һөнәри белем бирү, фән һәм фәнни хезмәтләр күрсәтү даирәсен, фәнни-техник һәм инновация инфраструктурасын үстерүнең, дәүләт белән идарә итүнең нәтиҗәлелеген күтәрүнең өстенлекле юнәлешләренә туплауны күздә тота. 2007 елда күрсәтелгән максатларга федераль средстволардан тыш 2006 ел белән чагыштырганда 16 процентка үстерүне күздә тотып, барлык чыгымнарның 10 процентын җибәрү карала.
2007 елда һәм киләсе елларда Татарстан Республикасының бюджет сәясәте республиканың барлык йөкләмәләрен тулысынча финанслар белән тәэмин итү һәм күчеп бара торган өч еллык фаразлау принципларында төзеләчәк һәм бу социаль даирәнең барлык тармакларына һәм икътисадка үз тармакларын перспективалы үстерүне планлаштыру мөмкинлеге бирәчәк.
Мәгариф
Мәгариф - кеше, җәмгыять һәм илнең иминлеген тәэмин итүдә һәм үстерүдә, байлыгын ишәйтүдә төп ресурс. Әзерлекле һәм квалификацияле кадрларның булуы Татарстанда яңа инвестиция һәм инновация проектларын гамәлгә ашыруның нәтиҗәлелеген һәм тизлеген билгеләп кенә калмый, ул киләчәктә дә республика икътисадының конкуренциягә сәләтлелеген тәэмин итә.
2006 елда республикада сәләтле яшьләргә , студентларга, иң яхшы укытучыларга, дәүләт һәм муниципаль хезмәткәрләргә грантлар бирү юлы белән ярдәм күрсәтү программасы старт алды. Россия Федерациясендә мондый хәлнең булганы юк иде әле. Республика бюджетыннан 100 миллион сум акча бүлеп бирелде. Россия Федерациясе, АКШ, Бөекбритания, Франция, Германия һәм Швейцариянең иң көчле югары уку йортларына һәм фән үзәкләренә белем алу өчен 558 кеше җибәрелде. Алар республикага заманча белем генә түгел, ә ,иң мөһиме, колачлы эшлекле багланышлар да алып кайттылар.
Өстенлекле милли "Мәгариф" проектын гамәлгә ашыру барышында без конкурентлыкка сәләтлелекне тәэмин итүдә яңа бурычларны хәл итүгә сәләтле лидерларга ярдәм күрсәттек. Нәтиҗәдә чын мәгънәсендә уникаль мәктәпләр, укытучылар һәм укучылар җиңеп чыкты. Ләкин яхшыларның тәҗрибәсен киң практикага керткәндә генә мәгарифтә системалы һәм озак вакытка исәпләнгән үзгәрешләр тәэмин итү мөмкин булачак.
Шул ук вакытта мәгарифне үстерү һәм реформалаштыруның кайбер республика программалары бер урында таптана. Бу тармакка шактый күләмдә бюджет средстволары җибәрелүгә карамастан, һәрвакыт көтелгән нәтиҗәләргә ирешеп булмый әле.
2006 елда мәгариф даирәсенә Татарстан Республикасының берләштерелгән бюджетыннан барлыгы 19,4 миллиард сумнан артык акча җибәрелде. 2007 елда бу сан 20 миллиард сумга тигез. Августта узган педагоглар форумында шулай ук 2007 елда укытучыларның хезмәт хакын өстәмә рәвештә уртача 10 процентка күтәрергә карар кылынды. Бер үк вакытта без уку процессының сыйфатында мәгълүм уңай үзгәрешләргә ирешергә тиеш. Мәгариф һәм фән министрлыгы бу юнәлештә кулыннан килгәннең барын да эшләргә бурычлы.
Белем бирү безнең барлык башлангычларыбызның һәм үзгәртеп коруларыбызның локомотивы булырга тиеш. Кызганыч, шул ук вакытта ул үзе инновацияләргә җитәрлек дәрәҗәдә тартылмый әле. Белем бирүнең сыйфаты тулаем җәмгыятьнең һәм шулай ук аерым төркемнәрнең - ата-аналарның, эш бирүчеләрнең һәм башкаларның канәгатьсезлек объекты булуын дәвам итә. Болар бар да хәзерге заманда белем бирүнең төп проблемаларының берсе - белемнең реаль тормыштан аерылуының чагылышы. Нәтиҗәләр, хезмәткә түләүнең тармак системасы, хезмәт хакы дәрәҗәсен күтәрү, чит телләр өйрәнүне көчәйтү, сәләтле яшьләргә ярдәм итү буенча финанслауга күчү юнәлешендә элегрәк бирелгән күрсәтмәләр гафу ителмәслек дәрәҗәдә акрын гамәлгә ашырыла.
Эш бирүчеләр хәзерге вакытта белгечләрдән һәм идарәчеләрдән заманча компетенцияләргә ия булуны - чит телләр , финанс исәп-хисабының халыкара стандартларын, планлаштыру һәм проектлы идарә итү нигезләрен белүне таләп итәләр. Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгы эшчәнлеге, әхлак тәрбиясе, миһербанлык тәрбияләү белән бергә, нәкъ менә шушы максатларга юнәлдерелергә тиеш.
Һөнәри белем бирүгә, аерым алганда, техник-белгечләр, инженерлар, технологлар, квалификацияле эшчеләр әзерләүгә килгәндә, бу бурыч булачак белгечләрнең әзерлек дәрәҗәсенә һәм өйрәнелә торган программаларның эчтәлегенә мөнәсәбәттә таләпләрне төгәлрәк куя алган эре эш бирүчеләр катнашында турыдан-туры хәл ителергә тиеш. Моңа бәйле рәвештә, Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, Мәгариф һәм фән министрлыгына, Хезмәт һәм халыкны эш белән тәэмин итү министрлыгына агымдагы елда, планлаштырылган колачлы проектларны исәпкә алып, эре инвесторлар, эш бирүчеләр һәм югары уку йортлары арасында уртак перспектив уку программалары һәм шулай ук җитештерү даирәсендә практика үтү өчен иң яхшы мөмкинлекләр тудыручы республика предприятиеләрендә булачак белгечләрнең стажировка узуы өчен программалар әзерләргә кирәк. Шулай ук эш бирүчеләрне белем алуның грант системасы буенча Хөкүмәт планнарын формалаштыруга, шулай ук тигез башлангычларда перспективалы белгечләр һәм укучылар өчен программалар төзүне бергәләп финанслау өлешендә катнашуга җәлеп итү мөһим.
Куелган бурычны гамәлгә ашыру өчен республика Хөкүмәте тарафыннан узган ел башлангыч һәм урта һөнәри белем алуның кызыксындыручанлыгын арттыру буенча җитди эш башлап җибәрелде. 14 вертикаль - интеграцияләнгән белем бирү "чылбыры" - "мәктәп-һөнәр училищесы - югары уку йорты - предприятие" составында республиканың белем бирү кластерын төзү турында Иминлек Советы белән килештерелгән карарлар әзерләнде. Алар кысаларында һөнәри белем бирү системасы һәм бизнес - җәмгыятьләр арасында кооперациягә нигезләнгән партнерлык мөнәсәбәтләре урнаштырыла, белгечләр әзерләүнең реаль эшли торган күпбаскычлы системасы төзелә. Бу яшьләр арасында башлангыч һәм урта һөнәри белем алуның дәрәҗәсен күтәрергә ярдәм итәчәк, чөнки алар эшче һөнәрен югары уку йорты диварларында алачак бит. Эш бирүчеләр әлеге вертикаль интеграцияләнгән белем бирүче "чылбырларда" хәлиткеч тавыш бирү хокукына ия булу белән беррәттән, аларны үстерүнең гомуми стратегиясен дә билгеләргә тиешләр.
Соңгы дистә еллар дәвамында республикада югары белемнең популярлыгы үсүе күзәтелә. Бу күрсәткеч Россиядәге уртача күрсәткечләрдән шактый югары: 10 мең кешегә нисбәттә студентлар саны бездә 590 , ә Россия Федерациясендә бу күрсәткеч - 495. Иң гыйбрәтлесе шул, бүген югары белем үлчәү тәлинкәсенең тигезлеген боза, хәзер агымдагы елларда гына түгел, ә киләчәктә дә икътисад һәм социаль даирә өчен дипломлы белгечләрнең кирәгеннән артык чыгарылуы күзгә ташлана. Кызганыч, ләкин сан ягыннан үсеш һәрвакыт әзерлекнең сыйфатындагы үзгәртеп коруларга тәңгәл килми. Күпсанлы төрле югары уку йортлары филиалларында һәм вәкиллекләрендә гадәти хәлгә әйләнгән сыйфатсыз югары белем бирү колачы бүген гомуммилли проблемага әверелә. Бүген үзебезнең республикада гына да 53 филиал һәм 70 вәкиллек бар. Эш бирүчеләрнең бәяләмәләренә караганда, дипломлы белгечләрнең күбесе белгечлек буенча гап-гади эшне дә эшли алырлык дәрәҗәдә түгел. Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгына 2007 елда югары белем бирү, югары уку йортларын тәмалаучыларны эшкә урнаштыру системасында сыйфат җәһәтеннән җентекле тикшерү уздырырга, эш бирүчеләрнең фикерләрен исәпкә алырга һәм Хөкүмәткә тиеш булган структур тәкъдимнәр кертергә кирәк.
Республика мәгариф системасының матди-техник базасын ныгыту буенча шактый зур эш алып бара. Ел саен дистәләгән яңа мәктәп төзелә һәм файдалануга тапшырыла, шул ук вакытта укыту, күргәзмә җиһазларын һәм спорт инвентарен яңарту мәсьәләләре актуальләшә башлады. Республиканың Мәгариф һәм фән министрлыгына, республиканың Дәүләт Думасындагы депутатлар корпусы белән берлектә, әлеге даирәгә Федераль максатчан программалар средстволарын җәлеп итү эшен активлаштырырга, "Мәгариф" милли проекты мөмкинлекләрен киңрәк файдаланырга кирәк.
Муниципаль шәһәрләр һәм районнар башлыкларына авылдагы мәктәпкәчә яшьтәге балалар учреждениеләрен һәм мәктәпләрне төзекләндерү дәрәҗәсен яхшырту проблемалары белән җитдиерәк шөгыльләнү мөһим.
Югары уку йортларында социаль инфраструктураның торышына җитди игътибар бирелергә тиеш. Тулай торакларда урыннар кытлыгы, спорт корылмаларына, ашханәләргә, буфетларга ихтыяҗ үсә. Югары уку йортлары ректорлары советына, Муниципаль берәмлекләр башлыклары советы белән берлектә, килеп туган хәлне җентекләп тикшерергә һәм республика, һәм федераль дәрәҗәдә чаралар күрү өчен тәкъдимнәр эшләргә кирәк.
Белем бирү системасына реформа ясаганда аз комплектлы авыл мәктәпләренең язмышы (ә алар республикада 1018) иң катлаулы проблема. Авыл мәктәбе - ул халыкның җаны, халык культурасының бишеге һәм без аның киләчәген билгеләүдә технократлар буларак яисә саф финанс критерийләреннән чыгып кына эш итәргә тиеш түгел. Татарстан Республикасы Дәүләт Советына авылдагы башлангыч мәктәпнең аерым статусын, аны финанслауның республика нормативларын закон нигезендә беркетү кирәк.
Теләгән һәркемгә белем алу мөмкинлеген тудыру даирәсендә мәктәпкәчә белем бирү эшендә күп кенә мәсьәләләрне җитди рәвештә кабат карап чыгасы бар. Мәктәпкәчә яшьтәге балалар учреждениеләре булмаган авыл җирендәге 1060 торак пунктларында Мәгариф һәм фән министрлыгы, муниципаль берәмлекләрнең җитәкчелеге белән берлектә, башлангыч һәм гомуми белем мәктәпләрендә, мәдәният-мәгариф учреждениеләре нигезендә балаларның кыска вакыт арада торып торуын тәэмин итүче төркемнәр оештырырга бурычлы. Шул рәвешле 2007 елда балалар бакчасына йөрмәгән 5-7 яшьлек сигез меңнән артыграк бала мәктәптә уку өчен иркенләп әзерләнү мөмкинлеге алырга тиеш. Бу үтә мөһим чара. Ул гаиләнең матди хәленә һәм кайда яшәвенә бәйсез рәвештә барлык балаларга башлангыч белем алу өчен тигез мөмкинлекләр тәэмин итәчәк.
Балаларга өстәмә белем бирү системасына ярдәм итүнең нәтиҗәле формаларын эзләүгә кагылышлы мәсьәләләр әле һаман да хәл ителмәгән. Мәгариф һәм фән министрлыгына, Социаль яклау министрлыгына, Финанс министрлыгы белән берлектә агымдагы елда, бергәләп финанслау һәм халыкның киң катлаулары файдалана алырлык итеп керемнәре зур булмаган гаиләләргә адреслы социаль ярдәм итү формаларын кулланып, аны үстерүгә булышлык күрсәтү механизмнарын эшләргә кирәк.
Сәләтле яшьләргә ярдәм күрсәтү хакында күп сөйлибез. Конкурслар, олимпиада хәрәкәтләре киң колач ала, грантлар системасы булдырылды. Бүген алар аша 7 меңнән артыграк бала һәм яшьләр уза. Ләкин бурычларның хәзерге масштабы күпкә киңрәк - белем бирүнең аерым специфик өлеше генә түгел, ә бөтен системасы талантлы укучыларны һәм студентларны сайлап алуга юнәлдерелгән булырга тиеш. Мәгариф һәм фән министрлыгына хакимиятнең муниципаль органнары белән берлектә кешеләрдәге сәләтне мөмкин кадәр иртәрәк ачыклау системасын кертергә, аларга белем алуда, шул исәптән югары уку йортларында укыганда һәм хезмәткә урнашканда, дәүләт ярдәме күрсәтү механизмнарын эшләү зарур. Монда төп игътибар авыл җирләрендә яшәүче аз керемле гаиләләрдә тәрбияләнүче, ятим балаларга һәм ата-ана каравыннан мәхрүм калган балаларга аерым игътибар күрсәтелергә тиеш. Шулай ук сәләтле балаларның фәнни һәм һөнәри карьерасын даими күзәтү астына алган система төзү мөһим. Безгә талантлы, өметле яшьләрнең чит илләргә китүен сизелерлек киметергә кирәк. Без бу мәсьәләдә үрнәк төбәк булырга тиеш. Хөкүмәт яшьләрнең интеллектуаль, иҗади потенциалын ачу өчен генә түгел, ә аларны республика территориясендә кызыклы һәм лаеклы хезмәт хакы түли торган эш белән тәэмин итү өчен дә зур тырышлык куярга бурычлы.
Без даими төстә тизләнә барган фәнни алгарыш дөньясында яшибез. Әйтик, 50-60 нчы елларда кешедәге белемнәр суммасы һәр ун ел саен ике тапкырга, ә 70 нче елларда 5 тапкырга артса, ХХI гасыр башында мәгълүмат һәр ике ел саен ике мәртәбә арта. Әле кичә генә фундаменталь фәнгә караган белемнәр өлкәсе бүген гамәли тикшеренүләр даирәсенә әверелә, ә аннары кичекмәстән яңа технологияләр разрядына күчә.Әлегә республиканың мәдәни-белем дәрәҗәсе таләпләргә җавап бирә, ләкин иң эре университетларда фән үсеше артыннан өлгерә алмаган вәзгыять туа. Фәннең хәле тулаем республика югары мәктәбендә белем бирүнең һәм укытуның дәрәҗәсе белән бәйле булуында чагылыш таба. Техник һәм табигать белән бәйле фәнни дисциплиналар өлкәсендә хәлләр аеруча катлаулы кебек. Бу даирәдә белгеч тәрбияләр өчен фәнни база - заманча лабораторияләр, яхшы җиһазлар һәм иң мөһиме , эшлекле вәзгыять һәм квалификацияле фәнни җитәкче кирәк.
Җәмгыятьнең фәнгә мөнәсәбәтен үзгәртүдә фәнни белемнәрне барлык массачыл мәгълүмат чаралары ярдәмендә популярлаштыру яхшы нәтиҗә бирә алыр иде. Татарстан Республикасында фәннең ролен күтәрү буенча төп бурычларның берсе - җәмәгать фикерен формалаштыру. Шунысын да әйтергә кирәк, бу бурычны үтәү чынлыкта капитал салулар таләп итми. Беренче чорларда фәнни проблемаларны республика телевидениесе һәм радиосы аша киң яктырту да җитәр иде. Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенә, "Татмедиа" массачыл коммуникацияләр агентлыгына агымдагы елда бу эшне башлап җибәрергә кирәк.
Республиканың Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, Мәгариф һәм фән министрлыгы, шулай ук кызыксынган башка ведомстволар белән берлектә, аларның фәнни юнәлешләрен финанслау, өстенлекле шартларда торак белән тәэмин итү юлы белән Россия Федерацияце регионнарыннан, БДБ илләреннән өметле галимнәрне, фәнни хезмәткәрләрне җәлеп итү механизмнары хакында уйларга кирәк.
Медицина, физик культура һәм спорт
Сәламәтлек тәэмин итү - тормышның сыйфатын күтәрү буенча республика стратегиясенең икенче гаять мөһим юнәлеше.
2006 елда медицинага махсуслаштырылган дәүләт сәламәтлек саклау учреждениеләрен камилләштереп коруның республика программасы һәм "Сәламәтлек" өстенлекле милли проект буенча 5 миллиард сумнан артыграк акча җибәрелде. Шунысы игътибарга лаек, республика средстволары (3 миллиард сум тирәсе) - югары технологиягә нигезләнгән медицина ярдәмен күрсәтүне үстерүгә, ә федераль средстволар - медицина ярдәме күрсәтүнең беренчел буынын үстерү өчен җибәрелде. Тармакны үстерүгә системалы керешү нәтиҗәсендә сәламәтлек саклау ресурсларын нәтиҗәлерәк итү һәм Татарстанның медицина үзәкләрендә федераль заказларны үтәүгә дәгъва кылу мөмкин булды. Ике программаны үтәүгә көч һәм средстволарны туплау сәламәтлек саклау даирәсендә күп кенә мөһим проблемаларны хәл итү өчен юл ачты: регионара клиник -диагностика үзәге һәм йогышлы авырулар хастаханәсе файдалануга тапшырылды. Республика клиник хастаханәсендә, Республика балалар клиник хастаханәсендә, Казан онкология диспансерында, "Тернәкләндерә торган травматология һәм ортопедия" фәнни тикшеренү үзәгендә, республика офтальмология хастаханәсендә операция ясый торган 51 һәм 130 тернәкләндерү урыннарын тулысынча реконструкцияләү һәм җиһазландыру, 1,7 миллиард сумлык медицина җиһазлары (нәтиҗәдә әйдәп баручы 6 учреждение заманча диагностика җиһазлары белән тулысынча тәэмин ителде), 265 берәмлек санитария автотранспорты һәм 2 санитария авиациясе вертолеты сатып алу мөмкинлеге бирде. Югары технология нигезендә операцияләр ясау буенча республикада булган куәтләр ике мәртәбә үсте, операциядән соң булырга мөмкин авыртуларның санын 20 процентка кадәр киметү өчен шартлар тудырылды.
Республика модернизацияләү программасы һәм "Сәламәтлек" милли проектының тәэсире аерым учреждениеләр кысаларыннан чыкты һәм алга таба тармакны системалы модернизацияләүне таләп итә. Агымдагы елда дарулар белән өстәмә рәвештә тәэмин итү программасын гамәлгә ашыру сәламәтлек саклауда иң мөһим бурычларның берсе булды. Монда җитди үзгәрешләр күзәтелде. Федераль һәм республика ташламаларыннан файдаланучылар тарафыннан 1,95 миллиард сумлык бушлай медикаментлар алынды, бу 2005 ел белән чагыштырганда 72 процентка артыграк. Әлеге чара амбулаториядә дәвалауның сыйфатын һәм нәтиҗәлелеген күтәрү, хастаханәдә ятучылар санын 7,2 процентка киметү мөмкинлеге бирде.
2006 елда тулаем бюджетка өстәмә рәвештә (14,7 миллиард сум) финанслауның барлык чыганакларыннан сәламәтлек саклауга 6,24 миллиард сум акча җәлеп ителде.
Шушы эшләр нәтиҗәсендә узган елда халык арасында үлем-китем 5 проценттан артыгракка кимеде. Бу 2,5 меңнән артыграк кешенең тормышын саклап калу дигән сүз. Аналарның үлеме, йөрәк-кан тамырлары авыруларыннан, травмалардан, агуланудан һәм бәхетсезлек очрагыннан, онкологик авырулардан үлем очраклары кимеде. шул ук вакытта сабыйлар үлеме Россия Федерациясе субъектларындагы иң түбән булуга карамастан аның 5,1 процентка үсүе күзәтелде.
Беренчел медицина-санитария ярдәме күрсәтүдә сизелерлек үзгәрешләр булды.Участок терапевтларына, педиатрларга, гомумпрактика табибларына һәм алар белән эшләүче шәфкать туташларына өстәмә рәвештә түләү билгеләнү нәтиҗәсендә аларның уртача хезмәт хакын 2,5 мәртәбәгә, табибларныкын 17,5 мең сумга, шәфкать туташларыныкын 12 мең сумга кадәр арттыру мөмкин булды. Әлеге чара сәламәтлек саклауның беренчел буынында эшләүче табибларның санын өчтән бер өлешкә, ә гомумпрактика табибларын - өч мәртәбә арттыру мөмкинлеге бирде. Беренчел буынны кадрлар белән тәэмин итү, аларны укыту буенча безне борчып торучы проблемалар хәл ителә башлады. Икенче этап - барлык амбулатор-поликлиника һәм ашыгыч медицина ярдәме күрсәтү өчен аларга финанс средстволарын тапшыру һәм шул рәвешле хастаханәләргә һәм поликлиникаларга беркетелгән халыкның сәламәтлеге өчен җаваплылыкны билгеләү. Финанслауның мондый системасы бөтен поликлиника хезмәтенең эш сыйфатын сизелерлек яхшырту мөмкинлеге бирәчәк.
Ашыгыч медицина ярдәме күрсәтү җитди яңарыш этабы кичерә. Ел дәвамында санитар автопаркның 60 проценты алмаштырылды. Сәламәтлек саклау министрлыгына алар эшчәнлегенең нәтиҗәлелеген күтәрү буенча эшне дәвам иттерергә кирәк. Фельдшерлык-акушерлык пунктларын беркетелгән халыкның сәламәтлеге өчен җавап бирүче гомумтабиблык практикасы үзәкләре белән берләштерү яхшы нәтиҗә бирергә мөмкин.
Без сәламатлек саклауга бүлеп бирелә торган акчаларның җитәрлек булмавын аңлыйбыз. Ләкин безнең сәламәтлек саклау системасының торышы шундый ки, безгә үсешнең өстенлекле юнәлешләрен төгәл билгеләргә һәм озак вакытка исәпләнгән планнарны системалы рәвештә гамәлгә ашырырга кирәк. Медицина ярдәме күрсәтүне реструктуралаштыруны медицина оешмалары челтәренең куәтләрен һәм структураларын халыкның медицина ярдәменә булган нигезләнгән ихтыяҗлары нигезендә алып барыла торган эзлексез процесс итеп карарга кирәк. Реструктуралаштыруның максаты - медицина ярдәменең сыйфатын күтәрү һәм аны һәр кеше тарафыннан тигез дәрәҗәдә алу мөмкинлеген тәэмин итү, шулай ук сәламәтлек саклау ресурсларыннан нәтиҗәле файдалану. Шуңа күрә республика Хөкүмәтенә һәм Сәламәтлек саклау министрлыгына төп тырышлыкны түбәндәге өстенлекле юнәлешләргә туплау мөһим.
Бушлай медицина ярдәме күрсәтүне гарантияләү. Ул республиканың барлык гражданнары өчен бертигез дәрәҗәдә тәэмин ителергә тиеш. Бюджет средстволары исәбенә сатып алынган барлык нәрсә беренче чиратта коммерция хезмәтләрен үстерүгә түгел, ә гарантияләнгән медицина ярдәме күрсәтүгә хезмәт итәргә тиеш. Министрлыкка кыйммәтле медицина җиһазларының һәм ресурсларның 100 процент эшләвен тәэмин итәргә кирәк. Медицина ярдәме күрсәтүне сорап мөрәҗәгать иткән теләсә кайсы гражданин нәрсәнең акча түләп, ә нәрсәнең бушлай булуы хакында мәгълүмат ала алырга тиеш. Медицина учреждениеләре администрацияләре әлеге хезмәтләрне анык итеп бүләргә бурычлы.
Сәламәтлек саклауның нәтиҗәле икътисадый моделен төзү. Нәтиҗәле идарә итү һәм средстволарны рациональ файдалану теләсә кайсы реформаны уздыру өчен нигез булып хезмәт итәргә тиеш. Сәламәтлек саклау системасы административ идарәдән нигезендә ресурсларны сак тоту һәм кулланучылар соравын максималь канәгатьләндерү яткан процесслы идарә итүгә күчәргә тиеш. Икътисад һәм сәнәгать, Сәламәтлек министрлыкларына якын араларда тиешле тәкъдимнәр эшләү зарур.
Сәламәтлекне саклау өчен җаваплылык һәм авыруларны кисәтү. Халык, аеруча хезмәткә сәләтле яшьтәге кешеләр арасында үлем-китемнең төп сәбәбе булып вакытында дәвалаганда җиңә алырлык авырулар тора. Тиешле профилактик чаралар күрү һәм вакытында диагностика ясау тиешле дәрәҗәдә куелган очракта миокардо инфарктының, инсультның, онкологик, йогышлы авыруларның, һөнәри авыруларның, травмаларның һәм агулануларның таралуын киметергә мөмкин.
Ләкин халыкның актив катнашыннан башка фәкать сәламәтлек саклау системасы тырышылыгы белән генә демографик кризисны җиңү юлында уңышка ирешү мөмкин түгел. Сәламәтлек саклау системасы түләүле. Ул зур чыгымнар таләп итә. Шуңа күрә җаваплы гражданин сәламәт яшәү рәвеше өчен көрәшмәгән кешеләр өчен җавап бирергә тиеш түгел.
Эчкечеләрне, наркоманнарны, тәмәке тартучыларны һәм башкаларны дәвалау өчен бик зур акчалар тотыла. Кеше үзенең сәламәтлеге турында үзе кайгыртмаса, аңа бернинди иң яңа технологияләр дә булышмаячак. Икътисад һәм сәнәгать, Сәламәтлек саклау министрлыкларына, Мәҗбүри медицина иминияте системасына (территория компанияләренә һәм иминият компанияләренә) агымдагы елда үзләренең сәламәтлекләрен саклау һәм ныгыту буенча кешеләрнең активлыгын күтәрүдәге финанс механизмнарын да тәкъдим итәргә кирәк.
Кулланучылар хокукларын реаль тәэмин итү. Без пациентларның хокуклары турында күп сөйлибез, ләкин ни кызганыч, безнең тарафтан күрелгән чараларга карамастан, пациент сәламәтлек саклау учреждениеләрендә төп фигурага әйләнмәде әле. Аңа мәгълүмат җитми, ул күпсанлы кәгазь боткасын һәм чикләүләрне аңлап бетерми. Ул, чынлыкта, табиб сайлау, үз хокукларын яклау мөмкинлегеннән мәхрүм. Ул үзенең мөмкинлекләре белән ирекле рәвештә эш итә һәм дәвалануның иң кулай ысулын сайлый алмый. Безнең халык сабыр һәм тиз ышана торган. Ләкин кешеләрнең изге хисләрендә озак уйнарга ярамый. Шуңа күрә дәүләтнең сәламәтлек саклау мәсьәләләренә булган игътибары куллану хезмәтләренең сыйфатын күтәрү, медицина учреждениеләрендә табиблар һәм пациентлар арасында үзара мөнәсәбәтләр процедураларын гадиләштерү рәвешендә реаль гәүдәләнеш табарга тиеш. Табиблар авырулар, аларның туганнары һәм якыннары белән гади һәм аңлаешлы телдә сөйләшергә тиеш.Сәламәтлек саклау министрлыгы агымдагы елда, аларны башлап белгечләр арасында тикшереп, медицина ярдәме күрсәтү стандартлары һәм тиешле административ регламентлар эшләргә бурычлы.
Гомумпрактика табиблары институты нигезендә беренче ярдәм күрсәтүне үстерүнең өстенлекле юнәлешләре. Татарстан Республикасы гомумпрактика табибы идеясе гәүдәләнеш тапкан төбәкләр арасында беренчеләрдән булды. 2006 елда муниципаль берәмлекләр ашыгыч ярдәм күрсәтүне һәм фельдшерлык-акушерлык пунктларын да кертеп, сәламәтлек саклауның беренчел буынын үз идарәләренә алдылар. Болар медицина ярдәменең 80 проценты күрсәтелә торган сәламәтлек саклау органнары. Аларның эш сыйфаты халык тарафыннан гел уңай бәя генә алмый. Табибларга кадәрге һәм ашыгыч медицина ярдәме күләмнәре җан башына күчереп исәпләгәндә муниципаль берәмлекләр буенча сигез мәртәбә диярлек аерылып тора. Республика Хөкүмәтенә, Сәламәтлек саклау министрлыгына җирле үзидарә органнары белән берлектә кыска вакыт эчендә бердәм стандартлар нигезендә һәм нәтиҗәгә юнәлдерелгән финанслау үрнәгендә эшләнгән беренчел медицина ярдәме күрсәтүне камилләштерү программасын төзергә һәм гамәлгә ашыра башларга кирәк.
Медикаментлар белән гарантияле тәэмин итү - бу авырулар өчен дә, дәүләт өчен дә гаять катлаулы проблема. Бер яктан, дарулар бик кирәк, икенче яктан, кирәгеннән артык куллану кебек күренеш формалаша. Без, мөмкин кадәр тизрәк дару препаратларын бүлүнең кулай механизмын формалаштырырга бурычлы. 2006 елда фармацевтика базары күләме 2002 ел белән чагыштырганда 2,4 тапкырга артты һәм 8,8 миллиард сум тәшкил итте. Дару чараларының шундый зур әйләнешен күздә тотып, Хөкүмәт дарулар белән өстәмә рәвештә тәэмин итү программасының үтәлешенә контрольне көчәйтергә бурычлы.
Балалар арасында авыруларны кисәтү. Хезмәткә сәләтле кешеләр арасында үлем-китемнең тамырларын организм ныгый һәм әхлак хакындагы төшенчәләр формалаша торган балалык чорларыннан эзләргә кирәк, ләкин балалар һәм үсмерләр дәүләтнең аерым кайгыртуында булган нәкъ менә шушы чорда сәламәтлекләрен бик нык югалталар. Соңгы биш ел эчендә балалар арасында авырулар 20 проценттан артыкка үсте. Әгәр без демография хакында җитди сүз алып барабыз икән, без, беренче чиратта, балалар һәм үсмерләрнең нагрузкаларын оптимальләштерергә, аларга физик культура һәм спорт белән шөгыльләнер өчен киңрәк мөмкинлекләр тудырырга бурычлы. Сәламәтлек саклау министрлыгына Мәгариф һәм фән министрлыгы, Яшьләр эшләре спорт һәм туризм министрлыгы белән берлектә "Балаларның сәламәтлеген саклау" һәм "Эшләүче халыкның сәламәтлеген саклау" дигән программалар әзерләргә кирәк.
Физик культура һәм спорт даирәсе сәламәтлек белән бик тыгыз бәйләнгән. Сәламәт яшәү рәвеше формалаштыру - демографик хәлне яхшыртуда, яшь буынның сәламәтлеген ныгытуда, яшьләр арасында тискәре социаль күренешләрне кисәтүдә аеруча үтемле чара.
Спортның инфраструктурасы республика дәрәҗәсендә дә, муниципаль дәрәҗәдә дә интенсив темплар белән үсә. 2006 елда республикада яңа спорт корылмалары файдалануга тапшырылды, алар арасында Нурлат шәһәрендәге Боз сарае, Ютазы районы үзәгендә спорт-сәламәтләндерү комплексы, Әлмәт шәһәрендә ат спорты ябык манежы, Сарман бистәсендә чаңгы базасы, Биләр авылында спорт комплексы һәм башкалар бар.
Заманча спорт корылмаларын төзү белән беррәттән, халыкның барлык категорияләре өчен спорт объектлары төзү процессы киңәя. Республика шәһәрләрендә һәм районнарында 26 яңа хоккей мәйданчыгы, Әлмәт, Чаллы, Түбән Камада ясалма чирәмле футбол кырлары сафка басты.
"Бердәм Россия" партиясе проекты буенча Казан, Чаллы, Түбән Кама шәһәрләрендә күпфункцияле спорт комплекслары төзелә башлады. 2007 елда әлеге проект буенча тагын 5 объект корыла башлаячак.
Бюджет средстволарын массачыл физик культура һәм спортны үстерү өчен уңай һәм әйбәт шартлар тудыруга салу сизелерлек социаль эффект бирә. Физкультура һәм спорт халык арасында көннән-көн популярлаша бара. Спорт белән шөгыльләнү ихтыяҗы арта, сәламәт яшәү рәвешенең өстенлекләрен аңлаучылар саны күбәя. Традицион массачыл физкультура чаралары - "Россиянең чаңгы юллары", "Милләтләр кроссы" кебек бәйгеләрдә катнашучыларның саны арту шул хакта сөйли. Әйтик, 2006 елда аларда 80 меңнән артык кеше катнашты. Яшәү урыннарында балалар һәм үсмерләр өчен ел саен уздырыла торган "Күн туп", "Алтын алка", "Ак ладья" кебек спорт ярышларына 10 меңнән күбрәк бала җәлеп ителде.
Республикада эре спорт ярышлары да торган саен ешрак уздырыла. Фәкать 2006 елда гына да 530дан артыграк, шул исәптән 127 бөтенроссия һәм халыкара бәйгеләр оештырылды. Без осталар командалары һәм аерым спортчыларның, шул исәптән паролимпия уеннарында ясаган, күркәм чыгышлары белән горурланабыз. "Ак Барс" хоккей командасы ике мәртәбә Россия чемпионы булды, чирәм хоккее буенча "Динамо" командасы дүрт мәртәбә Россия чемпионы дигән олы дәрәҗә яулады.
"Камаз-мастер" командасы, "Париж-Дакар" автораллиеның трансконтиненталь супермарафонында җиденче тапкыр җиңеп чыкты.
Республика вәкилләренең лаеклы һәм нәтиҗәле чыгышларын әзерләү өчен Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министрлыгына, башка министрлыкларга, ведомстволарга муницпаль берәмлекләр белән берлектә инвесторлар җәлеп итеп, 2008 елдагы ХХIХ нче җәйге Олимпия уеннарына әзерләнү буенча спортчыларга, тренерларга һәм спорт оешмаларына ярдәм күрсәтү эшен оештыру зарур.
Хәйрия елы кысаларында физик культура һәм спорт чаралары ярдәмендә мөмкинлекләре чикләнгән кешеләрне бөтен яклап тернәкләндерү һәм социаль җәһәттән тормышка яраклаштыру буенча эшләрнең сыйфатын югары дәрәҗәдә оештырырга кирәк. Әлеге максатларда, Социаль яклау министрлыгына, инвалидларны тернәкләндерүнең индивидуаль программасы буенча, барлык муниципаль берәмлекләргә спорт корылмаларында һәм йөзү бассейннарында, спорт залларында шөгыльләнү өчен квоталанган вакыт бирү зарур.
Торак-коммуналь хуҗалыгы
Алдагы Юлламаларда халык өчен торак-коммуналь хезмәтләр күрсәтүнең сыйфатын күтәрү һәм тармакны финанс яктан савыктыруны тәэмин итү бурычлары куелган иде. Өч ел узганнан соң хәлнең күпмедер күләмдә тотрыклануы һәм озак көтелгән уңай тенденцияләрнең күренә башлавы хакында әйтеп була. Республикада торак-коммуналь хуҗалыгы тармагы даими депрессив халәтеннән чыкты һәм менә икенче ел инде шактый тотрыклы эшли башлады. Предприятиеләрне финанс җәһәтеннән савыктыру, төп фондларны камилләштереп яңарту, бер үк вакытта хезмәтләргә түләүдә 100 процент күләмендә акча средстволарына күчү торак-коммуналь хезмәтләргә тарифлар илебездә иң түбәннәрнең берсе булуы шартларында тармакны зыянга эшләмәү дәрәҗәсенә чыгару мөмкинлеге бирде. Бер кв. метрга хезмәт күрсәткән өчен түләүләр күләме, капиталь ремонт өчен түләүләрне исәпкә алып, республикада Россиядәге уртача күрсәткечләрдән 37 процентка түбәнрәк. 2007 елда тулаем республика буенча торак-коммуналь хуҗалыгы тарифларының үсүе 17 проценттан (2006 ел) 14 процентка, ә тораккка хезмәт күрсәтү җәһәтеннән - 13 процентка киметелде. Россия Федерациясе буенча уртача үсеш 15 процент тәшкил итә. Әлбәттә, бу планлаштырыла торган инфляция темпларыннан бераз югарырак, ләкин, ниһаять, без торак-коммуналь хезмәтләргә тарифларның планлы башкарыла торган үсеше планлаштырылучы уртача хезмәт хакы (118,7 процент) һәм халыкның акчалата керемнәре (119,5 процент) үсешеннән 25 процентка түбән булуына ирештек. Шулай итеп, торак-коммуналь даирәдә безнең тарафтан башланган реформалар нәтиҗә бирә - алар халыкның тормыш сыйфатын күтәрүгә эшли башлады. Бу процесста керемнәре торак-коммуналь хезмәтләр өчен тулы күләмдә түләргә мөмкинлек бирми торган аз керемле гаиләләргә адреслы социаль ярдәм күрсәтүнең махсус төзелгән республика системасы аерым роль уйный. Ярдәм күрсәтү конкрет иясен тапты. Хәзер дәүләт финансларын чыннан да мохтаҗ булган кешеләр генә ала. Бюджеттан торак-коммуналь хуҗалыгы предприятиеләренең зыяннарын каплау чыгымнары тулысынча юкка чыкты. Әлеге акчаларны безнең гражданнар турыдан-туры ала башладылар.
Шулай да Төзелеш, архитектура, торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгына, муниципаль берәмлекләр башлыкларына торакта яшәүчеләрнең, аеруча пенсионерлар һәм инвалидларның торак-коммуналь хезмәтләр өчен түләү счетларын экономияләү мөмкинлеге хакында мәгълүмат алуларына ирешү мөһим. Күп гражданнар өчен счет суммасындагы һәр артык сум хакимиятнең кешеләрнең, ә еш кына авыр тормыш итүчеләрнең хәленә битараф калулары хакында сигнал булып тора.
2007 елда тарифларның үсеш динамикасын киметү, гаиләләрнең тулаем керемендә торак-коммуналь хезмәтләр өчен чыгымнар өлешен 7 процент күләмендә саклау, түләүләр җыюны 98 процентка кадәр күтәрү идарә итүнең һәм торак фондына хезмәт күрсәтүнең шәхси формаларына күчү нәтиҗәсендә мөмкин булды һәм ул торак-коммуналь хезмәтләр күрсәтү базарында конкурентлык башлангычлары формалаштыруга керешү мөмкинлеге бирде. Коммуналь предприятиеләрне хосусыйлаштыру идарә итүгә кызыксынган һәм нәтиҗәле эшли белә торган милекчеләрне җәлеп итүгә юл ачты һәм соңгылары төп средстволарны камилләштереп яңартуга үз акчаларын кертә башладылар. Фәкать "Татэнерго" ААҖ 2006 елда 1,8 миллиард сум, "Татгазэнерго" ҖЧҖ һәм "Водоканал Сервис" ААҖ 362 һәм 92 миллион сум акча салдылар.
Җылылык белән тәэмин итү схемасын оптимальләштерү нагрузкаларның мөмкин кадәр зуррак өлешен җылылык һәм электр энергияләрен алмаш-тилмәш эшләп чыгару чыганакларына күчерү буенча эшне дә дәвам итәсе бар. Коммуналь комплексның инженерлык челтәрләрен тагын да максатчанрак үстерү, инженерлык челтәрләренә тоташтырган өчен объектив түләү кертү максатларында шәһәрләрне һәм торак пунктларын үстерүнең шәһәр төзү планнарын эшләү һәм раслау мөһим. Муниципаль берәмлекләрнең башлыклары Татарстан Республикасы Хөкүмәте белән берлектә бу эшләрне якындагы өч елда тәмамларга бурычлы.
Республика шәһәрләре һәм авыллары буенча коммуналь хезмәтләргә чыгымнарны шактый дәрәҗәдә дифференциацияләү бу юнәлештә иң кискен проблемаларның берсе булып кала. Шуңа күрә 2007 елда Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгына тармакка инвестицияләр, шул исәптән челтәрләрне үстерүгә, энергия һәм ресурсларны саклауга, чыгымнарны киметүгә, шәһәрләр һәм районнар буенча аларны тигезләштерүгә юнәлдерелгән инвестицияләр җәлеп итүне стимуллаштыра торган яңа тариф сәясәтен кертүне дәвам итү зарур.
Хезмәтләрнең сыйфатын күтәрү җәһәтеннән дә күп нәрсәләр эшлисе бар әле. Бу процесс белән бәйле рәвештә күпфатирлы торак йортларда нәтиҗәле эшли белә торган милекчеләр булдыру процессы тулаем республика буенча бик акрын бара.Торак фонды чынлыкта тулысынча диярлек торак ширкәтләре аша идарә итү системасына күчерелгән муниципаль берәмлекләр булуга да карамастан, күп квартиралы йортларның 16,9 процент гомуми мәйданында гына милекчеләр берләшмәләре (торак милекчеләре ширкәте) төзелгән шәхси идарә итүче оешмалар идарәсенә торак фондының 64 проценты туры килә. Әйтергә кирәк, динамика уңай якта, ләкин ни кызганыч, яңа форма бар җирдә дә хезмәт күрсәтүнең сыйфатын яхшыртуда көтелә торган уңай үзгәрешләргә китерми.
Моңа бәйле рәвештә Казан тәҗрибәсен таратырга кирәк дип исәплибез. Торак фонды белән идарә итүнең һәм хезмәтләр күрсәтүнең тулысынча аерым кешеләр кулына күчүе 2007 елда тарифларның үсеш динамикасын кискен төстә киметү мөмкинлеге бирде. Ул торак-коммуналь хезмәтләр базарында конкуренциягә сәләтле мохит тудыруга ярдәм итте. Бер үк вакытта шәһәр һәм районнарның әлеге хезмәтләр белән идарә итү структураларында киң колачлы оптимальләштерү уздырылды. Бер ел дәвамында торак-коммуналь хуҗалыкларында инженер-техник хезмәткәрләр саны 70 процентка (1400 кешедән 200 кешегә) кыскартылды. Аппаратны тотудан алынган экономия генә дә елга 70 миллион сум тәшкил итә Нәтиҗәдә торак-коммуналь хуҗалыгы тарифлары үсеш күрсәткечләрен 12 процент дәрәҗәсенә китерүгә, ә торак хезмәтләре җәһәтеннән 7 процент дәрәҗәсендә саклауга ирешелде. Бу 2007 елдагы фаразлана торган инфляция күләменнән кимрәк.
Шул ук вакытта яңа проблемалар да күренә башлады. Муниципаль берәмлекләрнең җитәкчеләре һәм республика Хөкүмәте аларны игътибар үзәгендә тотарга тиеш. Торак фондын идарәчеләр компаниясе кулына бирү азкатлы һәм биек торак фонды белән идарә итүнең бүленүенә китерде. Средстволарны бер хуҗалардан икенчеләре файдасына тапшыру һәм шул рәвешле тарифларны тигезләү (әүвәлгечә) яңа шартларда мөмкин түгел. Йорт хуҗаларыннан җыела торган максатчан акчалар фәкать йортны тотуга гына китәргә тиеш. Шул сәбәпле төрле йортларда бер үк төрле торакны тоту сизелерлек дәрәҗәдә аерымлана. Бу хәл шәһәрнең азкатлы йортлар урнашкан өлешендәге йортларны һәм беренче массачыл сериядәге йортларны тоту бәясенә сизелерлек йогынты ясарга мөмкин.
Хезмәтләрнең сыйфатын күтәрү һәм торак белән нәтиҗәле идарә итәрлек милекчеләр формалаштыру процессын тоткарлый торган җитди сәбәп булып күпфатирлы торак фондын ремонтлап бетермәү тора. Соңгы ике елда республикада әлеге проблеманы хәл итү өчен җибәрелә торган средстволарның күләме 2 мәртәбә арттырылуга карамастан, сизелерлек үзгәрешләр юк әле. Шуңа күрә 2007 елдан башлап Татарстан Республикасы Дәүләт Советына республика Хөкүмәте, муниципаль берәмлекләр белән берлектә халыкның, муниципалитетларның, республика бюджетының һәм потенциаль инвесторларның средстволарын берләштерүне күздә тоткан махсус республика программасын эшләргә һәм гамәлгә ашыра башларга кирәк. Ремонтлана торган торак йортларның төп конструктив элементларын (түбәне, подвалларны, тәрәзәләрне, лифтларны, су белән тәэмин итү, канализация стоякларын, җылыту системасын) бергәләп торгызу проблемаларын хәл итүнең үзара кабул ителерлек формаларын табарга кирәк.
Гражданнарның һәм уртак финанслау инструментларының, халык һәм хакимият органнарының капиталь ремонт өчен билгеләнгән средстволарны тотуда бергәләп контрольлек итүенә ирешү акчаларны максатчан тотмау һәм урлау юлын бикли торган ышанычлы киртәгә әверелергә тиеш. Ә бит элегрәк, кызганычка каршы, мондый хәлләр булгалый иде.
Торак милекчеләре берләшмәләрен төзүгә ярдәм итү максатларында республика Хөкүмәтенә Программа кысаларында түбәндәге дәүләт ярдәме күрсәтү чараларын карарга кирәк:
- банк заемнары буенча муниципаль гарантияләр бирү, җәлеп ителгән средстволар исәбенә капиталь ремонт ясаганда аз тәэмин ителгән гражданнарның кертемнәрен түләүгә җәлеп ителә торган кредитлар һәм өстәмә субсидияләр буенча республика бюджетыннан процент ставкаларын өлешчә компенсацияләү;
- күпфатирлы йортларда өстенлекле шартларда җиһазларны лизингка (җылылык, кайнар су , электр белән тәэмин итү күләмнәрен исәпләү приборлары, насослар, лифтларны алмаштыру һәм камилләштерү) яңарту.
Тагын ун-унбиш елдан бүген чагыштырмача яңа йортларда яшәүчеләр алдында да шундый ук проблемалар килеп чыгарга мөмкин булуын күздә тотарга кирәк. Милекчеләрнең булачак капиталь ремонтка дип җыелган максатчан акчаларының саклануын гарантияләүче механизмнар әлеге юк. Татарстан Республикасы Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгына агымдагы елда бу проблеманы хәл итүнең төрле вариантларын эшләү зарур.
2007 елда күп нәрсәләр эшлисе бар. Капиталь ремонттан тыш, торакны демонополизацияләү һәм халыкка тапшыру үзләре өчен файдалы булмаган торак-коммуналь өлкәсендә эшләүче бюрократларның каршылыгын да җиңәргә кирәк.
Һәркем ала алырлык торак
"Россия гражданнарына - һәркем ала алырлык һәм уңайлы торак" дигән өстенлекле милли проектны гамәлгә ашыру республикада да торак төзелеше күләмнәрен үстерүдә яңа этәргеч бирде. 2006 елда 1778,8 мең кв метр яисә бер кешегә 0,47 кв метр торак сафка бастырылды (Россия буенча уртача - 0,35). Төзелгән индивидуаль торак өлеше 2005 елдагы 46 проценттан 2006 елда 59 процентка кадәр артты. Тупланган тәҗрибә һәм тузган торакны бетерүнең уңышлы йомгаклары торак төзелешен алга таба үстерү өчен нигез салды. Финанс-кредит, ипотека кредиты даирәсенең үсүе аркасында керемнәре уртача һәм югары булган гражданнар үзләренең торак проблемаларын мөстәкыйль рәвештә хәл итү мөмкинлеге алдылар.
Шул ук вакытта торак бәясенең үсеш темплары (177 процент) аз тәэмин ителгән гражданнар керемнәренең үсеш темпларыннан югарырак (128 процент) булуы нәтиҗәсендә гражданнарның әлеге категориясе өчен бер типтагы торак алу мөмкинлекләре кимеде. Атап кителгән конъюнктур факторлар нәтиҗәсендә беренчел базарда торак алу мөмкинлеге Россия Федерациясендә 4,7 дән 5,3 елга, Татарстанда 3,1 елдан 3,5 елга кимеде. Ил буенча тулаем алганда беренчел базарда уртача бәя бер квадрат метр өчен 36,2 мең сум (Татарстанда 27,9 мең сум) тәшкил итте. Шул ук вакытта төзелешнең үзкыйммәте торак базары бәясеннән 2-2,5 мәртәбә түбәнрәк - рентабельлек 100 проценттан күбрәк тәшкил итә. Торакның кыйммәтләнүенә җир сатып алганда арадашчыларга түләү, төрле килештерүләр өчен түләү белән бәйле чыгымнар сизелерлек йогынты ясый.
2007 елда Хөкүмәткә һәм Төзелеш , архитектура һәм коммуналь хуҗалык министрлыгына муниципаль берәмлекләр башлыклары белән берлектә намуссыз арадашчылар эшчәнлеген җайга салуның нәтиҗәле механизмын эшләргә кирәк. Бу бик мөһим, чөнки алар белән сату-алу итү җир участоклары һәм торакның нигезсез рәвештә кыйммәтләнүенә китерә. Җир һәм торак базарында бәяләр формалаштыру Татарстанда үсешнең цивилизацияле юлына басарга тиеш. Шулай булмаганда безнең барлык башлангычларыбыздан халык түгел, ә алыпсатарлар файдаланачак. Нәтиҗә көткәннең нәкъ киресе булачак.
Агымдагы елның гыйнварында Казанда узган Россия Федерациясе Дәүләт Советы Президиумы Социаль ипотека программасы аша аз керемле гражданнарга торак сатып алуда дәүләт ярдәме күрсәтү буенча Татарстан сайлаган юлның хаклыгын раслады.2007 елда республикада җан башына туры килә торган уртача керемле гаиләләр өчен социаль ипотека программасы буенча торак алу мөмкинлеге (Казанда 1 квадрат метр өчен 15,9 мең сум) 2,6 ел тәшкил итә. Бу күрсәткеч милли проект буенча торакны өч елда алу мөмкинлеген күздә тоткан 2010 елгы күрсәткечне дә узып китә.
2005-2006 елларда Социаль ипотека программасын гамәлгә ашыруга 10,8 миллиард сумнан артык акча тупланды, шуларның 3,8 миллиард сумы программада катнашучылар средстволары. Программа гамәлдә булган ике ел эчендә 13,5 мең гаилә (2006 елда 7498 гаилә) үзләренең торак шартларын яхшырттылар, аларның 2,5 меңнән артыграгы - яшь гаиләләр. Бала тугач бирелә торган дәүләт субсидияләрен 1005 гаилә алды, түләүләрнең гомуми суммасы 201 миллион сум тәшкил итә.
Социаль ипотека программасы буенча торак белән тәэмин итү күләмен 8500 гаиләгә кадәр, шул исәптән авылда кредитлар бирү аша кимендә 1500 гаиләне торак белән тәэмин итү - 2007 ел бурычы. Ә 2009 елга ел саен 10 мең квартира тапшыру дәрәҗәсенә чыгарга кирәк.
Республика хөкүмәтенә Җәмәгать палатасы белән берлектә агымдагы елда, гаделсезлекләргә юл куймау һәм закон бозуларны кисәтү максатында Социаль ипотека программасы буенча чиратлар формалаштыру һәм торак сату процессына зур игътибар бирергә кирәк.
Муниципаль берәмлекләр үз территорияләрендә гамәлгә ашырыла торган федераль һәм республика программалары мөмкинлекләрен тулы күләмдә файдалану белән беррәттән, торак төзелешенең "үсеш нокталарына" нигезләнгән үз муниципаль программаларын булдырырга бурычлы. Әлеге "үсеш нокталары" инженерлык челтәрләрен үстерү схемалары, торак төзелеше өчен тиешле инфраструктура белән җиһазландырылган җир участоклары бирү белән ныгытылырга тиеш.
Җир участокларын әзерләүгә аерым игътибар бирү сорала. Кагыйдә буларак, бюрократия белән бәйле гамәлләрнең зур күпчелеге һәм төзелешнең кыйммәтләнүенә китерүче шартлар нәкъ менә шушы факторга бәйле. Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә муниципаль берәмлекләр җитәкчеләре белән берлектә 2007 елда әлеге максатлар өчен яраклы җирләрне, шул исәптән дәүләт резервында булган җирләрне, тулысынча инвентарьлаштыру уздырырга кирәк. Татарстан Республикасы Җир һәм мөлкәти мөнәсәбәтләр министрлыгына Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгы һәм муниципаль берәмлекләр белән берлектә, индивидуаль төзелешне дә кертеп, ким дигәндә 15 елга торак төзелеше өчен җир участоклары запасы әзерләргә кирәк. Инфраструктураны үстерү дә кызу темплар белән планлаштырылырга тиеш.
Азкатлы төзелешләрне үстерү юнәлеше торак сәясәтендә өстенлекле юнәлеш булырга тиеш. Республика Хөкүмәтенә муниципаль берәмлекләрнең башлыклары белән берлектә ел дәвамында шәһәр тирәсендәге җирләрдә төзелешләр алып бару схемасын ачыклап бетерергә кирәк.
Төзелә торган торак микрорайоннарын югары сыйфатлы һәм кирәкле инфраструктура объектлары белән тәэмин итү инвестицияләр салу җәһәтеннән кызыктырырлык булсын өчен республика Хөкүмәтенә тармак министрлыклары белән берлектә шулай ук инфраструктура объектлары төзелешенең норматив бәясен каплау рәвешендә инвесторлар өчен гарантияләр бирүне, кредитлар җәлеп итү буенча процент ставкаларын компенсацияләү механизмын эшләүне күздә тотарга кирәк.
Төзелешкә рөхсәт бирә торган документларның әйләнеш срокларын кыскартуга аерым игътибар бирелергә тиеш. Генераль планны эшли башлаганнан алып җир участогын сатуга куйганчы булган вакыт аралыгы уртача 2,5 елга сузыла һәм бу даирә өчен башлыча җирле үзидарә органнары җаваплы. Рөхсәт бирә торган документларны алга таба килештерү өчен инвестор, кагыйдә буларак, тагын ярты ел йөрергә мәҗбүр була. Республика органнары эшен оптимальләштерү исәбенә әлеге вакыт ике мәртәбә диярлек кимесә дә инвесторга рөхсәт бирә торган документларны алу өчен кирәк булган вакытны 1-1,5 айга киметү өчен муниципаль хезмәттә тиешле үзгәрешләр ясау таләп ителә.
Торак төзү күләмен арттыру 5 ел дәвамында 200 миллиард сумга якын инвестиция салымнары таләп итә һәм инвестицияләрнең үсеш динамикасы еллар буенча 20дән 50 миллиард сумга кадәр булырга тиеш. Һәм әгәр ул 6-10 миллиард сум гына булса - бу Социаль ипотека программасы буенча ел саен салына торган инвестицияләр, шундый ук средстволар инфраструктураны үстерүгә тотылырга тиеш. Ә калган акчаларны, классик ипотеканың инвестиция механизмнарыннан файдаланып, җир ипотекасы һәм төзелеш ссуда-саклык кассалары системасы элементларын кертеп, инфраструктураны үстерүгә тотарга мөмкин.
2004-2006 елларда республикада "Татарстан Республикасы ипотека агентлыгы" ААҖ аша 3781 ипотека кредиты һәм 465 өлешле кредит бирелде, шуларның 2331 кредиты (1,5 миллиард сум) 2006 елда бирелде. Татарстанда 2006 елда бөтен банклар тарафыннан барлыгы 4 миллиард сумга якын ипотека кредитлары бирелде. Менә бер елдан артык инде Икътисад һәм сәнәгать министрлыгында классик ипотекага ярдәм күрсәтү программасы эшләнә. Ул бик акрын туа һәм моңа юл куярга ярамый. Югары керем бирә торган һәм бик ышанычлы бу даирәгә пенсия тупламаларын, гражданнарның саклык акчаларын җәлеп итү системасын булдыру мөһим. Төзелгән торакны сату нәтиҗәсендә алынган акчаларны саклау өчен республика эчендәге төзелеш әйләнешендә ипотека кредитларын рефинанслауның үз системасын төзү мөһим. Хәлиткеч нәтиҗәләргә ирешү өчен шулай ук программада муниципалитетлар кулы астында булган җир участокларын залог итеп салу нигезендә ипотека кредиты исәбенә торак төзегәндә инженерлык коммуналь челтәрләрне финанслау механизмын салып калдырырга һәм активларны залогка салу нигезендә дәүләт гарантияләре бирү буенча яңа алымнар эшләргә кирәк.
Төзелешләрнең күләмен арттыру, аларның бәясен киметү өлешендә билгеләнгән планнарны уңышлы гамәлгә ашыру өчен милек хокукын теркәү һәм рөхсәт бирә торган документлар алу системасында тиешле үзгәрешләр белән беррәттән, документларны рәсмиләштерү вакытларын һәм аларның бәясен киметүне дәвам итү мөһим. Шунысын да әйтеп китәргә кирәк, бу эш һәр муниципаль берәмлектә алып барылырга тиеш. Торак базарының ни дәрәҗәдә үскән булуы һәм инвестицияләр җәлеп итүчәнлеге теркәү срокларына шактый нык бәйле. Срокларны кыскарту буенча мәгълүм нәтиҗәләргә ирешелде, ләкин ипотека кредитының асылы үзе үк бу срокларның 3-5 көннән артмавын таләп итә. Теркәүче органнар да әлеге параметрларга чыгарга бурычлы.
Төзелеш индустриясендә киң колачлы планнар билгеләнде. Шактый җитди ресурслар тартылыр дип фаразлана. Шул ук вакытта бу салымнарның төзелеш материаллары промышленностенең республика базасын аякка бастыруга һәм үстерүгә булышлык итүе мөһим. Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгына агымдагы елда тиешле программа әзерләргә кирәк. Урыннарда җитештерелә торган төзелеш материалларының өлешен арттыру, шулай ук йортлар төзүдә нәтиҗәле һәм ресурслар саклый торган төзелеш материаллары чыгаруны һәм алдынгы технологияләр куллануны үзләштерү Татарстан Республикасында торакның бәясен һәркем сатып алырлык дәрәҗәгә җиткерүдә мөһим резерв булып тора.
Социаль яклау
Әлеге юнәлешнең максаты - базар шартларында социаль дәүләт концепциясен чын мәгънәсендә гамәлгә ашыру.
2006 елда социаль яклауга республика бюджетыннан 10,5 миллиард сум акча җибәрелде, 2 миллионга якын кеше социаль ярдәм алды.
Бүген социаль ярдәм күрсәтү чаралары исәбенә дәүләт тарафыннан яклана торган гражданнар категориясенең керемнәре артты. 2006 ел дәвамында сугышта катнашучыларның (12913 кеше) керемнәре 31 процентка, хезмәт ветераннарыныкы (297275 кеше) - 21 процентка, тыл хезмәтчәннәренең (15219 кеше) - 19,5 процентка, инвалидларның (318475 мең кеше) - 31 процентка күтәрелде. Аз тәэмин ителгән гаиләләрнең 7 проценты үзләренең матди хәлләрен яхшырттылар.
Әлеге юнәлештә ирешелгән казанышларга карамастан, гамәлдәге социаль яклау сәясәте кайбер концептуаль аныклауларга, күпсанлы юнәлешләр һәм чаралар арасында төп юнәлешләрне ачыклауга мохтаҗ.
Социаль яклауны гуманлаштыру принцибы профильле министрлык эшчәнлегендә өстенлекле юнәлеш буларак калку күрсәтелергә тиеш. Һәр кеше, аның статусының социаль үзенчәлеген исәпкә алып - инвалид, йортсыз-җирсез калган мохтаҗ кеше, тәрбиягә авыр бирелүчеләр төркеме, пенсионерлар һәм башкалар үзләре өчен кирәк булган күләмдә шәхси ихтыяҗларын канәгатьләндерүне иң мөһим урынга куярга тиеш, моның өчен республика халкына социаль хезмәт күрсәтү системасын камилләштереп яңарту барышында, аларның реаль матди һәм гаилә хәлләрен, социаль активлыкларын, физик халәтләрен исәпкә алып, халыкның аерым категорияләре өчен патронажның шәхсиләштерелгән үрнәкләрен (өйдә эшләү формасы, көндез барып тору үзәкләре, тәүлек буена яшәү үзәкләре) эшләргә кирәк.
Социаль яклау министрлыгына агымдагы елда шулай ук:
- Инвалидларны, бигрәк тә яшьләрне комплекслы социаль тернәкләндерү һәм җәмгыятькә кертү, яшәү һәм эшләү өчен киртә булмаслык шартлар тудыру, "Җәмгыятьтә инвалидларны интеграцияләү" республика программасы кысаларында тернәкләндерү хезмәтләре күрсәтү базарын формалаштыру һәм үстерү буенча чаралар комплексы эшләргә.
- Социаль хезмәт күрсәтү учреждениеләренең яшәп килгән челтәренең нәтиҗәлелеген һәм сыйфатын күтәрү, халыкка хезмәтләр күрсәтү, нәтиҗәгә юнәлеш тоткан учреждениеләрне бюджетлаштыруга күчерү өчен норматив-хокукый база әзерләргә.
- Дәүләт учреждениеләрен смета нигезендә финанслаудан дәүләт заданиесе нигезендә хезмәт күрсәткән өчен түләүләргә күчү юнәлешендә шартлар тудырырга, бюджет ресурсларын бүлү һәм көтелә торган нәтиҗәләрнең җәмгыятьтәге әһәмияте арасында турыдан-туры бәйләнеш тәэмин итәргә.
- Дәүләт тарафыннан гарантияләнгән хезмәтләр күрсәтү өчен җитәрлек күләмдә социаль хезмәтләр күрсәтү учреждениеләре челтәренең балансланган һәм тигез кыйммәтле челтәрен формалаштырырга кирәк.
Республика Хөкүмәтенә 2007 елда, өстенлекләрне акчага әйләндерү буенча тупланган тәҗрибә һәм үрнәк нигезендә кулланучылар аша социаль хезмәтләргә түләүнең төрле механизмнарын куллану максатында тиешле эш алып барырга кирәк.
Өлкән яшьтәге гражданнарга сакчыл караш
Намус белән эшләүче кеше пенсиягә чыккач үзен лаеклы картлык көткәненә чын күңелдән ышанган очракта гына икътисадый һәм социаль даирә тотрыклы һәм күп еллар дәвамында уңышлы үсү мөмкинлекләре ала.
Кызганыч, ләкин еш кына пенсиягә чыккач кешенең социаль статусы кискен рәвештә үзгәрә, сүз , беренче чиратта, производство һәм иҗтимагый процессларга кушылу-кушылмау хакында түгел, ә керемнәрнең кискен төстә үзгәрүе турында бара. Хәзерге вакытта республикада өлкән яшьтәге 742 мең граждан, шул исәптән 112 мең ялгызак яисә үзе генә көн итүче кеше яши. Бу шартларда һәм шулай ук өлкән яшьтәге гражданнарның өлеше арта бару тенденциясен игътибарга алып, республика хөкүмәте "Өлкән яшьтәге татарстанлыларга - лаеклы һәм матур картлык" республика программасын эшләргә тиеш. Проект аларга икътисадый ярдәм күрсәтүгә генә түгел, ә пенсионерларның социаль , һөнәри тәҗрибәсенә сорау булырлык шартлар тудыру, аларның активлыкларын үстерү , педагогик ресурсларын файдалану өчен шартлар тудыруга да юнәлтелергә тиеш. Моның өчен, аларның физик халәтләрен, һөнәри мөмкинлекләрен, мәдәни, рухи, этник таләпләрен, гаилә хәлләрен чагылдыра торган мәгълүматлар белән түбәндәгеләрне әзерләү максатында (финанс чаралары белән беррәттән) :
а) концертларга, премьераларга, музейларга һ.б чараларга йөрү мөмкинлеге бирә торган ташламалы билетларны һәм социаль контрамаркаларны төрле абонементларны үз эченә алган максатчан социаль мәдәни пакетлар;
б) яшьләрне, караучысыз балаларны, халыкның кызыксынган катламнарын мавыгулар буенча түгәрәкләр, иҗат коллективлары (хор, халык уен кораллары һ.б.лар), һөнәри тәҗрибәне тапшыру курслары (бакчачылык, йорт хайваннары, кулинария, төзелеш, халык промыселлары һ.б.лар) төзүгә җәлеп итү өчен тәкъдимнәр кертү.
Хәзерге демографик хәлгә бәйле рәвештә шулай ук пенсия яшендәге гражданнарны хезмәт эшчәнлегенә җәлеп итү вариантлары, "вакыт банкы" - тулы булмаган мәшгульлек һәм үзара ярдәмләшү системасын төзү чаралары да эшләнергә тиеш.
Гамәлдәге социаль хезмәт күрсәтү системасын тиешле рәвештә реформалаштыру зарур. Анда үз ата-аналарына социаль хезмәт күрсәткән өчен балаларның җаваплы булуын беркетергә кирәк.
Өлкән яшьтәге гражданнар белән эшләүдә республиканың кайбер районнарында тупланган тәҗрибә игътибарга һәм мактауга лаек. Әйтик, Балтач районында бер генә картлар йорты да юк. Ул гына да түгел, аларга ихтыяҗ да юк. Бу гуманлы мөнәсәбәт, миһербанлылык халыкларыбызның традицияләрен һәм рухи кыйммәтләрен чагылдыручы реаль күрсәткеч, ә иң мөһиме - ул бүгенге буынны тәрбияләүдә лаеклы үрнәк.
Мәдәният һәм сәнгать
Мәдәният һәм сәнгать үсеше халыкның иҗади потенциалын үстерүдә иң мөһим шарт булып тора. Икътисадның инновацияләр җәлеп итүчәнлеген күтәрү юнәлешендә республикабыз тарафыннан сайланган курсны гамәлгә ашыру өчен бу аеруча кирәк. Интеллектуаль милеккә һәм мәдәният казанышларын файдалануга нигезләнгән Татарстандагы иҗат индустриясен үстерү потенциалы регионда гомуми бизнес активлыгының нәтиҗәле катализаторына әверелергә тиеш.
Мәдәният казанышларының инновация потенциалыннан һәм республиканың мәдәни мирасыннан нәтиҗәле файдалану системасын төзү өчен Мәдәният министрлыгына, гамәлдәге технопарклар һәм бизнес инкубаторлары үрнәгендә, агымдагы елда "Арт-парк" - балалар һәм үсмерләр өчен программаларны һәм мәдәни индустрияне үстерү программаларын да кертеп, Татарстан Республикасының яшь рәссамнары, дизайнерлары, модельерларының новаторлык проектларын сынап карау һәм аларны кулланылышка кертү өчен полигон төзү концепциясен эшләргә һәм карауга кертергә кирәк.
Дөнья мәдәнияты мәйданына чыгу - мәдәният өлкәсендә өстенлекле бурыч. Милли мәдәният кыйммәтләре республикадан читтә дә мәгълүм булырга тиеш. Әлеге максатларда халкыбызның "Сабантуй" бәйрәмен мөмкин кадәр киңрәк файдалану зарур. Дөньяның мәдәният мәйданына чыгу юлларын киңәйтү өчен шулай ук мәдәният эшлеклеләре һәм мәдәни программалар, мәдәни туризм маршрутлары хакында мәгълүматларны, мәдәни вакыйгалар белән бәйле афишаларны, мәдәни-тамаша оешмалары билетларын калдыру һәм аларны сату буенча автоматлаштырылган бердәм системаны, сәнгать әсәрләрен интернет аукционнарда сату мөмкинлекләрен үз эченә алган, даими рәвештә яңартылып торучы интернет-портал төзү максатка яраклы булачак.
"Татарстан Республикасы мәдәни мирасының электрон фондын" төзергә кирәк. Ул санлы форматта Татарстан халыкларының мәдәни казанышларын саклауны тәэмин итүгә, татар мәдәниятеннән потенциаль файдаланучыларның географиясен сизелерлек киңәйтүгә, мәдәни мирас белән эшләүдә интерактив ысуллар һәм мөмкинлекләр тудыруга хезмәт итәргә тиеш.
Халыкның традицион мәдәниятенә, традицион сәнгать промыселларын һәм һөнәрләрен, алар кулланылышта булган тарихи-табигый мохитне саклауга һәм үстерүгә ярдәм итү проблемаларын системалы хәл итү, шулай ук глобальләшү контекстында милли үзенчәлекләрне саклауның кирәклеге агымдагы елда Татарстан Республикасында халыкның художество промыселларын, декоратив-гамәли сәнгатен саклау, торгызу һәм үстерү һәм тарихи-мәдәни тыюлыкларны һәм музей тыюлыкларын формалаштыру һәм үстерү буенча яңа программалар эшләүне таләп итә.
Мәдәният министрлыгына Болгардагы дәүләт музей-тыюлыгы нигезендә ачык күк астында "һөнәрчеләр бистәсе" дигән традицион һөнәрләрнең интерактив остаханәләр музее концепциясен әзерләргә һәм карау өчен кертергә кирәк. Монда туристларга хезмәт күрсәтүнең күләмен киңәйтү, тарихи-мәдәни, этнографик һәм милли традицияләрне саклау, сувенир продукция җитештерүне арттыру мәсьәләләре чагылыш табарга тиеш.
Җирле үзидарәгә реформалар уздыру шартларында, гастрольләр санын киметеп һәм фестиваль формаларын киңәйтеп, театр-концерт менеджментында яңа тенденцияләрдән файдаланып, авыл халкына хезмәт күрсәтүне камилләштерү зарур. Шулай ук антреприз рәвешендәге постановкаларның заманча формалары киң файдаланылырга тиеш. Казан театрларында эшләүче иң көчле актерларны республиканың башка төбәкләрендәге театрларда пьесалар куюга җәлеп итү дә мөһим. Бүгенге чынбарлык авыл районнарында мәдәни хезмәт күрсәтүнең стационар булмаган формаларын - яңа технологик чишелешләрдән файдалану исәбенә күчмә музей экспозицияләрен, концертлар кую һәм агарту эшләре белән шөгыльләнүче төркемнәрне, сәхнә өчен кирәк булган махсус җиһазлар белән җиһазландырылган автоклубларны, видеосәнгатьне халыкка җиткерү белән шөгыльләнүче күчмә машиналарны кечкенә шәһәрләрдә һәм авыл җирләрендә яшәүче халыкка хезмәт күрсәтүдә киңрәк файдалану зарур.
Мәдәният министрлыгы төрле типтагы авыллар өчен инфраструктураның яңа объектлары белән бәйле үрнәк стандартлар эшләргә бурычлы. Аларга район үзәкләре өчен белем бирә һәм мәдәни хезмәтләр күрсәтә торган үзәкләр, район буйсынуындагы авыллар өчен мәдәни-спорт үзәкләре керә. Халыкка мәдәни хезмәтләр күрсәтү, халыкның ялын оештыру, кешеләрнең аң-белем дәрәҗәсен күтәрү, сәнгатькә булган ихтыяҗларын канәгатьләндерү, спорт һәм савыктыру чаралары уздыру кебек мөһим вазыйфаларны үтәп, күпфункцияле хәрәкәтчән модульләрдән торучы үзәкләр вазыйфаи бурычларына бәйле рәвештә, концерт залыннан спорт залына, уку залыннан күчмә музейга яисә күчмә экспозициягә әверелү мөмкинлеге алырга тиешләр.
Тармакны финанслау принциплары тамырдан үзгәртелергә тиеш. Учреждениеләрне финанслаудан хезмәтләрне һәм проектларны максатчан финанслауга күчү зарур. Кызганыч, бу процесста хезмәткә түләүнең сыгылмалы системасы аша хезмәткәрләрнең активлыгын стимуллаштыручы хезмәткә түләүнең тармак системасына күчү гафу ителмәслек дәрәҗәдә озакка сузылды.
Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә, Казан шәһәр муниципаль берәмлеге җитәкчелеге белән берлектә, 2007 елда Курчак театрының һәм Татарстан Республикасы Милли китапханәсенең яңа бинасын төзү буенча барлык әзерлек эшләрен тәмамларга кирәк. Соңгысы рухи, мәдәни һәм милли мирасыбызны, татар халкының тарихи ядкарьләрен, китапларын һәм кулъязмаларын үзендә туплаган заманча китапханә-мәгълүмат үзәге булырга тиеш.
Министрлыкка шулай ук милли киностудия төзү, даими нигездә һәм милли актерлар уенына корылган тулы метражлы һәм мультипликацион фильмнар җитештерүне оешыру мөмкинлекләрен өйрәнергә кирәк.
Күрсәтелгән хезмәтләрдән һәр кешенең файдалана алуына ирешү, тармакта финанс процессларының ачыклыгын тәэмин итү кебек гаять мөһим бурычлар театрлар, филармония, концерт залларын, музейлар һәм башка оешмалар ("Бердәм билет кассалары") кассаларында билетлар калдыру һәм сатуның автоматлаштырылган системасын кертү юлы белән хәл ителергә тиеш.
Хөкүмәткә муниципаль берәмлекләр белән берлектә, агымдагы елда, инвестицияләр җәлеп итү өчен уңай шартлар тудыру, шул исәптән җиргә һәм мөлкәткә салым салуда ташламаларны, өстенлекле ставкалар буенча объектларны арендага бирү, мәдәни мирас объектларын юридик һәм физик затларга бушлай файдалануга тапшыру мөмкинлеген, мәдәни мирас объектлары белән ышаныч нигезендә идарә итүнең дәүләтнеке булмаган системасын төзүне дә кертеп, тарихи объектларны реконструкцияләүгә шәхси структураларны җәлеп итүне стимуллаштыруга юнәлдерелгән чаралар системасын гамәлгә ашыра башларга кирәк.
Мәдәният министрлыгына музей фондларының хәвефсезлеген тәэмин итү, фондлар саклый торган урыннарны дөнья стандартларына җавап бирә торган җиһазлар белән баету мәсьәләләренә аерым игътибар бирергә кирәк.
Социаль даирәгә шәхси бизнесны җәлеп итү
Хәзерге вакытта бюджет средстволарыннан файдалануның нәтиҗәлелеген күтәрү өчен республика хакимият органнарының җирле үзидарә органнары һәм шәхси бизнес белән озак вакытка исәпләнгән үзара файдалы хезмәттәшлеген оештыру зарур.
Халыкка күп кенә социаль хезмәтләр күрсәтү республикада, башлыча, дәүләт учреждениеләре тарафыннан гамәлгә ашырыла. Алар еш кына үз статуслары биргән өстенлектән дөрес файдаланмыйлар. Киләчәктә дә бу хәл кабатланмасын өчен дәүләтнеке булмаган оешмалар, дәүләт учреждениеләре белән тигез конкуренция шартларында, дәүләт заказын урнаштыру конкурсларында катнаша алырга тиешләр. Бу берьюлы берничә бурычны хәл итү мөмкинлеге бирәчәк: гражданнарыбызның сорау-үтенечләрен тулырак канәгатьләндерүгә, халыкның социаль хезмәтләр белән тәэмин ителешен тигезләү һәм, шулай ук, социаль хезмәт күрсәтүнең күчмә формаларын кертү, шәхси капитал һәм инициативаны социаль даирә тармагына җәлеп итү мөмкинлеге тудырачак. Конкурста (тендерда) катнашучыларның конкурентлык сәләтенә һәм кимчелекләренә бәяне һәрвакыт компетентлы, ике якны да тигез күрә торган комиссия бирергә тиеш.
Сәламәтлек саклауның аерым даирәләрендә катнашучы кече бизнес үзен уңай яктан күрсәтергә өлгерде инде. Бу медицина хезмәте күрсәтүнең сыйфатын яхшыртуга, һәркем ала алырлык хезмәтләрнең саны артуга китерде. Кече һәм урта бизнесны мәгарифкә, социаль яклауга һәм халыкка социаль хезмәт күрсәтүгә һәм башка даирәләргә җәлеп итү практикасын киңәйтү буенча шундый ук программалар тарифларның һәм хезмәтләргә бәяләрнең кимүенә һәм тәкъдимнәрнең артуына китерәчәк.
Шәхси бизнесның социаль даирәдә предприятиеләр төзүгә әзерлегенә төзелеш өчен җир участоклары алудагы кыенлыклар, башка секторлар белән бертигез дәрәҗәдә салым салу, ташламалы кредитларның булмавы, закон белән бәйле күп кенә мәсьәләләрнең хәл ителмәве җитди йогынты ясый.
Моңа бәйле рәвештә бюджет учреждениеләрен финанслаудан дәүләт яисә муниципаль социаль заказ өчен түләү системасына күчәргә кирәк.
Социаль яклау, Мәгариф һәм фән, Сәламәтлек саклау министрлыкларына, Муниципаль берәмлекләр башлыклары советы, Сәнәгать предприятиеләре ассоциациясе, Сәүдә-сәнәгать палатасы, Кече һәм урта бизнесны үстерү агентлыгы белән берлектә, якын араларда социаль хезмәтләр күрсәтүнең сыйфатын яхшырту буенча стандартлар һәм җан башына исәпләнгән финанс нормалары шулай ук әлеге даирәгә кече һәм урта бизнесны җәлеп итүгә юнәлдерелгән тиешле программалар эшләргә бурычлы. Монда игътибар үзәгенә икътисадый күрсәткечләр түгел, ә сыйфат күрсәткечләре куелырга һәм ул дәүләт тарафыннан да, базар ысуллары белән дә каты контрольгә алынырга тиеш.
Татарстан Республикасы Дәүләт Советына күрсәтелгән үзгәртеп коруларны тиешле норматив-хокукый актлар белән тәэмин итү мөһим.
Республикада бизнес һәм хакимият органнарының өстенлекле социаль программаларны финанслауда катнашулары механизмы начар файдаланыла. Социаль программаларны уртактан финанслау механизмы компанияләрнең, төбәк һәм муниципаль органнарның аларны гамәлгә ашыру срокларын кыскартуда, чыгымнарны киметүдә җаваплылыгын сизелерлек арттыра, социаль программаны үтәүдә инвесторларның үзара контролен тәэмин итә. Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәгать министрлыгы өчен уртактан финанслау принциплары һәм чыгымнарны контрольдә тоту механизмнарының ачыклыгын тәэмин итү барлык социаль-икътисадый үсеш программаларын эшләгәндә төп урында торырга тиеш.
Халыкны эш белән тәэмин итү, эш урыннары булдыру сәясәте
Татарстан Республикасында нефть химиясе, нефть эшкәртү һәм автомобильләр төзү даирәсендә киң колачлы проектлар планлаштырыла. Кайбер төбәкләрдә - Түбән Кама районында, Алабугада һәм Чаллыда югары квалификацияле кадрларга кытлык көтелә.
Бер үк вакытта авыл хуҗалыгын интенсивлаштыру һәм югары җитештерүчән яңа технологияләр кертү белән бәйле рәвештә республиканың кайбер районнары хезмәткә урнаштыруны оештыруда кыенлыклар кичерә.
Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына Хезмәт һәм мәшгульлек, Мәгариф һәм фән министрлыклары, муниципаль берәмлекләр башлыклары белән берлектә, 2007 елда, хезмәт базарында региональ диспропорцияләрне җентекләп анализларга һәм фаразларга, шуның нигезендә кадрларны укыту, кабат әзерләү, шулай ук аларны яңа производстволар тупланган урыннарга вахта ысулы белән илтеп-алып кайту концепциясен эшләргә кирәк.
Шул ук вакытта Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына Идел буе федераль округы субъектларының профильле хезмәтләре белән берлектә, әйдәп баручы федераль һәм республика фәнни учреждениеләрен җәлеп итеп, 2007 елда 2030 елга кадәр җитештерү көчләрен үстерү һәм урнаштыру Схемасын эшләргә кирәк.Төп максат - киләчәктә Татарстанның конкурентлык сәләтен тәэмин итә ала торган аеруча перспективалы базарларны ачыклау, Татарстан Республикасының административ һәм икътисадый төбәкләрен перспективалы һәм балансланган ресурслар нигезендә үсүен тәэмин итү. Схемада Россия Федерациясендәге башка регионнарның, БДБ илләрендә һәм чит илләрдә яшәүче ватандашларыбызның потенциалын файдалануга юнәлдерелгән үлчәнгән миграция сәясәте уздыру мәсьәләләренә аерым игътибар бирелергә тиеш.
2006 елда 2005 ел белән чагыштырганда тулаем Татарстан Республикасы буенча тормышның сыйфатын билгеләүче интеграль күрсәткеч 8,5 процентка (аннан алдагы елда үсеш 3 процент тәшкил итте) артты. Республика халкы тормышының сыйфатын үстерүгә халыкның тормыш дәрәҗәсе үсү, торак белән тәэмин итүдә вәзгыятьнең яхшыруы, экологик хәвефсезлек, гомуми белем бирү мәктәпләре һәм спорт корылмалары белән тәэмин ителешнең артуы, телефонлаштыруның үсүе, хокук саклау даирәсендә хәлләрнең яхшыруы аеруча зур йогынты ясады.
Шул ук вакытта сәламәтлек саклау, мәдәният даирәсендә уңай үзгәртеп коруларның темплары бераз кимеде. Инфраструктура белән тәэмин ителешнең үсеше акрынайды. 2007 елда "Тормышның сыйфаты" интеграль күрсәткечен өстәмә рәвештә 6,6 процентка үстерү планлаштырылганга Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә һәм тулаем Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына төп игътибарны әлеге юнәлешләргә бирү аеруча мөһим.
Реаль керемнәрне үстерү һәм алар арасындагы аерманы киметү өчен шартлар тудыру
Узган елда безнең тарафтан 2007 елның ахырына республикада хезмәт хакларының яшәү минимумыннан, ә киләчәктә минималь куллану бюджетыннан кимрәк булган бер генә хезмәткәр дә калмаслык шартлар тудыру бурычы куелган иде. Шунысы куанычлы, Татарстан Республикасы Хөкүмәте һәм бу юнәлештә Тормыш дәрәҗәсен күтәрү һәм керемнәрне легальләштерү буенча республика ведомствоара комиссиясе тарафыннан алып барылган эш уңай нәтиҗәләр бирде. Хезмәт хакы яшәү минимумыннан түбәнрәк булган хезмәткәрләр өлеше 41 процентка (19,4 проценттан 11,5 процентка) кадәр кимеде. Хезмәт хакы минималь куллану бюджетыннан түбәнрәк булган предприятиеләр күләме 3,1 өлешкә азайды, ә хезмәт хакын минималь куллану бюджетыннан түбәнрәк алучылар өлеше 28 процентка (52,6 проценттан 37,7 процентка) кимрәк тәшкил итте.
Системалы эшләр уздыру нәтиҗәсендә һәм республика икътисадының динамикалы үсүе аркасында 2006 елда хезмәт хакына кушып исәпләнгән уртача керемнәр республика буенча узган елның шушы чоры белән чагыштырганда 28,1 процентка артты һәм 8839,1 сум тәшкил итте. Республикада хезмәт хакының үсеш темплары Идел буе федераль округында иң югары һәм Россия Федерациясендәге уртача күрсәткечләрдән югарырак (24,5 процент) булды.
Җан башына уртача акча кереме айга 9256 сум тәшкил итте һәм 27,5 процентка (Россия Федерациясендә уртача 23,5 процент) артты.
Шунысы куандыра, кече һәм урта бизнес әлеге процессларга сизелерлек өлеш кертүен дәвам итә - менә икенче ел инде бу секторда хезмәт хакы эре бизнестагы хезмәт хакыннан артыграк һәм бу аерма арта бара. Үсешнең бу резервын киңрәк файлану мөһим. Монда кече бизнес тарафыннан үзләштерелә торган яңа секторларның перспективалары һәм үсеш динамикалары игътибар үзәгендә торырга тиеш.
Болар бар да 2006 елда реаль хезмәт хакының 18,8 процентка (РФ буенча уртача 13,5 процент), халыкның реаль акча керемнәренең 18,3 процентка (РФ буенча уртача 12,2 процент) артуына китерде. Бу мөһим тенденцияне сатып алу сәләтенең үсүе дә раслый. Җан башына уртача керем һәм яшәү минимумы арасындагы чагыштырма 2006 елда 338 процент тәшкил итте һәм ул Идел буе федераль округында иң югары күрсәткеч булды.
Яхшы үсеш темпларына һәм әйбәт нәтиҗәләргә карамастан, бу юнәлештә эш дәвам итәргә һәм көчәйтелергә тиеш. Агымдагы елда төп игътибарны кайбер эре компанияләрдән һәм бигрәк тә авыл хуҗалыгы предприятиеләрендә, эшкәртү производстволарында, хезмәт күрсәтү даирәсе оешмаларында хезмәт хакының үсеш темпларын күтәрүгә юнәлтү мөһим.
Хезмәт хакы арту белән дифференциация - халыкның керемнәре үсешендәге тигезсезлек проблемасы аеруча кискенләшә бара. Хөкүмәтебезнең төп тырышлыгы нәкъ менә шушы бурычны хәл итүгә юнәлдерелергә тиеш.
Татарстан Республикасында барлык акчалата керемнәрнең 40 проценты чамасы халыкның иң хәлле өлешендә тупланган. Халыкның аеруча зур һәм аеруча түбән тәэмин ителгән 10 проценты арасындагы керемнәр аермасы 13,9 мәртәбәгә җитте (2005 елда - 13,6).
Бүген халыкның иң аз керемле катламына караган кешеләрнең 20 проценты республика халкындагы барлык керемнәренең гомуми күләменең 5,7 проценты чамасына ия. Әлеге халык төркеменең 40 процентын пенсионерлар, икътисадта эшләүче хезмәткә сәләтле калган барлык халык тәшкил итә.
Эш бирүчеләрнең үз хезмәткәрләренә хезмәт хакы түләүдә вазыйфаларын тиешенчә үтәмәүләре нәтиҗәсендә дәүләт әлеге вазыйфаларның бер өлешен үз өстенә алырга мәҗбүр була.
Бүген үз составларында эшләүче гражданнар булган йорт хуҗалыкларының 45 проценты аз тәэмин ителүче кешеләр буларак торак -коммуналь хезмәтләргә түләү өчен субсидияләр алып тора. Анализ күрсәткәнчә, социаль ярдәм күрсәтү чараларына җибәрелә торган бюджет средстволарының фәкать 44 проценты гына конкрет кешеләргә түләнә, финансларның 56 проценты керемнәрне исәпкә алмыйча бирелә торган социаль түләүләргә җибәрелә. Нәтиҗәдә еш кына эшләүче халыкка социаль ярдәм күрсәтәбез дип, без дәүләт кесәсеннән үзебезнең предприятиеләргә читләтеп субсидияләр өләшәбез. Тормыш дәрәҗәсен күтәрү һәм керемнәрне легальләштерү буенча республика ведомствоара комиссиясе, җирле үзидарә, социаль яклау, хезмәт мәшгульлек органнарының уртак эшчәнлеге нәтиҗәсендә эшләүче халык исәбеннән субсидияләр алучылар саны 15 процентка кимесә дә, аларның өлеше әле һаман югары һәм моның белән һич тә килешеп булмый.
Без үзләренең матди хәлләрен мөстәкыйль рәвештә яхшырта алмаган халыкның социаль мохтаҗ категорияләренә генә бюджет исәбенә булышлык күрсәтергә тиеш.
Шул ук вакытта без үзләренең керемнәрен тулы күләмдә күрсәтмәгән һәм фәкать формаль билгеләр буенча гына аз тәэмин ителгән гражданнар төркеменә кергән шактый күп санда йорт хуҗалыклары булуын яхшы беләбез. Аерым шәһәрләрдә эшләүчеләрнең яртылабы торак субсидияләре ала. Моңа бәйле рәвештә Тормыш дәрәҗәсен күтәрү һәм керемнәрне легальләштерү буенча республика ведомствоара комиссиясенә, Социаль яклау министрлыгына, салым органнары, җирле үзидарә органнары, халыкны эш белән тәэмин итү үзәкләре белән берлектә, хезмәткәрне торак-коммуналь хезмәтләргә түләү өчен җитәрлек күләмдә хезмәт хакы белән тәэмин итмәгән предприятиеләрдә субсидия алучы һәр кешене аныклау буенча тиешле эш уздыру мөһим. Предприятиеләрдә хезмәт хакы күләмен анализлау, хезмәткә түләүнең яшерен формаларын ачыклау, хезмәт хакының үсүенә булышлык күрсәтү агымдагы елда Икътисад һәм сәнәгать министрлыгы, Хезмәт һәм халыкны эш белән тәэмин итү министрлыгы эшчәнлегендә төп юнәлеш булырга тиеш.
Бюджет даирәсендә хезмәт хакын күтәрү мәсьәләләрендә җитди проблемалар җыелды. Икътисадның бу секторында тариф ставкалары, бердәм тариф челтәренең барлык разрядлары буенча компенсацияләр түләү рәвешендә хезмәткә түләү буенча өстәмә гарантияләрне саклап, 2006 елда ике мәртәбә арттырылса да (майда 11 процентка һәм октябрьдә 15 процентка), бюджет даирәсендә эшләүчеләрнең уртача хезмәт хакы фәкать 6308 сум тәшкил итә. Бүгенге вәзгыятьне һәм 2007 елда Россия Федерациясе тарафыннан планлаштырыла торган башлангычларны игътибарга алып, республика Хөкүмәтенә 2010 елга сәнәгать буенча уртачадан 80 процент дәрәҗәсенә җиткерүне тәэмин итеп, бюджет даирәсендә хезмәт хакы күләмен принципаль үзгәртү буенча оештыру-финанс механизмнары эшләргә кирәк. Хәзер бу аерма 57 процент чамасы тәшкил итә.
Бюджет даирәсендә эшләүчеләрнең хезмәт хакы үсешенә бюджет даирәсе учреждениеләрен җан башына норматив финанслауга һәм, хезмәт хакы күләмен эш нәтиҗәләренә турыдан-туры бәйләп, хезмәткә түләүнең яңа тармак системасына күчү чорының озакка сузылуы да киртә булып тора. Безнең тарафтан планлаштырылган нәтиҗәле үсешне хезмәткә түләүдә адекват реформаларның булмавы да тоткарлаячак. Шул рәвешле, хезмәткә түләү реформасы якындагы елларда көтелә торган барлык икътисадый үзгәртеп коруларның төп нигезен тәшкил итәчәк. Шул ук вакытта, бюджет даирәсе хезмәткәрләрен матди кызыксындыру һәм аларда нәтиҗәле эшләү омтылышы тудыру системасында үзгәртеп коруларны гамәлгә ашырып, Хөкүмәт моның үзмаксат булмавын күздә тотарга тиеш. Төп бурыч - бюджет хезмәтләренең сыйфатын хезмәт хакына бәйле рәвештә үстерү өчен тиешле шартлар тәэмин итү.
Дифференциация һәм керемнәрне үстерү проблемаларын хәл итүдә урта хәлле сыйныф формалаштыру аеруча нәтиҗәле чара булып тора. Ул бертөрле һәм шул ук вакытта массачыл һәм актив көчле социаль катлам тудырып, җәмгыятьнең көннән-көн арта барган социаль полярлашуын тотрыкландыруда мөһим роль уйный алыр иде.
Узган елда Татарстан Республикасы Хөкүмәте алдына 2010 елга Татарстанда урта сыйныф өлешен 60 процентка кадәр үстерү бурычы куелган иде. Инде 2006 елда ук әлеге күрсәткечкә якынайдык.
2006 елда халыкның 9,6 проценты (362,6 мең кеше, 2005 елгы күрсәткечтән 24 процентка кимрәк), 2005 елда - 12,9 проценты мохтаҗлык чигендә иде. Бу Идел буе федераль округында иң түбән күрсәткеч.
Хезмәт хакы белән бәйле вәзгыятьне яхшырту "соры" хезмәт базарына да савыктыргыч йогынты ясады. Әйтик, бер елда анда эшләүчеләр саны алдагы ел белән чагыштырганда 5,5 процентка кимеде һәм 411,0 мең кеше тәшкил итте. Шул ук вакытта әлеге күрсәткеч һаман югары кала һәм Татарстандагы хезмәт ресурсларының 17 процент чамасын тәшкил итә. Аларның иң күбе - өчтән бере - 113 мең кеше сәүдә, биштән бер өлеше -83мең кеше - төзелеш һәм торак ремонтлау даирәләрендә, 43 мең кеше транспорт һәм элемтә системасында тупланган.
Хезмәт җитештерүчәнлегенең үсүе хезмәт хакын күтәрүнең нигезе һәм производствоның икътисадый нәтиҗәлелеген һәм аның конкуренциягә сәләтлелеген билгеләүче иң мөһим күрсәткечләрнең берсе булып тора.
Соңгы еллар дәвамында республикада хезмәт җитештерүчәнлегенең үсеш темплары товар җитештерелә торган эшчәнлекнең барлык төрләре буенча хезмәтләр күрсәтү эшчәнлегенең барлык төрләрендәге темплардан югарырак булды. Шул ук вакытта, тулаем алганда, реаль хезмәт хакы үсеше хезмәт җитештерүчәнлеге үсешеннән югарырак булды. Әйтик, 2006 елда 2005 ел белән чагыштырганда тулаем республика икътисадында хезмәт җитештерүчәнлеге үсеше, беренчел мәгълүматлар буенча, чагыштырма бәяләрдә 106,4 процент тәшкил итте. Авыл хуҗалыгында хезмәт җитештерүчәнлеге карала торган чорда 15,3 процентка үсте (өстәлгән бәя4,5 процентка үскәндә һәм бер үк вакытта эшләүчеләр саны 9,3 процентка кимегәндә). Тулаем сәнәгать буенча хезмәт җитештерүчәнлеге 108,4 процент, шул исәптән файдалы казылмалар чыгару буенча 111,8 процент, эшкәртү производстволары буенча - 114,8 процент тәшкил итте. Төзелештә һәм сәүдәдә хезмәт җитештерүчәнлегенең шактый дәрәҗәдә кимүе (9 процент чамасы) эшләүчеләр санының төзелештә 10 процентка һәм сәүдәдә 18 процентка артуы нәтиҗәсендә килеп чыкты. Эшчәнлекнең барлык төрләрендә дә диярлек хезмәт җитештерүчәнлегенең үсеш темплары Россия Федерациясе буенча уртача күрсәткечләрдән югарырак булды.
Кызганыч, республиканың барлык эре предприятиеләре дә хезмәт җитештерүчәнлеге җәһәтеннән республикадагы уртача күрсәткечләргә җитә алмыйлар әле. Шунысы гыйбрәтле, бер эшләүчегә иң югары хезмәт җитештерүчәнлеге күрсәткән 30 предприятие арасында кече предприятиеләр дә бар һәм бу аларның югары нәтиҗәле эшләүләрен һәм конкуренциягә сәләтле булуларын раслый.
Шуңа күрә, узган елдагы кебек үк, предприятиеләр эшчәнлегенең нәтиҗәлелеген күтәрү һәм кадрлар кытлыгы проблемалары кискенлеген киметү максатында агымдагы елда хезмәт җитештерүчәнлеге үсешенең хезмәт хакының үсеше темпларыннан югарырак булуын тәэмин итәргә кирәк. Бу нәтиҗәле икътисадый үсешнең төп шарты. Хезмәт җитештерүчәнлеген күтәрүдә безгә әйдәп баручы чит илләр дәрәҗәсенә күтәрелү мөһим. Фәкать шулай гына без конкуренциягә сәләтлелекне, алдынгы чит илләрдәге кебек югары хезмәт хакын һәм шуңа бәйле рәвештә тормыш сыйфатының югары стандартларын тәэмин итә алачакбыз. Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына агымдагы елда эшчәнлекнең һәр төре буенча хезмәт җитештерүчәнлеген үстерү, продукция җитештерүдә өстәлгән бәя һәм өстәлгән бәядә хезмәткә түләү фонды өлешен арттыру буенча тәкъдимнәр әзерләргә кирәк.
Акча керемнәре һәм хезмәт хакы үсешенә ярдәм итү сәясәтендә пенсия системасы аерым урын алып тора. Киләчәктә пенсия белән тәэмин итү дәрәҗәсе эш бирүченең тиешле законнарны бозмавына, салымнарны һәм иминият кертемнәрен тулысынча һәм вакытында түләп баруына турыдан-туры бәйле булачак. Әлеге кертемнәрне түләмәү иминиятләштерелгән затларның пенсия хокукларын кысуга китерә. Мәҗбүри пенсия иминиятләштерүенә иминият кертемнәре, пенялар һәм штрафлар буенча недоимкаларның гомуми суммасы хәзерге вакытта 2,7 миллиард сум тәшкил итә һәм бу сан түләүләрнең барлык төрләрен гамәлгә ашыру өчен Татарстан Республикасы Пенсия фондының айлык чыгымнары күләмендә дип әйтерлек.
Тормыш дәрәҗәсен күтәрү һәм керемнәрне легальләштерү буенча республика ведомствоара комиссиясенә шушы вәзгыятьне оператив төстә өйрәнеп, хокук саклау һәм күзәтчелек органнары белән берлектә тиешле чаралар комплексы эшләргә кирәк.
Милли һәм республика проектлары
Узган елда дәүләт белән идарә итүнең проект ысулына нигез салынды һәм бу ысул агымдагысында да дәвам иттерелергә һәм үстерелергә тиеш. Аның төп өстенлекләре федераль, республика һәм җирле хакимият органнарының тырышлыгы әүвәлгечә интеллектуаль потенциалны, медицинаны, физик культура һәм спортны, торак-коммуналь хуҗалыгын, халык ала алырлык торак төзүне социаль яклауга, мәдәниятне һәм сәнгатьне үстерүгә тупланырга тиеш.
2006 елда фәкать өстенлекле дүрт милли проектны ("АПК", "Сәламәтлек", "Белем бирү" һәм "Һәр кеше ала алырлык уңайлыклары булган торак") гамәлгә ашыру өчен билгеләнгән федераль һәм республика финанс ресурсларының гомуми күләме 10,5 миллиард сум тәшкил итте. Федераль үзәк һәм Татарстан Республикасы милли проектлар буенча 2006 елга планлаштырылган үз йөкләмәләрен тулысынча үтәделәр.
Республика дәүләт чыгымнарының нәтиҗәлелеген күтәрү максатында менә икенче ел инде дәүләт финанслар системасында түбәндәге мөһим юнәлешләр аерым күрсәтелә. Болар - гражданнар өчен бюджет, икътисад өчен бюджет, иминият өчен бюджет, киләчәк өчен бюджет.
Беренче чиратта, бу - гражданнар өчен бюджет. Әлеге бюджет халыкның иң кирәкле ихтыяҗларына турыдан-туры кагыла торган бюджет һәм ул бюджет даирәсендә хезмәт хакын күтәрүне, бюджет хезмәтләренең сыйфатын һәм аны алу мөмкинлеген тәэмин итүне, пенсионерларның, инвалидларның, аз керемле гражданнарны социаль яклауның дәрәҗәсен күтәрүне күздә тота. 2007 елда фәкать республика өлешен генә дә узган ел белән чагыштырганда 8 миллиард сумга, ягъни 19 процентка үстерүне күздә тотып, ул берләштерелгән бюджет чыгымнарының 74 проценты күләмендә фаразлана.
Икътисад өчен бюджет. Социаль проблемаларны хәл итү өчен чын мәгънәсендә ышанычлы нигез булдыруның төп ысулы - югары һәм тотрыклы икътисадый үсеш тәэмин итү. Глобальләшү һәм мәгълүмат технологияләренең зур тизлек белән үсүе шартларында рәхимсез конкурентлыкка сәләтле икътисад булдыруга ярдәм итеп,бу процесста бюджет сәясәте үтә мөһим роль уйнарга тиеш. 2007 елда әлеге максатларда, федераль средстволардан тыш, барлык чыгымнарны узган ел белән чагыштырганда 12 процентка үстерүне күздә тотып, барлык чыгымнарны 21процентка кадәр арттыру планлаштырыла.
Милли иминлеккә һәм хокук саклау эшчәнлегенә чыгымнар, ягъни Иминлек бюджеты гадәттән тыш хәлләрне кисәтү органнарының техник һәм кадрлар потенциалы дәрәҗәсен тәэмин итәргә тиеш. 2007 елда бу максатлар өчен берләштерелгән бюджетны, федераль средстволардан тыш, узган ел белән чагыштырганда 15 процентка үстерүне күздә тотып, барлык чыгымнарның 4 процентка якыны планлаштырыла.
Киләчәк өчен бюджет. Ул - бюджет средстволарын югары һөнәри белем бирү, фән һәм фәнни хезмәтләр күрсәтү даирәсен, фәнни-техник һәм инновация инфраструктурасын үстерүнең, дәүләт белән идарә итүнең нәтиҗәлелеген күтәрүнең өстенлекле юнәлешләренә туплауны күздә тота. 2007 елда күрсәтелгән максатларга федераль средстволардан тыш 2006 ел белән чагыштырганда 16 процентка үстерүне күздә тотып, барлык чыгымнарның 10 процентын җибәрү карала.
2007 елда һәм киләсе елларда Татарстан Республикасының бюджет сәясәте республиканың барлык йөкләмәләрен тулысынча финанслар белән тәэмин итү һәм күчеп бара торган өч еллык фаразлау принципларында төзеләчәк һәм бу социаль даирәнең барлык тармакларына һәм икътисадка үз тармакларын перспективалы үстерүне планлаштыру мөмкинлеге бирәчәк.
Мәгариф
Мәгариф - кеше, җәмгыять һәм илнең иминлеген тәэмин итүдә һәм үстерүдә, байлыгын ишәйтүдә төп ресурс. Әзерлекле һәм квалификацияле кадрларның булуы Татарстанда яңа инвестиция һәм инновация проектларын гамәлгә ашыруның нәтиҗәлелеген һәм тизлеген билгеләп кенә калмый, ул киләчәктә дә республика икътисадының конкуренциягә сәләтлелеген тәэмин итә.
2006 елда республикада сәләтле яшьләргә , студентларга, иң яхшы укытучыларга, дәүләт һәм муниципаль хезмәткәрләргә грантлар бирү юлы белән ярдәм күрсәтү программасы старт алды. Россия Федерациясендә мондый хәлнең булганы юк иде әле. Республика бюджетыннан 100 миллион сум акча бүлеп бирелде. Россия Федерациясе, АКШ, Бөекбритания, Франция, Германия һәм Швейцариянең иң көчле югары уку йортларына һәм фән үзәкләренә белем алу өчен 558 кеше җибәрелде. Алар республикага заманча белем генә түгел, ә ,иң мөһиме, колачлы эшлекле багланышлар да алып кайттылар.
Өстенлекле милли "Мәгариф" проектын гамәлгә ашыру барышында без конкурентлыкка сәләтлелекне тәэмин итүдә яңа бурычларны хәл итүгә сәләтле лидерларга ярдәм күрсәттек. Нәтиҗәдә чын мәгънәсендә уникаль мәктәпләр, укытучылар һәм укучылар җиңеп чыкты. Ләкин яхшыларның тәҗрибәсен киң практикага керткәндә генә мәгарифтә системалы һәм озак вакытка исәпләнгән үзгәрешләр тәэмин итү мөмкин булачак.
Шул ук вакытта мәгарифне үстерү һәм реформалаштыруның кайбер республика программалары бер урында таптана. Бу тармакка шактый күләмдә бюджет средстволары җибәрелүгә карамастан, һәрвакыт көтелгән нәтиҗәләргә ирешеп булмый әле.
2006 елда мәгариф даирәсенә Татарстан Республикасының берләштерелгән бюджетыннан барлыгы 19,4 миллиард сумнан артык акча җибәрелде. 2007 елда бу сан 20 миллиард сумга тигез. Августта узган педагоглар форумында шулай ук 2007 елда укытучыларның хезмәт хакын өстәмә рәвештә уртача 10 процентка күтәрергә карар кылынды. Бер үк вакытта без уку процессының сыйфатында мәгълүм уңай үзгәрешләргә ирешергә тиеш. Мәгариф һәм фән министрлыгы бу юнәлештә кулыннан килгәннең барын да эшләргә бурычлы.
Белем бирү безнең барлык башлангычларыбызның һәм үзгәртеп коруларыбызның локомотивы булырга тиеш. Кызганыч, шул ук вакытта ул үзе инновацияләргә җитәрлек дәрәҗәдә тартылмый әле. Белем бирүнең сыйфаты тулаем җәмгыятьнең һәм шулай ук аерым төркемнәрнең - ата-аналарның, эш бирүчеләрнең һәм башкаларның канәгатьсезлек объекты булуын дәвам итә. Болар бар да хәзерге заманда белем бирүнең төп проблемаларының берсе - белемнең реаль тормыштан аерылуының чагылышы. Нәтиҗәләр, хезмәткә түләүнең тармак системасы, хезмәт хакы дәрәҗәсен күтәрү, чит телләр өйрәнүне көчәйтү, сәләтле яшьләргә ярдәм итү буенча финанслауга күчү юнәлешендә элегрәк бирелгән күрсәтмәләр гафу ителмәслек дәрәҗәдә акрын гамәлгә ашырыла.
Эш бирүчеләр хәзерге вакытта белгечләрдән һәм идарәчеләрдән заманча компетенцияләргә ия булуны - чит телләр , финанс исәп-хисабының халыкара стандартларын, планлаштыру һәм проектлы идарә итү нигезләрен белүне таләп итәләр. Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгы эшчәнлеге, әхлак тәрбиясе, миһербанлык тәрбияләү белән бергә, нәкъ менә шушы максатларга юнәлдерелергә тиеш.
Һөнәри белем бирүгә, аерым алганда, техник-белгечләр, инженерлар, технологлар, квалификацияле эшчеләр әзерләүгә килгәндә, бу бурыч булачак белгечләрнең әзерлек дәрәҗәсенә һәм өйрәнелә торган программаларның эчтәлегенә мөнәсәбәттә таләпләрне төгәлрәк куя алган эре эш бирүчеләр катнашында турыдан-туры хәл ителергә тиеш. Моңа бәйле рәвештә, Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, Мәгариф һәм фән министрлыгына, Хезмәт һәм халыкны эш белән тәэмин итү министрлыгына агымдагы елда, планлаштырылган колачлы проектларны исәпкә алып, эре инвесторлар, эш бирүчеләр һәм югары уку йортлары арасында уртак перспектив уку программалары һәм шулай ук җитештерү даирәсендә практика үтү өчен иң яхшы мөмкинлекләр тудыручы республика предприятиеләрендә булачак белгечләрнең стажировка узуы өчен программалар әзерләргә кирәк. Шулай ук эш бирүчеләрне белем алуның грант системасы буенча Хөкүмәт планнарын формалаштыруга, шулай ук тигез башлангычларда перспективалы белгечләр һәм укучылар өчен программалар төзүне бергәләп финанслау өлешендә катнашуга җәлеп итү мөһим.
Куелган бурычны гамәлгә ашыру өчен республика Хөкүмәте тарафыннан узган ел башлангыч һәм урта һөнәри белем алуның кызыксындыручанлыгын арттыру буенча җитди эш башлап җибәрелде. 14 вертикаль - интеграцияләнгән белем бирү "чылбыры" - "мәктәп-һөнәр училищесы - югары уку йорты - предприятие" составында республиканың белем бирү кластерын төзү турында Иминлек Советы белән килештерелгән карарлар әзерләнде. Алар кысаларында һөнәри белем бирү системасы һәм бизнес - җәмгыятьләр арасында кооперациягә нигезләнгән партнерлык мөнәсәбәтләре урнаштырыла, белгечләр әзерләүнең реаль эшли торган күпбаскычлы системасы төзелә. Бу яшьләр арасында башлангыч һәм урта һөнәри белем алуның дәрәҗәсен күтәрергә ярдәм итәчәк, чөнки алар эшче һөнәрен югары уку йорты диварларында алачак бит. Эш бирүчеләр әлеге вертикаль интеграцияләнгән белем бирүче "чылбырларда" хәлиткеч тавыш бирү хокукына ия булу белән беррәттән, аларны үстерүнең гомуми стратегиясен дә билгеләргә тиешләр.
Соңгы дистә еллар дәвамында республикада югары белемнең популярлыгы үсүе күзәтелә. Бу күрсәткеч Россиядәге уртача күрсәткечләрдән шактый югары: 10 мең кешегә нисбәттә студентлар саны бездә 590 , ә Россия Федерациясендә бу күрсәткеч - 495. Иң гыйбрәтлесе шул, бүген югары белем үлчәү тәлинкәсенең тигезлеген боза, хәзер агымдагы елларда гына түгел, ә киләчәктә дә икътисад һәм социаль даирә өчен дипломлы белгечләрнең кирәгеннән артык чыгарылуы күзгә ташлана. Кызганыч, ләкин сан ягыннан үсеш һәрвакыт әзерлекнең сыйфатындагы үзгәртеп коруларга тәңгәл килми. Күпсанлы төрле югары уку йортлары филиалларында һәм вәкиллекләрендә гадәти хәлгә әйләнгән сыйфатсыз югары белем бирү колачы бүген гомуммилли проблемага әверелә. Бүген үзебезнең республикада гына да 53 филиал һәм 70 вәкиллек бар. Эш бирүчеләрнең бәяләмәләренә караганда, дипломлы белгечләрнең күбесе белгечлек буенча гап-гади эшне дә эшли алырлык дәрәҗәдә түгел. Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгына 2007 елда югары белем бирү, югары уку йортларын тәмалаучыларны эшкә урнаштыру системасында сыйфат җәһәтеннән җентекле тикшерү уздырырга, эш бирүчеләрнең фикерләрен исәпкә алырга һәм Хөкүмәткә тиеш булган структур тәкъдимнәр кертергә кирәк.
Республика мәгариф системасының матди-техник базасын ныгыту буенча шактый зур эш алып бара. Ел саен дистәләгән яңа мәктәп төзелә һәм файдалануга тапшырыла, шул ук вакытта укыту, күргәзмә җиһазларын һәм спорт инвентарен яңарту мәсьәләләре актуальләшә башлады. Республиканың Мәгариф һәм фән министрлыгына, республиканың Дәүләт Думасындагы депутатлар корпусы белән берлектә, әлеге даирәгә Федераль максатчан программалар средстволарын җәлеп итү эшен активлаштырырга, "Мәгариф" милли проекты мөмкинлекләрен киңрәк файдаланырга кирәк.
Муниципаль шәһәрләр һәм районнар башлыкларына авылдагы мәктәпкәчә яшьтәге балалар учреждениеләрен һәм мәктәпләрне төзекләндерү дәрәҗәсен яхшырту проблемалары белән җитдиерәк шөгыльләнү мөһим.
Югары уку йортларында социаль инфраструктураның торышына җитди игътибар бирелергә тиеш. Тулай торакларда урыннар кытлыгы, спорт корылмаларына, ашханәләргә, буфетларга ихтыяҗ үсә. Югары уку йортлары ректорлары советына, Муниципаль берәмлекләр башлыклары советы белән берлектә, килеп туган хәлне җентекләп тикшерергә һәм республика, һәм федераль дәрәҗәдә чаралар күрү өчен тәкъдимнәр эшләргә кирәк.
Белем бирү системасына реформа ясаганда аз комплектлы авыл мәктәпләренең язмышы (ә алар республикада 1018) иң катлаулы проблема. Авыл мәктәбе - ул халыкның җаны, халык культурасының бишеге һәм без аның киләчәген билгеләүдә технократлар буларак яисә саф финанс критерийләреннән чыгып кына эш итәргә тиеш түгел. Татарстан Республикасы Дәүләт Советына авылдагы башлангыч мәктәпнең аерым статусын, аны финанслауның республика нормативларын закон нигезендә беркетү кирәк.
Теләгән һәркемгә белем алу мөмкинлеген тудыру даирәсендә мәктәпкәчә белем бирү эшендә күп кенә мәсьәләләрне җитди рәвештә кабат карап чыгасы бар. Мәктәпкәчә яшьтәге балалар учреждениеләре булмаган авыл җирендәге 1060 торак пунктларында Мәгариф һәм фән министрлыгы, муниципаль берәмлекләрнең җитәкчелеге белән берлектә, башлангыч һәм гомуми белем мәктәпләрендә, мәдәният-мәгариф учреждениеләре нигезендә балаларның кыска вакыт арада торып торуын тәэмин итүче төркемнәр оештырырга бурычлы. Шул рәвешле 2007 елда балалар бакчасына йөрмәгән 5-7 яшьлек сигез меңнән артыграк бала мәктәптә уку өчен иркенләп әзерләнү мөмкинлеге алырга тиеш. Бу үтә мөһим чара. Ул гаиләнең матди хәленә һәм кайда яшәвенә бәйсез рәвештә барлык балаларга башлангыч белем алу өчен тигез мөмкинлекләр тәэмин итәчәк.
Балаларга өстәмә белем бирү системасына ярдәм итүнең нәтиҗәле формаларын эзләүгә кагылышлы мәсьәләләр әле һаман да хәл ителмәгән. Мәгариф һәм фән министрлыгына, Социаль яклау министрлыгына, Финанс министрлыгы белән берлектә агымдагы елда, бергәләп финанслау һәм халыкның киң катлаулары файдалана алырлык итеп керемнәре зур булмаган гаиләләргә адреслы социаль ярдәм итү формаларын кулланып, аны үстерүгә булышлык күрсәтү механизмнарын эшләргә кирәк.
Сәләтле яшьләргә ярдәм күрсәтү хакында күп сөйлибез. Конкурслар, олимпиада хәрәкәтләре киң колач ала, грантлар системасы булдырылды. Бүген алар аша 7 меңнән артыграк бала һәм яшьләр уза. Ләкин бурычларның хәзерге масштабы күпкә киңрәк - белем бирүнең аерым специфик өлеше генә түгел, ә бөтен системасы талантлы укучыларны һәм студентларны сайлап алуга юнәлдерелгән булырга тиеш. Мәгариф һәм фән министрлыгына хакимиятнең муниципаль органнары белән берлектә кешеләрдәге сәләтне мөмкин кадәр иртәрәк ачыклау системасын кертергә, аларга белем алуда, шул исәптән югары уку йортларында укыганда һәм хезмәткә урнашканда, дәүләт ярдәме күрсәтү механизмнарын эшләү зарур. Монда төп игътибар авыл җирләрендә яшәүче аз керемле гаиләләрдә тәрбияләнүче, ятим балаларга һәм ата-ана каравыннан мәхрүм калган балаларга аерым игътибар күрсәтелергә тиеш. Шулай ук сәләтле балаларның фәнни һәм һөнәри карьерасын даими күзәтү астына алган система төзү мөһим. Безгә талантлы, өметле яшьләрнең чит илләргә китүен сизелерлек киметергә кирәк. Без бу мәсьәләдә үрнәк төбәк булырга тиеш. Хөкүмәт яшьләрнең интеллектуаль, иҗади потенциалын ачу өчен генә түгел, ә аларны республика территориясендә кызыклы һәм лаеклы хезмәт хакы түли торган эш белән тәэмин итү өчен дә зур тырышлык куярга бурычлы.
Без даими төстә тизләнә барган фәнни алгарыш дөньясында яшибез. Әйтик, 50-60 нчы елларда кешедәге белемнәр суммасы һәр ун ел саен ике тапкырга, ә 70 нче елларда 5 тапкырга артса, ХХI гасыр башында мәгълүмат һәр ике ел саен ике мәртәбә арта. Әле кичә генә фундаменталь фәнгә караган белемнәр өлкәсе бүген гамәли тикшеренүләр даирәсенә әверелә, ә аннары кичекмәстән яңа технологияләр разрядына күчә.Әлегә республиканың мәдәни-белем дәрәҗәсе таләпләргә җавап бирә, ләкин иң эре университетларда фән үсеше артыннан өлгерә алмаган вәзгыять туа. Фәннең хәле тулаем республика югары мәктәбендә белем бирүнең һәм укытуның дәрәҗәсе белән бәйле булуында чагылыш таба. Техник һәм табигать белән бәйле фәнни дисциплиналар өлкәсендә хәлләр аеруча катлаулы кебек. Бу даирәдә белгеч тәрбияләр өчен фәнни база - заманча лабораторияләр, яхшы җиһазлар һәм иң мөһиме , эшлекле вәзгыять һәм квалификацияле фәнни җитәкче кирәк.
Җәмгыятьнең фәнгә мөнәсәбәтен үзгәртүдә фәнни белемнәрне барлык массачыл мәгълүмат чаралары ярдәмендә популярлаштыру яхшы нәтиҗә бирә алыр иде. Татарстан Республикасында фәннең ролен күтәрү буенча төп бурычларның берсе - җәмәгать фикерен формалаштыру. Шунысын да әйтергә кирәк, бу бурычны үтәү чынлыкта капитал салулар таләп итми. Беренче чорларда фәнни проблемаларны республика телевидениесе һәм радиосы аша киң яктырту да җитәр иде. Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенә, "Татмедиа" массачыл коммуникацияләр агентлыгына агымдагы елда бу эшне башлап җибәрергә кирәк.
Республиканың Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, Мәгариф һәм фән министрлыгы, шулай ук кызыксынган башка ведомстволар белән берлектә, аларның фәнни юнәлешләрен финанслау, өстенлекле шартларда торак белән тәэмин итү юлы белән Россия Федерацияце регионнарыннан, БДБ илләреннән өметле галимнәрне, фәнни хезмәткәрләрне җәлеп итү механизмнары хакында уйларга кирәк.
Медицина, физик культура һәм спорт
Сәламәтлек тәэмин итү - тормышның сыйфатын күтәрү буенча республика стратегиясенең икенче гаять мөһим юнәлеше.
2006 елда медицинага махсуслаштырылган дәүләт сәламәтлек саклау учреждениеләрен камилләштереп коруның республика программасы һәм "Сәламәтлек" өстенлекле милли проект буенча 5 миллиард сумнан артыграк акча җибәрелде. Шунысы игътибарга лаек, республика средстволары (3 миллиард сум тирәсе) - югары технологиягә нигезләнгән медицина ярдәмен күрсәтүне үстерүгә, ә федераль средстволар - медицина ярдәме күрсәтүнең беренчел буынын үстерү өчен җибәрелде. Тармакны үстерүгә системалы керешү нәтиҗәсендә сәламәтлек саклау ресурсларын нәтиҗәлерәк итү һәм Татарстанның медицина үзәкләрендә федераль заказларны үтәүгә дәгъва кылу мөмкин булды. Ике программаны үтәүгә көч һәм средстволарны туплау сәламәтлек саклау даирәсендә күп кенә мөһим проблемаларны хәл итү өчен юл ачты: регионара клиник -диагностика үзәге һәм йогышлы авырулар хастаханәсе файдалануга тапшырылды. Республика клиник хастаханәсендә, Республика балалар клиник хастаханәсендә, Казан онкология диспансерында, "Тернәкләндерә торган травматология һәм ортопедия" фәнни тикшеренү үзәгендә, республика офтальмология хастаханәсендә операция ясый торган 51 һәм 130 тернәкләндерү урыннарын тулысынча реконструкцияләү һәм җиһазландыру, 1,7 миллиард сумлык медицина җиһазлары (нәтиҗәдә әйдәп баручы 6 учреждение заманча диагностика җиһазлары белән тулысынча тәэмин ителде), 265 берәмлек санитария автотранспорты һәм 2 санитария авиациясе вертолеты сатып алу мөмкинлеге бирде. Югары технология нигезендә операцияләр ясау буенча республикада булган куәтләр ике мәртәбә үсте, операциядән соң булырга мөмкин авыртуларның санын 20 процентка кадәр киметү өчен шартлар тудырылды.
Республика модернизацияләү программасы һәм "Сәламәтлек" милли проектының тәэсире аерым учреждениеләр кысаларыннан чыкты һәм алга таба тармакны системалы модернизацияләүне таләп итә. Агымдагы елда дарулар белән өстәмә рәвештә тәэмин итү программасын гамәлгә ашыру сәламәтлек саклауда иң мөһим бурычларның берсе булды. Монда җитди үзгәрешләр күзәтелде. Федераль һәм республика ташламаларыннан файдаланучылар тарафыннан 1,95 миллиард сумлык бушлай медикаментлар алынды, бу 2005 ел белән чагыштырганда 72 процентка артыграк. Әлеге чара амбулаториядә дәвалауның сыйфатын һәм нәтиҗәлелеген күтәрү, хастаханәдә ятучылар санын 7,2 процентка киметү мөмкинлеге бирде.
2006 елда тулаем бюджетка өстәмә рәвештә (14,7 миллиард сум) финанслауның барлык чыганакларыннан сәламәтлек саклауга 6,24 миллиард сум акча җәлеп ителде.
Шушы эшләр нәтиҗәсендә узган елда халык арасында үлем-китем 5 проценттан артыгракка кимеде. Бу 2,5 меңнән артыграк кешенең тормышын саклап калу дигән сүз. Аналарның үлеме, йөрәк-кан тамырлары авыруларыннан, травмалардан, агуланудан һәм бәхетсезлек очрагыннан, онкологик авырулардан үлем очраклары кимеде. шул ук вакытта сабыйлар үлеме Россия Федерациясе субъектларындагы иң түбән булуга карамастан аның 5,1 процентка үсүе күзәтелде.
Беренчел медицина-санитария ярдәме күрсәтүдә сизелерлек үзгәрешләр булды.Участок терапевтларына, педиатрларга, гомумпрактика табибларына һәм алар белән эшләүче шәфкать туташларына өстәмә рәвештә түләү билгеләнү нәтиҗәсендә аларның уртача хезмәт хакын 2,5 мәртәбәгә, табибларныкын 17,5 мең сумга, шәфкать туташларыныкын 12 мең сумга кадәр арттыру мөмкин булды. Әлеге чара сәламәтлек саклауның беренчел буынында эшләүче табибларның санын өчтән бер өлешкә, ә гомумпрактика табибларын - өч мәртәбә арттыру мөмкинлеге бирде. Беренчел буынны кадрлар белән тәэмин итү, аларны укыту буенча безне борчып торучы проблемалар хәл ителә башлады. Икенче этап - барлык амбулатор-поликлиника һәм ашыгыч медицина ярдәме күрсәтү өчен аларга финанс средстволарын тапшыру һәм шул рәвешле хастаханәләргә һәм поликлиникаларга беркетелгән халыкның сәламәтлеге өчен җаваплылыкны билгеләү. Финанслауның мондый системасы бөтен поликлиника хезмәтенең эш сыйфатын сизелерлек яхшырту мөмкинлеге бирәчәк.
Ашыгыч медицина ярдәме күрсәтү җитди яңарыш этабы кичерә. Ел дәвамында санитар автопаркның 60 проценты алмаштырылды. Сәламәтлек саклау министрлыгына алар эшчәнлегенең нәтиҗәлелеген күтәрү буенча эшне дәвам иттерергә кирәк. Фельдшерлык-акушерлык пунктларын беркетелгән халыкның сәламәтлеге өчен җавап бирүче гомумтабиблык практикасы үзәкләре белән берләштерү яхшы нәтиҗә бирергә мөмкин.
Без сәламатлек саклауга бүлеп бирелә торган акчаларның җитәрлек булмавын аңлыйбыз. Ләкин безнең сәламәтлек саклау системасының торышы шундый ки, безгә үсешнең өстенлекле юнәлешләрен төгәл билгеләргә һәм озак вакытка исәпләнгән планнарны системалы рәвештә гамәлгә ашырырга кирәк. Медицина ярдәме күрсәтүне реструктуралаштыруны медицина оешмалары челтәренең куәтләрен һәм структураларын халыкның медицина ярдәменә булган нигезләнгән ихтыяҗлары нигезендә алып барыла торган эзлексез процесс итеп карарга кирәк. Реструктуралаштыруның максаты - медицина ярдәменең сыйфатын күтәрү һәм аны һәр кеше тарафыннан тигез дәрәҗәдә алу мөмкинлеген тәэмин итү, шулай ук сәламәтлек саклау ресурсларыннан нәтиҗәле файдалану. Шуңа күрә республика Хөкүмәтенә һәм Сәламәтлек саклау министрлыгына төп тырышлыкны түбәндәге өстенлекле юнәлешләргә туплау мөһим.
Бушлай медицина ярдәме күрсәтүне гарантияләү. Ул республиканың барлык гражданнары өчен бертигез дәрәҗәдә тәэмин ителергә тиеш. Бюджет средстволары исәбенә сатып алынган барлык нәрсә беренче чиратта коммерция хезмәтләрен үстерүгә түгел, ә гарантияләнгән медицина ярдәме күрсәтүгә хезмәт итәргә тиеш. Министрлыкка кыйммәтле медицина җиһазларының һәм ресурсларның 100 процент эшләвен тәэмин итәргә кирәк. Медицина ярдәме күрсәтүне сорап мөрәҗәгать иткән теләсә кайсы гражданин нәрсәнең акча түләп, ә нәрсәнең бушлай булуы хакында мәгълүмат ала алырга тиеш. Медицина учреждениеләре администрацияләре әлеге хезмәтләрне анык итеп бүләргә бурычлы.
Сәламәтлек саклауның нәтиҗәле икътисадый моделен төзү. Нәтиҗәле идарә итү һәм средстволарны рациональ файдалану теләсә кайсы реформаны уздыру өчен нигез булып хезмәт итәргә тиеш. Сәламәтлек саклау системасы административ идарәдән нигезендә ресурсларны сак тоту һәм кулланучылар соравын максималь канәгатьләндерү яткан процесслы идарә итүгә күчәргә тиеш. Икътисад һәм сәнәгать, Сәламәтлек министрлыкларына якын араларда тиешле тәкъдимнәр эшләү зарур.
Сәламәтлекне саклау өчен җаваплылык һәм авыруларны кисәтү. Халык, аеруча хезмәткә сәләтле яшьтәге кешеләр арасында үлем-китемнең төп сәбәбе булып вакытында дәвалаганда җиңә алырлык авырулар тора. Тиешле профилактик чаралар күрү һәм вакытында диагностика ясау тиешле дәрәҗәдә куелган очракта миокардо инфарктының, инсультның, онкологик, йогышлы авыруларның, һөнәри авыруларның, травмаларның һәм агулануларның таралуын киметергә мөмкин.
Ләкин халыкның актив катнашыннан башка фәкать сәламәтлек саклау системасы тырышылыгы белән генә демографик кризисны җиңү юлында уңышка ирешү мөмкин түгел. Сәламәтлек саклау системасы түләүле. Ул зур чыгымнар таләп итә. Шуңа күрә җаваплы гражданин сәламәт яшәү рәвеше өчен көрәшмәгән кешеләр өчен җавап бирергә тиеш түгел.
Эчкечеләрне, наркоманнарны, тәмәке тартучыларны һәм башкаларны дәвалау өчен бик зур акчалар тотыла. Кеше үзенең сәламәтлеге турында үзе кайгыртмаса, аңа бернинди иң яңа технологияләр дә булышмаячак. Икътисад һәм сәнәгать, Сәламәтлек саклау министрлыкларына, Мәҗбүри медицина иминияте системасына (территория компанияләренә һәм иминият компанияләренә) агымдагы елда үзләренең сәламәтлекләрен саклау һәм ныгыту буенча кешеләрнең активлыгын күтәрүдәге финанс механизмнарын да тәкъдим итәргә кирәк.
Кулланучылар хокукларын реаль тәэмин итү. Без пациентларның хокуклары турында күп сөйлибез, ләкин ни кызганыч, безнең тарафтан күрелгән чараларга карамастан, пациент сәламәтлек саклау учреждениеләрендә төп фигурага әйләнмәде әле. Аңа мәгълүмат җитми, ул күпсанлы кәгазь боткасын һәм чикләүләрне аңлап бетерми. Ул, чынлыкта, табиб сайлау, үз хокукларын яклау мөмкинлегеннән мәхрүм. Ул үзенең мөмкинлекләре белән ирекле рәвештә эш итә һәм дәвалануның иң кулай ысулын сайлый алмый. Безнең халык сабыр һәм тиз ышана торган. Ләкин кешеләрнең изге хисләрендә озак уйнарга ярамый. Шуңа күрә дәүләтнең сәламәтлек саклау мәсьәләләренә булган игътибары куллану хезмәтләренең сыйфатын күтәрү, медицина учреждениеләрендә табиблар һәм пациентлар арасында үзара мөнәсәбәтләр процедураларын гадиләштерү рәвешендә реаль гәүдәләнеш табарга тиеш. Табиблар авырулар, аларның туганнары һәм якыннары белән гади һәм аңлаешлы телдә сөйләшергә тиеш.Сәламәтлек саклау министрлыгы агымдагы елда, аларны башлап белгечләр арасында тикшереп, медицина ярдәме күрсәтү стандартлары һәм тиешле административ регламентлар эшләргә бурычлы.
Гомумпрактика табиблары институты нигезендә беренче ярдәм күрсәтүне үстерүнең өстенлекле юнәлешләре. Татарстан Республикасы гомумпрактика табибы идеясе гәүдәләнеш тапкан төбәкләр арасында беренчеләрдән булды. 2006 елда муниципаль берәмлекләр ашыгыч ярдәм күрсәтүне һәм фельдшерлык-акушерлык пунктларын да кертеп, сәламәтлек саклауның беренчел буынын үз идарәләренә алдылар. Болар медицина ярдәменең 80 проценты күрсәтелә торган сәламәтлек саклау органнары. Аларның эш сыйфаты халык тарафыннан гел уңай бәя генә алмый. Табибларга кадәрге һәм ашыгыч медицина ярдәме күләмнәре җан башына күчереп исәпләгәндә муниципаль берәмлекләр буенча сигез мәртәбә диярлек аерылып тора. Республика Хөкүмәтенә, Сәламәтлек саклау министрлыгына җирле үзидарә органнары белән берлектә кыска вакыт эчендә бердәм стандартлар нигезендә һәм нәтиҗәгә юнәлдерелгән финанслау үрнәгендә эшләнгән беренчел медицина ярдәме күрсәтүне камилләштерү программасын төзергә һәм гамәлгә ашыра башларга кирәк.
Медикаментлар белән гарантияле тәэмин итү - бу авырулар өчен дә, дәүләт өчен дә гаять катлаулы проблема. Бер яктан, дарулар бик кирәк, икенче яктан, кирәгеннән артык куллану кебек күренеш формалаша. Без, мөмкин кадәр тизрәк дару препаратларын бүлүнең кулай механизмын формалаштырырга бурычлы. 2006 елда фармацевтика базары күләме 2002 ел белән чагыштырганда 2,4 тапкырга артты һәм 8,8 миллиард сум тәшкил итте. Дару чараларының шундый зур әйләнешен күздә тотып, Хөкүмәт дарулар белән өстәмә рәвештә тәэмин итү программасының үтәлешенә контрольне көчәйтергә бурычлы.
Балалар арасында авыруларны кисәтү. Хезмәткә сәләтле кешеләр арасында үлем-китемнең тамырларын организм ныгый һәм әхлак хакындагы төшенчәләр формалаша торган балалык чорларыннан эзләргә кирәк, ләкин балалар һәм үсмерләр дәүләтнең аерым кайгыртуында булган нәкъ менә шушы чорда сәламәтлекләрен бик нык югалталар. Соңгы биш ел эчендә балалар арасында авырулар 20 проценттан артыкка үсте. Әгәр без демография хакында җитди сүз алып барабыз икән, без, беренче чиратта, балалар һәм үсмерләрнең нагрузкаларын оптимальләштерергә, аларга физик культура һәм спорт белән шөгыльләнер өчен киңрәк мөмкинлекләр тудырырга бурычлы. Сәламәтлек саклау министрлыгына Мәгариф һәм фән министрлыгы, Яшьләр эшләре спорт һәм туризм министрлыгы белән берлектә "Балаларның сәламәтлеген саклау" һәм "Эшләүче халыкның сәламәтлеген саклау" дигән программалар әзерләргә кирәк.
Физик культура һәм спорт даирәсе сәламәтлек белән бик тыгыз бәйләнгән. Сәламәт яшәү рәвеше формалаштыру - демографик хәлне яхшыртуда, яшь буынның сәламәтлеген ныгытуда, яшьләр арасында тискәре социаль күренешләрне кисәтүдә аеруча үтемле чара.
Спортның инфраструктурасы республика дәрәҗәсендә дә, муниципаль дәрәҗәдә дә интенсив темплар белән үсә. 2006 елда республикада яңа спорт корылмалары файдалануга тапшырылды, алар арасында Нурлат шәһәрендәге Боз сарае, Ютазы районы үзәгендә спорт-сәламәтләндерү комплексы, Әлмәт шәһәрендә ат спорты ябык манежы, Сарман бистәсендә чаңгы базасы, Биләр авылында спорт комплексы һәм башкалар бар.
Заманча спорт корылмаларын төзү белән беррәттән, халыкның барлык категорияләре өчен спорт объектлары төзү процессы киңәя. Республика шәһәрләрендә һәм районнарында 26 яңа хоккей мәйданчыгы, Әлмәт, Чаллы, Түбән Камада ясалма чирәмле футбол кырлары сафка басты.
"Бердәм Россия" партиясе проекты буенча Казан, Чаллы, Түбән Кама шәһәрләрендә күпфункцияле спорт комплекслары төзелә башлады. 2007 елда әлеге проект буенча тагын 5 объект корыла башлаячак.
Бюджет средстволарын массачыл физик культура һәм спортны үстерү өчен уңай һәм әйбәт шартлар тудыруга салу сизелерлек социаль эффект бирә. Физкультура һәм спорт халык арасында көннән-көн популярлаша бара. Спорт белән шөгыльләнү ихтыяҗы арта, сәламәт яшәү рәвешенең өстенлекләрен аңлаучылар саны күбәя. Традицион массачыл физкультура чаралары - "Россиянең чаңгы юллары", "Милләтләр кроссы" кебек бәйгеләрдә катнашучыларның саны арту шул хакта сөйли. Әйтик, 2006 елда аларда 80 меңнән артык кеше катнашты. Яшәү урыннарында балалар һәм үсмерләр өчен ел саен уздырыла торган "Күн туп", "Алтын алка", "Ак ладья" кебек спорт ярышларына 10 меңнән күбрәк бала җәлеп ителде.
Республикада эре спорт ярышлары да торган саен ешрак уздырыла. Фәкать 2006 елда гына да 530дан артыграк, шул исәптән 127 бөтенроссия һәм халыкара бәйгеләр оештырылды. Без осталар командалары һәм аерым спортчыларның, шул исәптән паролимпия уеннарында ясаган, күркәм чыгышлары белән горурланабыз. "Ак Барс" хоккей командасы ике мәртәбә Россия чемпионы булды, чирәм хоккее буенча "Динамо" командасы дүрт мәртәбә Россия чемпионы дигән олы дәрәҗә яулады.
"Камаз-мастер" командасы, "Париж-Дакар" автораллиеның трансконтиненталь супермарафонында җиденче тапкыр җиңеп чыкты.
Республика вәкилләренең лаеклы һәм нәтиҗәле чыгышларын әзерләү өчен Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министрлыгына, башка министрлыкларга, ведомстволарга муницпаль берәмлекләр белән берлектә инвесторлар җәлеп итеп, 2008 елдагы ХХIХ нче җәйге Олимпия уеннарына әзерләнү буенча спортчыларга, тренерларга һәм спорт оешмаларына ярдәм күрсәтү эшен оештыру зарур.
Хәйрия елы кысаларында физик культура һәм спорт чаралары ярдәмендә мөмкинлекләре чикләнгән кешеләрне бөтен яклап тернәкләндерү һәм социаль җәһәттән тормышка яраклаштыру буенча эшләрнең сыйфатын югары дәрәҗәдә оештырырга кирәк. Әлеге максатларда, Социаль яклау министрлыгына, инвалидларны тернәкләндерүнең индивидуаль программасы буенча, барлык муниципаль берәмлекләргә спорт корылмаларында һәм йөзү бассейннарында, спорт залларында шөгыльләнү өчен квоталанган вакыт бирү зарур.
Торак-коммуналь хуҗалыгы
Алдагы Юлламаларда халык өчен торак-коммуналь хезмәтләр күрсәтүнең сыйфатын күтәрү һәм тармакны финанс яктан савыктыруны тәэмин итү бурычлары куелган иде. Өч ел узганнан соң хәлнең күпмедер күләмдә тотрыклануы һәм озак көтелгән уңай тенденцияләрнең күренә башлавы хакында әйтеп була. Республикада торак-коммуналь хуҗалыгы тармагы даими депрессив халәтеннән чыкты һәм менә икенче ел инде шактый тотрыклы эшли башлады. Предприятиеләрне финанс җәһәтеннән савыктыру, төп фондларны камилләштереп яңарту, бер үк вакытта хезмәтләргә түләүдә 100 процент күләмендә акча средстволарына күчү торак-коммуналь хезмәтләргә тарифлар илебездә иң түбәннәрнең берсе булуы шартларында тармакны зыянга эшләмәү дәрәҗәсенә чыгару мөмкинлеге бирде. Бер кв. метрга хезмәт күрсәткән өчен түләүләр күләме, капиталь ремонт өчен түләүләрне исәпкә алып, республикада Россиядәге уртача күрсәткечләрдән 37 процентка түбәнрәк. 2007 елда тулаем республика буенча торак-коммуналь хуҗалыгы тарифларының үсүе 17 проценттан (2006 ел) 14 процентка, ә тораккка хезмәт күрсәтү җәһәтеннән - 13 процентка киметелде. Россия Федерациясе буенча уртача үсеш 15 процент тәшкил итә. Әлбәттә, бу планлаштырыла торган инфляция темпларыннан бераз югарырак, ләкин, ниһаять, без торак-коммуналь хезмәтләргә тарифларның планлы башкарыла торган үсеше планлаштырылучы уртача хезмәт хакы (118,7 процент) һәм халыкның акчалата керемнәре (119,5 процент) үсешеннән 25 процентка түбән булуына ирештек. Шулай итеп, торак-коммуналь даирәдә безнең тарафтан башланган реформалар нәтиҗә бирә - алар халыкның тормыш сыйфатын күтәрүгә эшли башлады. Бу процесста керемнәре торак-коммуналь хезмәтләр өчен тулы күләмдә түләргә мөмкинлек бирми торган аз керемле гаиләләргә адреслы социаль ярдәм күрсәтүнең махсус төзелгән республика системасы аерым роль уйный. Ярдәм күрсәтү конкрет иясен тапты. Хәзер дәүләт финансларын чыннан да мохтаҗ булган кешеләр генә ала. Бюджеттан торак-коммуналь хуҗалыгы предприятиеләренең зыяннарын каплау чыгымнары тулысынча юкка чыкты. Әлеге акчаларны безнең гражданнар турыдан-туры ала башладылар.
Шулай да Төзелеш, архитектура, торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгына, муниципаль берәмлекләр башлыкларына торакта яшәүчеләрнең, аеруча пенсионерлар һәм инвалидларның торак-коммуналь хезмәтләр өчен түләү счетларын экономияләү мөмкинлеге хакында мәгълүмат алуларына ирешү мөһим. Күп гражданнар өчен счет суммасындагы һәр артык сум хакимиятнең кешеләрнең, ә еш кына авыр тормыш итүчеләрнең хәленә битараф калулары хакында сигнал булып тора.
2007 елда тарифларның үсеш динамикасын киметү, гаиләләрнең тулаем керемендә торак-коммуналь хезмәтләр өчен чыгымнар өлешен 7 процент күләмендә саклау, түләүләр җыюны 98 процентка кадәр күтәрү идарә итүнең һәм торак фондына хезмәт күрсәтүнең шәхси формаларына күчү нәтиҗәсендә мөмкин булды һәм ул торак-коммуналь хезмәтләр күрсәтү базарында конкурентлык башлангычлары формалаштыруга керешү мөмкинлеге бирде. Коммуналь предприятиеләрне хосусыйлаштыру идарә итүгә кызыксынган һәм нәтиҗәле эшли белә торган милекчеләрне җәлеп итүгә юл ачты һәм соңгылары төп средстволарны камилләштереп яңартуга үз акчаларын кертә башладылар. Фәкать "Татэнерго" ААҖ 2006 елда 1,8 миллиард сум, "Татгазэнерго" ҖЧҖ һәм "Водоканал Сервис" ААҖ 362 һәм 92 миллион сум акча салдылар.
Җылылык белән тәэмин итү схемасын оптимальләштерү нагрузкаларның мөмкин кадәр зуррак өлешен җылылык һәм электр энергияләрен алмаш-тилмәш эшләп чыгару чыганакларына күчерү буенча эшне дә дәвам итәсе бар. Коммуналь комплексның инженерлык челтәрләрен тагын да максатчанрак үстерү, инженерлык челтәрләренә тоташтырган өчен объектив түләү кертү максатларында шәһәрләрне һәм торак пунктларын үстерүнең шәһәр төзү планнарын эшләү һәм раслау мөһим. Муниципаль берәмлекләрнең башлыклары Татарстан Республикасы Хөкүмәте белән берлектә бу эшләрне якындагы өч елда тәмамларга бурычлы.
Республика шәһәрләре һәм авыллары буенча коммуналь хезмәтләргә чыгымнарны шактый дәрәҗәдә дифференциацияләү бу юнәлештә иң кискен проблемаларның берсе булып кала. Шуңа күрә 2007 елда Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгына тармакка инвестицияләр, шул исәптән челтәрләрне үстерүгә, энергия һәм ресурсларны саклауга, чыгымнарны киметүгә, шәһәрләр һәм районнар буенча аларны тигезләштерүгә юнәлдерелгән инвестицияләр җәлеп итүне стимуллаштыра торган яңа тариф сәясәтен кертүне дәвам итү зарур.
Хезмәтләрнең сыйфатын күтәрү җәһәтеннән дә күп нәрсәләр эшлисе бар әле. Бу процесс белән бәйле рәвештә күпфатирлы торак йортларда нәтиҗәле эшли белә торган милекчеләр булдыру процессы тулаем республика буенча бик акрын бара.Торак фонды чынлыкта тулысынча диярлек торак ширкәтләре аша идарә итү системасына күчерелгән муниципаль берәмлекләр булуга да карамастан, күп квартиралы йортларның 16,9 процент гомуми мәйданында гына милекчеләр берләшмәләре (торак милекчеләре ширкәте) төзелгән шәхси идарә итүче оешмалар идарәсенә торак фондының 64 проценты туры килә. Әйтергә кирәк, динамика уңай якта, ләкин ни кызганыч, яңа форма бар җирдә дә хезмәт күрсәтүнең сыйфатын яхшыртуда көтелә торган уңай үзгәрешләргә китерми.
Моңа бәйле рәвештә Казан тәҗрибәсен таратырга кирәк дип исәплибез. Торак фонды белән идарә итүнең һәм хезмәтләр күрсәтүнең тулысынча аерым кешеләр кулына күчүе 2007 елда тарифларның үсеш динамикасын кискен төстә киметү мөмкинлеге бирде. Ул торак-коммуналь хезмәтләр базарында конкуренциягә сәләтле мохит тудыруга ярдәм итте. Бер үк вакытта шәһәр һәм районнарның әлеге хезмәтләр белән идарә итү структураларында киң колачлы оптимальләштерү уздырылды. Бер ел дәвамында торак-коммуналь хуҗалыкларында инженер-техник хезмәткәрләр саны 70 процентка (1400 кешедән 200 кешегә) кыскартылды. Аппаратны тотудан алынган экономия генә дә елга 70 миллион сум тәшкил итә Нәтиҗәдә торак-коммуналь хуҗалыгы тарифлары үсеш күрсәткечләрен 12 процент дәрәҗәсенә китерүгә, ә торак хезмәтләре җәһәтеннән 7 процент дәрәҗәсендә саклауга ирешелде. Бу 2007 елдагы фаразлана торган инфляция күләменнән кимрәк.
Шул ук вакытта яңа проблемалар да күренә башлады. Муниципаль берәмлекләрнең җитәкчеләре һәм республика Хөкүмәте аларны игътибар үзәгендә тотарга тиеш. Торак фондын идарәчеләр компаниясе кулына бирү азкатлы һәм биек торак фонды белән идарә итүнең бүленүенә китерде. Средстволарны бер хуҗалардан икенчеләре файдасына тапшыру һәм шул рәвешле тарифларны тигезләү (әүвәлгечә) яңа шартларда мөмкин түгел. Йорт хуҗаларыннан җыела торган максатчан акчалар фәкать йортны тотуга гына китәргә тиеш. Шул сәбәпле төрле йортларда бер үк төрле торакны тоту сизелерлек дәрәҗәдә аерымлана. Бу хәл шәһәрнең азкатлы йортлар урнашкан өлешендәге йортларны һәм беренче массачыл сериядәге йортларны тоту бәясенә сизелерлек йогынты ясарга мөмкин.
Хезмәтләрнең сыйфатын күтәрү һәм торак белән нәтиҗәле идарә итәрлек милекчеләр формалаштыру процессын тоткарлый торган җитди сәбәп булып күпфатирлы торак фондын ремонтлап бетермәү тора. Соңгы ике елда республикада әлеге проблеманы хәл итү өчен җибәрелә торган средстволарның күләме 2 мәртәбә арттырылуга карамастан, сизелерлек үзгәрешләр юк әле. Шуңа күрә 2007 елдан башлап Татарстан Республикасы Дәүләт Советына республика Хөкүмәте, муниципаль берәмлекләр белән берлектә халыкның, муниципалитетларның, республика бюджетының һәм потенциаль инвесторларның средстволарын берләштерүне күздә тоткан махсус республика программасын эшләргә һәм гамәлгә ашыра башларга кирәк. Ремонтлана торган торак йортларның төп конструктив элементларын (түбәне, подвалларны, тәрәзәләрне, лифтларны, су белән тәэмин итү, канализация стоякларын, җылыту системасын) бергәләп торгызу проблемаларын хәл итүнең үзара кабул ителерлек формаларын табарга кирәк.
Гражданнарның һәм уртак финанслау инструментларының, халык һәм хакимият органнарының капиталь ремонт өчен билгеләнгән средстволарны тотуда бергәләп контрольлек итүенә ирешү акчаларны максатчан тотмау һәм урлау юлын бикли торган ышанычлы киртәгә әверелергә тиеш. Ә бит элегрәк, кызганычка каршы, мондый хәлләр булгалый иде.
Торак милекчеләре берләшмәләрен төзүгә ярдәм итү максатларында республика Хөкүмәтенә Программа кысаларында түбәндәге дәүләт ярдәме күрсәтү чараларын карарга кирәк:
- банк заемнары буенча муниципаль гарантияләр бирү, җәлеп ителгән средстволар исәбенә капиталь ремонт ясаганда аз тәэмин ителгән гражданнарның кертемнәрен түләүгә җәлеп ителә торган кредитлар һәм өстәмә субсидияләр буенча республика бюджетыннан процент ставкаларын өлешчә компенсацияләү;
- күпфатирлы йортларда өстенлекле шартларда җиһазларны лизингка (җылылык, кайнар су , электр белән тәэмин итү күләмнәрен исәпләү приборлары, насослар, лифтларны алмаштыру һәм камилләштерү) яңарту.
Тагын ун-унбиш елдан бүген чагыштырмача яңа йортларда яшәүчеләр алдында да шундый ук проблемалар килеп чыгарга мөмкин булуын күздә тотарга кирәк. Милекчеләрнең булачак капиталь ремонтка дип җыелган максатчан акчаларының саклануын гарантияләүче механизмнар әлеге юк. Татарстан Республикасы Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгына агымдагы елда бу проблеманы хәл итүнең төрле вариантларын эшләү зарур.
2007 елда күп нәрсәләр эшлисе бар. Капиталь ремонттан тыш, торакны демонополизацияләү һәм халыкка тапшыру үзләре өчен файдалы булмаган торак-коммуналь өлкәсендә эшләүче бюрократларның каршылыгын да җиңәргә кирәк.
Һәркем ала алырлык торак
"Россия гражданнарына - һәркем ала алырлык һәм уңайлы торак" дигән өстенлекле милли проектны гамәлгә ашыру республикада да торак төзелеше күләмнәрен үстерүдә яңа этәргеч бирде. 2006 елда 1778,8 мең кв метр яисә бер кешегә 0,47 кв метр торак сафка бастырылды (Россия буенча уртача - 0,35). Төзелгән индивидуаль торак өлеше 2005 елдагы 46 проценттан 2006 елда 59 процентка кадәр артты. Тупланган тәҗрибә һәм тузган торакны бетерүнең уңышлы йомгаклары торак төзелешен алга таба үстерү өчен нигез салды. Финанс-кредит, ипотека кредиты даирәсенең үсүе аркасында керемнәре уртача һәм югары булган гражданнар үзләренең торак проблемаларын мөстәкыйль рәвештә хәл итү мөмкинлеге алдылар.
Шул ук вакытта торак бәясенең үсеш темплары (177 процент) аз тәэмин ителгән гражданнар керемнәренең үсеш темпларыннан югарырак (128 процент) булуы нәтиҗәсендә гражданнарның әлеге категориясе өчен бер типтагы торак алу мөмкинлекләре кимеде. Атап кителгән конъюнктур факторлар нәтиҗәсендә беренчел базарда торак алу мөмкинлеге Россия Федерациясендә 4,7 дән 5,3 елга, Татарстанда 3,1 елдан 3,5 елга кимеде. Ил буенча тулаем алганда беренчел базарда уртача бәя бер квадрат метр өчен 36,2 мең сум (Татарстанда 27,9 мең сум) тәшкил итте. Шул ук вакытта төзелешнең үзкыйммәте торак базары бәясеннән 2-2,5 мәртәбә түбәнрәк - рентабельлек 100 проценттан күбрәк тәшкил итә. Торакның кыйммәтләнүенә җир сатып алганда арадашчыларга түләү, төрле килештерүләр өчен түләү белән бәйле чыгымнар сизелерлек йогынты ясый.
2007 елда Хөкүмәткә һәм Төзелеш , архитектура һәм коммуналь хуҗалык министрлыгына муниципаль берәмлекләр башлыклары белән берлектә намуссыз арадашчылар эшчәнлеген җайга салуның нәтиҗәле механизмын эшләргә кирәк. Бу бик мөһим, чөнки алар белән сату-алу итү җир участоклары һәм торакның нигезсез рәвештә кыйммәтләнүенә китерә. Җир һәм торак базарында бәяләр формалаштыру Татарстанда үсешнең цивилизацияле юлына басарга тиеш. Шулай булмаганда безнең барлык башлангычларыбыздан халык түгел, ә алыпсатарлар файдаланачак. Нәтиҗә көткәннең нәкъ киресе булачак.
Агымдагы елның гыйнварында Казанда узган Россия Федерациясе Дәүләт Советы Президиумы Социаль ипотека программасы аша аз керемле гражданнарга торак сатып алуда дәүләт ярдәме күрсәтү буенча Татарстан сайлаган юлның хаклыгын раслады.2007 елда республикада җан башына туры килә торган уртача керемле гаиләләр өчен социаль ипотека программасы буенча торак алу мөмкинлеге (Казанда 1 квадрат метр өчен 15,9 мең сум) 2,6 ел тәшкил итә. Бу күрсәткеч милли проект буенча торакны өч елда алу мөмкинлеген күздә тоткан 2010 елгы күрсәткечне дә узып китә.
2005-2006 елларда Социаль ипотека программасын гамәлгә ашыруга 10,8 миллиард сумнан артык акча тупланды, шуларның 3,8 миллиард сумы программада катнашучылар средстволары. Программа гамәлдә булган ике ел эчендә 13,5 мең гаилә (2006 елда 7498 гаилә) үзләренең торак шартларын яхшырттылар, аларның 2,5 меңнән артыграгы - яшь гаиләләр. Бала тугач бирелә торган дәүләт субсидияләрен 1005 гаилә алды, түләүләрнең гомуми суммасы 201 миллион сум тәшкил итә.
Социаль ипотека программасы буенча торак белән тәэмин итү күләмен 8500 гаиләгә кадәр, шул исәптән авылда кредитлар бирү аша кимендә 1500 гаиләне торак белән тәэмин итү - 2007 ел бурычы. Ә 2009 елга ел саен 10 мең квартира тапшыру дәрәҗәсенә чыгарга кирәк.
Республика хөкүмәтенә Җәмәгать палатасы белән берлектә агымдагы елда, гаделсезлекләргә юл куймау һәм закон бозуларны кисәтү максатында Социаль ипотека программасы буенча чиратлар формалаштыру һәм торак сату процессына зур игътибар бирергә кирәк.
Муниципаль берәмлекләр үз территорияләрендә гамәлгә ашырыла торган федераль һәм республика программалары мөмкинлекләрен тулы күләмдә файдалану белән беррәттән, торак төзелешенең "үсеш нокталарына" нигезләнгән үз муниципаль программаларын булдырырга бурычлы. Әлеге "үсеш нокталары" инженерлык челтәрләрен үстерү схемалары, торак төзелеше өчен тиешле инфраструктура белән җиһазландырылган җир участоклары бирү белән ныгытылырга тиеш.
Җир участокларын әзерләүгә аерым игътибар бирү сорала. Кагыйдә буларак, бюрократия белән бәйле гамәлләрнең зур күпчелеге һәм төзелешнең кыйммәтләнүенә китерүче шартлар нәкъ менә шушы факторга бәйле. Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә муниципаль берәмлекләр җитәкчеләре белән берлектә 2007 елда әлеге максатлар өчен яраклы җирләрне, шул исәптән дәүләт резервында булган җирләрне, тулысынча инвентарьлаштыру уздырырга кирәк. Татарстан Республикасы Җир һәм мөлкәти мөнәсәбәтләр министрлыгына Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгы һәм муниципаль берәмлекләр белән берлектә, индивидуаль төзелешне дә кертеп, ким дигәндә 15 елга торак төзелеше өчен җир участоклары запасы әзерләргә кирәк. Инфраструктураны үстерү дә кызу темплар белән планлаштырылырга тиеш.
Азкатлы төзелешләрне үстерү юнәлеше торак сәясәтендә өстенлекле юнәлеш булырга тиеш. Республика Хөкүмәтенә муниципаль берәмлекләрнең башлыклары белән берлектә ел дәвамында шәһәр тирәсендәге җирләрдә төзелешләр алып бару схемасын ачыклап бетерергә кирәк.
Төзелә торган торак микрорайоннарын югары сыйфатлы һәм кирәкле инфраструктура объектлары белән тәэмин итү инвестицияләр салу җәһәтеннән кызыктырырлык булсын өчен республика Хөкүмәтенә тармак министрлыклары белән берлектә шулай ук инфраструктура объектлары төзелешенең норматив бәясен каплау рәвешендә инвесторлар өчен гарантияләр бирүне, кредитлар җәлеп итү буенча процент ставкаларын компенсацияләү механизмын эшләүне күздә тотарга кирәк.
Төзелешкә рөхсәт бирә торган документларның әйләнеш срокларын кыскартуга аерым игътибар бирелергә тиеш. Генераль планны эшли башлаганнан алып җир участогын сатуга куйганчы булган вакыт аралыгы уртача 2,5 елга сузыла һәм бу даирә өчен башлыча җирле үзидарә органнары җаваплы. Рөхсәт бирә торган документларны алга таба килештерү өчен инвестор, кагыйдә буларак, тагын ярты ел йөрергә мәҗбүр була. Республика органнары эшен оптимальләштерү исәбенә әлеге вакыт ике мәртәбә диярлек кимесә дә инвесторга рөхсәт бирә торган документларны алу өчен кирәк булган вакытны 1-1,5 айга киметү өчен муниципаль хезмәттә тиешле үзгәрешләр ясау таләп ителә.
Торак төзү күләмен арттыру 5 ел дәвамында 200 миллиард сумга якын инвестиция салымнары таләп итә һәм инвестицияләрнең үсеш динамикасы еллар буенча 20дән 50 миллиард сумга кадәр булырга тиеш. Һәм әгәр ул 6-10 миллиард сум гына булса - бу Социаль ипотека программасы буенча ел саен салына торган инвестицияләр, шундый ук средстволар инфраструктураны үстерүгә тотылырга тиеш. Ә калган акчаларны, классик ипотеканың инвестиция механизмнарыннан файдаланып, җир ипотекасы һәм төзелеш ссуда-саклык кассалары системасы элементларын кертеп, инфраструктураны үстерүгә тотарга мөмкин.
2004-2006 елларда республикада "Татарстан Республикасы ипотека агентлыгы" ААҖ аша 3781 ипотека кредиты һәм 465 өлешле кредит бирелде, шуларның 2331 кредиты (1,5 миллиард сум) 2006 елда бирелде. Татарстанда 2006 елда бөтен банклар тарафыннан барлыгы 4 миллиард сумга якын ипотека кредитлары бирелде. Менә бер елдан артык инде Икътисад һәм сәнәгать министрлыгында классик ипотекага ярдәм күрсәтү программасы эшләнә. Ул бик акрын туа һәм моңа юл куярга ярамый. Югары керем бирә торган һәм бик ышанычлы бу даирәгә пенсия тупламаларын, гражданнарның саклык акчаларын җәлеп итү системасын булдыру мөһим. Төзелгән торакны сату нәтиҗәсендә алынган акчаларны саклау өчен республика эчендәге төзелеш әйләнешендә ипотека кредитларын рефинанслауның үз системасын төзү мөһим. Хәлиткеч нәтиҗәләргә ирешү өчен шулай ук программада муниципалитетлар кулы астында булган җир участокларын залог итеп салу нигезендә ипотека кредиты исәбенә торак төзегәндә инженерлык коммуналь челтәрләрне финанслау механизмын салып калдырырга һәм активларны залогка салу нигезендә дәүләт гарантияләре бирү буенча яңа алымнар эшләргә кирәк.
Төзелешләрнең күләмен арттыру, аларның бәясен киметү өлешендә билгеләнгән планнарны уңышлы гамәлгә ашыру өчен милек хокукын теркәү һәм рөхсәт бирә торган документлар алу системасында тиешле үзгәрешләр белән беррәттән, документларны рәсмиләштерү вакытларын һәм аларның бәясен киметүне дәвам итү мөһим. Шунысын да әйтеп китәргә кирәк, бу эш һәр муниципаль берәмлектә алып барылырга тиеш. Торак базарының ни дәрәҗәдә үскән булуы һәм инвестицияләр җәлеп итүчәнлеге теркәү срокларына шактый нык бәйле. Срокларны кыскарту буенча мәгълүм нәтиҗәләргә ирешелде, ләкин ипотека кредитының асылы үзе үк бу срокларның 3-5 көннән артмавын таләп итә. Теркәүче органнар да әлеге параметрларга чыгарга бурычлы.
Төзелеш индустриясендә киң колачлы планнар билгеләнде. Шактый җитди ресурслар тартылыр дип фаразлана. Шул ук вакытта бу салымнарның төзелеш материаллары промышленностенең республика базасын аякка бастыруга һәм үстерүгә булышлык итүе мөһим. Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгына агымдагы елда тиешле программа әзерләргә кирәк. Урыннарда җитештерелә торган төзелеш материалларының өлешен арттыру, шулай ук йортлар төзүдә нәтиҗәле һәм ресурслар саклый торган төзелеш материаллары чыгаруны һәм алдынгы технологияләр куллануны үзләштерү Татарстан Республикасында торакның бәясен һәркем сатып алырлык дәрәҗәгә җиткерүдә мөһим резерв булып тора.
Социаль яклау
Әлеге юнәлешнең максаты - базар шартларында социаль дәүләт концепциясен чын мәгънәсендә гамәлгә ашыру.
2006 елда социаль яклауга республика бюджетыннан 10,5 миллиард сум акча җибәрелде, 2 миллионга якын кеше социаль ярдәм алды.
Бүген социаль ярдәм күрсәтү чаралары исәбенә дәүләт тарафыннан яклана торган гражданнар категориясенең керемнәре артты. 2006 ел дәвамында сугышта катнашучыларның (12913 кеше) керемнәре 31 процентка, хезмәт ветераннарыныкы (297275 кеше) - 21 процентка, тыл хезмәтчәннәренең (15219 кеше) - 19,5 процентка, инвалидларның (318475 мең кеше) - 31 процентка күтәрелде. Аз тәэмин ителгән гаиләләрнең 7 проценты үзләренең матди хәлләрен яхшырттылар.
Әлеге юнәлештә ирешелгән казанышларга карамастан, гамәлдәге социаль яклау сәясәте кайбер концептуаль аныклауларга, күпсанлы юнәлешләр һәм чаралар арасында төп юнәлешләрне ачыклауга мохтаҗ.
Социаль яклауны гуманлаштыру принцибы профильле министрлык эшчәнлегендә өстенлекле юнәлеш буларак калку күрсәтелергә тиеш. Һәр кеше, аның статусының социаль үзенчәлеген исәпкә алып - инвалид, йортсыз-җирсез калган мохтаҗ кеше, тәрбиягә авыр бирелүчеләр төркеме, пенсионерлар һәм башкалар үзләре өчен кирәк булган күләмдә шәхси ихтыяҗларын канәгатьләндерүне иң мөһим урынга куярга тиеш, моның өчен республика халкына социаль хезмәт күрсәтү системасын камилләштереп яңарту барышында, аларның реаль матди һәм гаилә хәлләрен, социаль активлыкларын, физик халәтләрен исәпкә алып, халыкның аерым категорияләре өчен патронажның шәхсиләштерелгән үрнәкләрен (өйдә эшләү формасы, көндез барып тору үзәкләре, тәүлек буена яшәү үзәкләре) эшләргә кирәк.
Социаль яклау министрлыгына агымдагы елда шулай ук:
- Инвалидларны, бигрәк тә яшьләрне комплекслы социаль тернәкләндерү һәм җәмгыятькә кертү, яшәү һәм эшләү өчен киртә булмаслык шартлар тудыру, "Җәмгыятьтә инвалидларны интеграцияләү" республика программасы кысаларында тернәкләндерү хезмәтләре күрсәтү базарын формалаштыру һәм үстерү буенча чаралар комплексы эшләргә.
- Социаль хезмәт күрсәтү учреждениеләренең яшәп килгән челтәренең нәтиҗәлелеген һәм сыйфатын күтәрү, халыкка хезмәтләр күрсәтү, нәтиҗәгә юнәлеш тоткан учреждениеләрне бюджетлаштыруга күчерү өчен норматив-хокукый база әзерләргә.
- Дәүләт учреждениеләрен смета нигезендә финанслаудан дәүләт заданиесе нигезендә хезмәт күрсәткән өчен түләүләргә күчү юнәлешендә шартлар тудырырга, бюджет ресурсларын бүлү һәм көтелә торган нәтиҗәләрнең җәмгыятьтәге әһәмияте арасында турыдан-туры бәйләнеш тәэмин итәргә.
- Дәүләт тарафыннан гарантияләнгән хезмәтләр күрсәтү өчен җитәрлек күләмдә социаль хезмәтләр күрсәтү учреждениеләре челтәренең балансланган һәм тигез кыйммәтле челтәрен формалаштырырга кирәк.
Республика Хөкүмәтенә 2007 елда, өстенлекләрне акчага әйләндерү буенча тупланган тәҗрибә һәм үрнәк нигезендә кулланучылар аша социаль хезмәтләргә түләүнең төрле механизмнарын куллану максатында тиешле эш алып барырга кирәк.
Өлкән яшьтәге гражданнарга сакчыл караш
Намус белән эшләүче кеше пенсиягә чыккач үзен лаеклы картлык көткәненә чын күңелдән ышанган очракта гына икътисадый һәм социаль даирә тотрыклы һәм күп еллар дәвамында уңышлы үсү мөмкинлекләре ала.
Кызганыч, ләкин еш кына пенсиягә чыккач кешенең социаль статусы кискен рәвештә үзгәрә, сүз , беренче чиратта, производство һәм иҗтимагый процессларга кушылу-кушылмау хакында түгел, ә керемнәрнең кискен төстә үзгәрүе турында бара. Хәзерге вакытта республикада өлкән яшьтәге 742 мең граждан, шул исәптән 112 мең ялгызак яисә үзе генә көн итүче кеше яши. Бу шартларда һәм шулай ук өлкән яшьтәге гражданнарның өлеше арта бару тенденциясен игътибарга алып, республика хөкүмәте "Өлкән яшьтәге татарстанлыларга - лаеклы һәм матур картлык" республика программасын эшләргә тиеш. Проект аларга икътисадый ярдәм күрсәтүгә генә түгел, ә пенсионерларның социаль , һөнәри тәҗрибәсенә сорау булырлык шартлар тудыру, аларның активлыкларын үстерү , педагогик ресурсларын файдалану өчен шартлар тудыруга да юнәлтелергә тиеш. Моның өчен, аларның физик халәтләрен, һөнәри мөмкинлекләрен, мәдәни, рухи, этник таләпләрен, гаилә хәлләрен чагылдыра торган мәгълүматлар белән түбәндәгеләрне әзерләү максатында (финанс чаралары белән беррәттән) :
а) концертларга, премьераларга, музейларга һ.б чараларга йөрү мөмкинлеге бирә торган ташламалы билетларны һәм социаль контрамаркаларны төрле абонементларны үз эченә алган максатчан социаль мәдәни пакетлар;
б) яшьләрне, караучысыз балаларны, халыкның кызыксынган катламнарын мавыгулар буенча түгәрәкләр, иҗат коллективлары (хор, халык уен кораллары һ.б.лар), һөнәри тәҗрибәне тапшыру курслары (бакчачылык, йорт хайваннары, кулинария, төзелеш, халык промыселлары һ.б.лар) төзүгә җәлеп итү өчен тәкъдимнәр кертү.
Хәзерге демографик хәлгә бәйле рәвештә шулай ук пенсия яшендәге гражданнарны хезмәт эшчәнлегенә җәлеп итү вариантлары, "вакыт банкы" - тулы булмаган мәшгульлек һәм үзара ярдәмләшү системасын төзү чаралары да эшләнергә тиеш.
Гамәлдәге социаль хезмәт күрсәтү системасын тиешле рәвештә реформалаштыру зарур. Анда үз ата-аналарына социаль хезмәт күрсәткән өчен балаларның җаваплы булуын беркетергә кирәк.
Өлкән яшьтәге гражданнар белән эшләүдә республиканың кайбер районнарында тупланган тәҗрибә игътибарга һәм мактауга лаек. Әйтик, Балтач районында бер генә картлар йорты да юк. Ул гына да түгел, аларга ихтыяҗ да юк. Бу гуманлы мөнәсәбәт, миһербанлылык халыкларыбызның традицияләрен һәм рухи кыйммәтләрен чагылдыручы реаль күрсәткеч, ә иң мөһиме - ул бүгенге буынны тәрбияләүдә лаеклы үрнәк.
Мәдәният һәм сәнгать
Мәдәният һәм сәнгать үсеше халыкның иҗади потенциалын үстерүдә иң мөһим шарт булып тора. Икътисадның инновацияләр җәлеп итүчәнлеген күтәрү юнәлешендә республикабыз тарафыннан сайланган курсны гамәлгә ашыру өчен бу аеруча кирәк. Интеллектуаль милеккә һәм мәдәният казанышларын файдалануга нигезләнгән Татарстандагы иҗат индустриясен үстерү потенциалы регионда гомуми бизнес активлыгының нәтиҗәле катализаторына әверелергә тиеш.
Мәдәният казанышларының инновация потенциалыннан һәм республиканың мәдәни мирасыннан нәтиҗәле файдалану системасын төзү өчен Мәдәният министрлыгына, гамәлдәге технопарклар һәм бизнес инкубаторлары үрнәгендә, агымдагы елда "Арт-парк" - балалар һәм үсмерләр өчен программаларны һәм мәдәни индустрияне үстерү программаларын да кертеп, Татарстан Республикасының яшь рәссамнары, дизайнерлары, модельерларының новаторлык проектларын сынап карау һәм аларны кулланылышка кертү өчен полигон төзү концепциясен эшләргә һәм карауга кертергә кирәк.
Дөнья мәдәнияты мәйданына чыгу - мәдәният өлкәсендә өстенлекле бурыч. Милли мәдәният кыйммәтләре республикадан читтә дә мәгълүм булырга тиеш. Әлеге максатларда халкыбызның "Сабантуй" бәйрәмен мөмкин кадәр киңрәк файдалану зарур. Дөньяның мәдәният мәйданына чыгу юлларын киңәйтү өчен шулай ук мәдәният эшлеклеләре һәм мәдәни программалар, мәдәни туризм маршрутлары хакында мәгълүматларны, мәдәни вакыйгалар белән бәйле афишаларны, мәдәни-тамаша оешмалары билетларын калдыру һәм аларны сату буенча автоматлаштырылган бердәм системаны, сәнгать әсәрләрен интернет аукционнарда сату мөмкинлекләрен үз эченә алган, даими рәвештә яңартылып торучы интернет-портал төзү максатка яраклы булачак.
"Татарстан Республикасы мәдәни мирасының электрон фондын" төзергә кирәк. Ул санлы форматта Татарстан халыкларының мәдәни казанышларын саклауны тәэмин итүгә, татар мәдәниятеннән потенциаль файдаланучыларның географиясен сизелерлек киңәйтүгә, мәдәни мирас белән эшләүдә интерактив ысуллар һәм мөмкинлекләр тудыруга хезмәт итәргә тиеш.
Халыкның традицион мәдәниятенә, традицион сәнгать промыселларын һәм һөнәрләрен, алар кулланылышта булган тарихи-табигый мохитне саклауга һәм үстерүгә ярдәм итү проблемаларын системалы хәл итү, шулай ук глобальләшү контекстында милли үзенчәлекләрне саклауның кирәклеге агымдагы елда Татарстан Республикасында халыкның художество промыселларын, декоратив-гамәли сәнгатен саклау, торгызу һәм үстерү һәм тарихи-мәдәни тыюлыкларны һәм музей тыюлыкларын формалаштыру һәм үстерү буенча яңа программалар эшләүне таләп итә.
Мәдәният министрлыгына Болгардагы дәүләт музей-тыюлыгы нигезендә ачык күк астында "һөнәрчеләр бистәсе" дигән традицион һөнәрләрнең интерактив остаханәләр музее концепциясен әзерләргә һәм карау өчен кертергә кирәк. Монда туристларга хезмәт күрсәтүнең күләмен киңәйтү, тарихи-мәдәни, этнографик һәм милли традицияләрне саклау, сувенир продукция җитештерүне арттыру мәсьәләләре чагылыш табарга тиеш.
Җирле үзидарәгә реформалар уздыру шартларында, гастрольләр санын киметеп һәм фестиваль формаларын киңәйтеп, театр-концерт менеджментында яңа тенденцияләрдән файдаланып, авыл халкына хезмәт күрсәтүне камилләштерү зарур. Шулай ук антреприз рәвешендәге постановкаларның заманча формалары киң файдаланылырга тиеш. Казан театрларында эшләүче иң көчле актерларны республиканың башка төбәкләрендәге театрларда пьесалар куюга җәлеп итү дә мөһим. Бүгенге чынбарлык авыл районнарында мәдәни хезмәт күрсәтүнең стационар булмаган формаларын - яңа технологик чишелешләрдән файдалану исәбенә күчмә музей экспозицияләрен, концертлар кую һәм агарту эшләре белән шөгыльләнүче төркемнәрне, сәхнә өчен кирәк булган махсус җиһазлар белән җиһазландырылган автоклубларны, видеосәнгатьне халыкка җиткерү белән шөгыльләнүче күчмә машиналарны кечкенә шәһәрләрдә һәм авыл җирләрендә яшәүче халыкка хезмәт күрсәтүдә киңрәк файдалану зарур.
Мәдәният министрлыгы төрле типтагы авыллар өчен инфраструктураның яңа объектлары белән бәйле үрнәк стандартлар эшләргә бурычлы. Аларга район үзәкләре өчен белем бирә һәм мәдәни хезмәтләр күрсәтә торган үзәкләр, район буйсынуындагы авыллар өчен мәдәни-спорт үзәкләре керә. Халыкка мәдәни хезмәтләр күрсәтү, халыкның ялын оештыру, кешеләрнең аң-белем дәрәҗәсен күтәрү, сәнгатькә булган ихтыяҗларын канәгатьләндерү, спорт һәм савыктыру чаралары уздыру кебек мөһим вазыйфаларны үтәп, күпфункцияле хәрәкәтчән модульләрдән торучы үзәкләр вазыйфаи бурычларына бәйле рәвештә, концерт залыннан спорт залына, уку залыннан күчмә музейга яисә күчмә экспозициягә әверелү мөмкинлеге алырга тиешләр.
Тармакны финанслау принциплары тамырдан үзгәртелергә тиеш. Учреждениеләрне финанслаудан хезмәтләрне һәм проектларны максатчан финанслауга күчү зарур. Кызганыч, бу процесста хезмәткә түләүнең сыгылмалы системасы аша хезмәткәрләрнең активлыгын стимуллаштыручы хезмәткә түләүнең тармак системасына күчү гафу ителмәслек дәрәҗәдә озакка сузылды.
Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә, Казан шәһәр муниципаль берәмлеге җитәкчелеге белән берлектә, 2007 елда Курчак театрының һәм Татарстан Республикасы Милли китапханәсенең яңа бинасын төзү буенча барлык әзерлек эшләрен тәмамларга кирәк. Соңгысы рухи, мәдәни һәм милли мирасыбызны, татар халкының тарихи ядкарьләрен, китапларын һәм кулъязмаларын үзендә туплаган заманча китапханә-мәгълүмат үзәге булырга тиеш.
Министрлыкка шулай ук милли киностудия төзү, даими нигездә һәм милли актерлар уенына корылган тулы метражлы һәм мультипликацион фильмнар җитештерүне оешыру мөмкинлекләрен өйрәнергә кирәк.
Күрсәтелгән хезмәтләрдән һәр кешенең файдалана алуына ирешү, тармакта финанс процессларының ачыклыгын тәэмин итү кебек гаять мөһим бурычлар театрлар, филармония, концерт залларын, музейлар һәм башка оешмалар ("Бердәм билет кассалары") кассаларында билетлар калдыру һәм сатуның автоматлаштырылган системасын кертү юлы белән хәл ителергә тиеш.
Хөкүмәткә муниципаль берәмлекләр белән берлектә, агымдагы елда, инвестицияләр җәлеп итү өчен уңай шартлар тудыру, шул исәптән җиргә һәм мөлкәткә салым салуда ташламаларны, өстенлекле ставкалар буенча объектларны арендага бирү, мәдәни мирас объектларын юридик һәм физик затларга бушлай файдалануга тапшыру мөмкинлеген, мәдәни мирас объектлары белән ышаныч нигезендә идарә итүнең дәүләтнеке булмаган системасын төзүне дә кертеп, тарихи объектларны реконструкцияләүгә шәхси структураларны җәлеп итүне стимуллаштыруга юнәлдерелгән чаралар системасын гамәлгә ашыра башларга кирәк.
Мәдәният министрлыгына музей фондларының хәвефсезлеген тәэмин итү, фондлар саклый торган урыннарны дөнья стандартларына җавап бирә торган җиһазлар белән баету мәсьәләләренә аерым игътибар бирергә кирәк.
Социаль даирәгә шәхси бизнесны җәлеп итү
Хәзерге вакытта бюджет средстволарыннан файдалануның нәтиҗәлелеген күтәрү өчен республика хакимият органнарының җирле үзидарә органнары һәм шәхси бизнес белән озак вакытка исәпләнгән үзара файдалы хезмәттәшлеген оештыру зарур.
Халыкка күп кенә социаль хезмәтләр күрсәтү республикада, башлыча, дәүләт учреждениеләре тарафыннан гамәлгә ашырыла. Алар еш кына үз статуслары биргән өстенлектән дөрес файдаланмыйлар. Киләчәктә дә бу хәл кабатланмасын өчен дәүләтнеке булмаган оешмалар, дәүләт учреждениеләре белән тигез конкуренция шартларында, дәүләт заказын урнаштыру конкурсларында катнаша алырга тиешләр. Бу берьюлы берничә бурычны хәл итү мөмкинлеге бирәчәк: гражданнарыбызның сорау-үтенечләрен тулырак канәгатьләндерүгә, халыкның социаль хезмәтләр белән тәэмин ителешен тигезләү һәм, шулай ук, социаль хезмәт күрсәтүнең күчмә формаларын кертү, шәхси капитал һәм инициативаны социаль даирә тармагына җәлеп итү мөмкинлеге тудырачак. Конкурста (тендерда) катнашучыларның конкурентлык сәләтенә һәм кимчелекләренә бәяне һәрвакыт компетентлы, ике якны да тигез күрә торган комиссия бирергә тиеш.
Сәламәтлек саклауның аерым даирәләрендә катнашучы кече бизнес үзен уңай яктан күрсәтергә өлгерде инде. Бу медицина хезмәте күрсәтүнең сыйфатын яхшыртуга, һәркем ала алырлык хезмәтләрнең саны артуга китерде. Кече һәм урта бизнесны мәгарифкә, социаль яклауга һәм халыкка социаль хезмәт күрсәтүгә һәм башка даирәләргә җәлеп итү практикасын киңәйтү буенча шундый ук программалар тарифларның һәм хезмәтләргә бәяләрнең кимүенә һәм тәкъдимнәрнең артуына китерәчәк.
Шәхси бизнесның социаль даирәдә предприятиеләр төзүгә әзерлегенә төзелеш өчен җир участоклары алудагы кыенлыклар, башка секторлар белән бертигез дәрәҗәдә салым салу, ташламалы кредитларның булмавы, закон белән бәйле күп кенә мәсьәләләрнең хәл ителмәве җитди йогынты ясый.
Моңа бәйле рәвештә бюджет учреждениеләрен финанслаудан дәүләт яисә муниципаль социаль заказ өчен түләү системасына күчәргә кирәк.
Социаль яклау, Мәгариф һәм фән, Сәламәтлек саклау министрлыкларына, Муниципаль берәмлекләр башлыклары советы, Сәнәгать предприятиеләре ассоциациясе, Сәүдә-сәнәгать палатасы, Кече һәм урта бизнесны үстерү агентлыгы белән берлектә, якын араларда социаль хезмәтләр күрсәтүнең сыйфатын яхшырту буенча стандартлар һәм җан башына исәпләнгән финанс нормалары шулай ук әлеге даирәгә кече һәм урта бизнесны җәлеп итүгә юнәлдерелгән тиешле программалар эшләргә бурычлы. Монда игътибар үзәгенә икътисадый күрсәткечләр түгел, ә сыйфат күрсәткечләре куелырга һәм ул дәүләт тарафыннан да, базар ысуллары белән дә каты контрольгә алынырга тиеш.
Татарстан Республикасы Дәүләт Советына күрсәтелгән үзгәртеп коруларны тиешле норматив-хокукый актлар белән тәэмин итү мөһим.
Республикада бизнес һәм хакимият органнарының өстенлекле социаль программаларны финанслауда катнашулары механизмы начар файдаланыла. Социаль программаларны уртактан финанслау механизмы компанияләрнең, төбәк һәм муниципаль органнарның аларны гамәлгә ашыру срокларын кыскартуда, чыгымнарны киметүдә җаваплылыгын сизелерлек арттыра, социаль программаны үтәүдә инвесторларның үзара контролен тәэмин итә. Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәгать министрлыгы өчен уртактан финанслау принциплары һәм чыгымнарны контрольдә тоту механизмнарының ачыклыгын тәэмин итү барлык социаль-икътисадый үсеш программаларын эшләгәндә төп урында торырга тиеш.
Халыкны эш белән тәэмин итү, эш урыннары булдыру сәясәте
Татарстан Республикасында нефть химиясе, нефть эшкәртү һәм автомобильләр төзү даирәсендә киң колачлы проектлар планлаштырыла. Кайбер төбәкләрдә - Түбән Кама районында, Алабугада һәм Чаллыда югары квалификацияле кадрларга кытлык көтелә.
Бер үк вакытта авыл хуҗалыгын интенсивлаштыру һәм югары җитештерүчән яңа технологияләр кертү белән бәйле рәвештә республиканың кайбер районнары хезмәткә урнаштыруны оештыруда кыенлыклар кичерә.
Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына Хезмәт һәм мәшгульлек, Мәгариф һәм фән министрлыклары, муниципаль берәмлекләр башлыклары белән берлектә, 2007 елда, хезмәт базарында региональ диспропорцияләрне җентекләп анализларга һәм фаразларга, шуның нигезендә кадрларны укыту, кабат әзерләү, шулай ук аларны яңа производстволар тупланган урыннарга вахта ысулы белән илтеп-алып кайту концепциясен эшләргә кирәк.
Шул ук вакытта Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына Идел буе федераль округы субъектларының профильле хезмәтләре белән берлектә, әйдәп баручы федераль һәм республика фәнни учреждениеләрен җәлеп итеп, 2007 елда 2030 елга кадәр җитештерү көчләрен үстерү һәм урнаштыру Схемасын эшләргә кирәк.Төп максат - киләчәктә Татарстанның конкурентлык сәләтен тәэмин итә ала торган аеруча перспективалы базарларны ачыклау, Татарстан Республикасының административ һәм икътисадый төбәкләрен перспективалы һәм балансланган ресурслар нигезендә үсүен тәэмин итү. Схемада Россия Федерациясендәге башка регионнарның, БДБ илләрендә һәм чит илләрдә яшәүче ватандашларыбызның потенциалын файдалануга юнәлдерелгән үлчәнгән миграция сәясәте уздыру мәсьәләләренә аерым игътибар бирелергә тиеш.
ДИНАМИКАЛЫ, БАЛАНСЛАНГАН ҺӘМ КОНКУРЕНЦИЯГӘ СӘЛӘТЛЕ ИКЪТИСАД ФОРМАЛАШТЫРУ
Икътисадый үсешнең нәтиҗәлелеген билгеләүче төп күрсәткеч сыйфатында республикада өстәлгән бәя күрсәткече билгеләнде. 2006 елда аның үсеше, чынбарлыктагы бәяләрдә, тулаем региональ продуктның 107 процентка (Россия Федерациясендә тулаем эчке продукт - 106,7 процент) һәм сәнәгать җитештерүенең күләмнәре 107,1 процентка (Россия Федерациясе буенча - 103,4 процент) үсүе шартларында, 120,2 процент тәшкил итте. Өстәлгән бәянең төп күләме әүвәлгечә файдалы казылмалар чыгаручы предприятиеләр тарафыннан формалаштырылса да (52,2 процент), әлеге производстволарда өстәлгән бәянең үсеш темплары эшкәртү производстволарының үсеш темпларыннан калыша.
Өстәлгән бәянең рентабельлеге артты һәм 36,9 процент тәшкил итте (производствоның өстәлгән бәядәге керем өлеше). Шул ук вакытта, гомумән алганда, үсеш динамикасы шактый әйбәт булуга карамастан, товарлар һәм хезмәтләр чыгаруда өстәлгән бәя өлеше 2005 елгы дәрәҗәдән 1,5 процент пунктка кимеде.
Файдалы казылмалар чыгару, транспорт һәм элемтә, төзелеш предприятиеләре җитештерүнең нәтиҗәлелеген арттырдылар. Эшкәртүче производстволар, электр энергиясе җитештерү һәм бүлү, газ һәм су белән тәэмин итүче предприятиеләр, күмәртәләп һәм ваклап сату белән шөгыльләнүче оешмалар үсеш потенциалын тиешле дәрәҗәдә файдаланмадылар.
Өстәлгән бәяне арттыра бару республикада икътисадый сәясәтнең төп шартларының берсе булып кала.
Бөтендөнья сәүдә оешмасына керергә әзерләнү
Бөтендөнья сәүдә оешмасына (БСО) кушылганнан соң Татарстан Республикасы һәм аның товар җитештерүчеләре дөнья икътисадында катнашучы тулы кыйммәтле әгъзаларга әвереләләр. Тиешле сөйләшүләр тәмамланып килә. Димәк, без хәзер әлеге гамәлнең реаль картинасын күз алдына китерергә, глобаль интеграцион вакыйгаларның уңай һәм тискәре йогынтысын реаль төстә аңларга, икътисад тармаклары һәм социаль даирәдәге иң мөһим тармакларның яңа шартларда эшләргә сәләтле булу-булмавын ачыкларга бурычлы.
Дәүләтләр арасындагы мөнәсәбәтләрнең әһәмиятле элементларыннан берсе булса да, безгә БСОга кушылу фәкать таможня пошлиналарының кимүе белән генә бәйле дигән үтә беркатлы фикерләрдән котылу хәер. Монда дүрт төп комплекслы позицияне күрә белү мөһим. Без үзебезнең көчебезне нәкъ менә шушыларга ирешү өчен тупларга бурычлы.
Беренчедән, БСО әгъзасы статусына ия булу чагыштырма өстенлек принцибын файдалану мөмкинлеген бирә, ягъни әлеге документ нигезендә илләрнең һәркайсы үз илендә башкалар белән чагыштырганда файдалырак булган товарлар җитештерүгә махсуслаша. Шушы нигездә халыкара хезмәт бүленеше үсә һәм ул, үз чиратында, икътисадый үсешкә этәргеч бирә.
Икенчедән, илнең БСОга керүе аның предприятиеләренә арзанрак хакка чит илдә эшләнгән комплектлау әйберләре һәм чимал, ә халыкка - арзанрак бәядән товарлар һәм хезмәтләр сатып алуга юл ача һәм, шул рәвешле, тормыш дәрәҗәсенең яхшыруына этәргеч бирә.
Өченчедән, БСО тышкы базарларда Россия экспортерларын яклау мөмкинлеге тудыра. Сәүдә мәсьәләләре буенча каршылыклар килеп чыккан очракта БСО кысаларында бәхәсләрне хәл итүнең эшләнгән механизмнары булу шулай ук БСОга әгъза булып керү нәтиҗәсендә барлыкка килә торган тагын бер өстенлек.
Дүртенчедән, БСО кагыйдәләрендә чит ил инвесторларын, автор хокукларын һәм интеллектуаль милекне яклау турында күп кенә файдалы нигезләмәләр бар һәм алар, программ тәэмин итүләр һәм яңа технологияләрнең эчке базарын үстерү өлешендә, җитди гарантияләр тәэмин итә.
Шул рәвешле БСОга керү белән бәйле халыкара мөнәсәбәтләрне кызу темплар белән үстерү тышкы сәясәттә дошманлыкны чикли һәм үзләренең мөнәсәбәтләрен тотрыклы һәм алдан күреп була торган шартларда төзүче партнер илләр даирәсен киңәйтә.
БСО әгъзасы булуның плюслары белән беррәттән, үзенең минуслары да бар һәм алар, беренче чиратта, илебездәге җитештерүчеләрнең җитәрлек дәрәҗәдә конкуренциягә сәләтлелеге булмаган тармакларда сизелә. Монда бер үк вакытта, чит илләрнең тышкы базарларындагы импорт комплектлаучы материалларга һәм чималга чыгу мөмкинлеген тәэмин итү мөһим. Шулай ук яңа, конкуренциягә сәләтлелеге югары булган производство төзүдә импортны һәм тышкы сәүдә операцияләрен нәтиҗәле конвертацияләү өчен шартлар тудырырга кирәк.
Нәтиҗәдә сәнәгать сәясәтен гамәлгә ашыру барышында ике бик мөһим проблема: тармак производстволары перспективасында - объектив проблемалы булганнарны аерып алу һәм аларга кирәк булган дәүләт ярдәменең күләмен һәм формаларын билгеләү. Анализ химия сәнәгатендә, мебельләр ясау тармагында, фармацевтикада, финанс хезмәтләре һәм иминиятләштерү даирәләрендә чит илләрдә җитештерелгән товарлар белән илебездә чыгарылучы товарлар арасында конкурентлыкның бик нык кискенләшәчәген фаразлый. БСОга керүнең бөтен катлаулыкларына аеруча "сизгер" тармаклар исемлегенә шулай ук авиатөзелеш, автомобильләр һәм авыл хуҗалыгы машиналары төзү тармаклары керә. Шул рәвешле республика авыл хуҗалыгында илнең бөтен агросәнәгать өлкәсе дә шушындый ук катлаулы хәлләр белән очрашырга мөмкин. Бу котылгысыз.
Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, Сәүдә һәм тышкы икътисадый хезмәттәшлек министрлыгына, Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгына бу шартларда илебезнең товар җитештерүчеләрен көтелә торган үзгәрешләргә әзерләү буенча махсус чараларның төгәл системасын эшләү зарур. Һәм монда аларны хәл итүнең түбәндәге проблемалы позицияләренә һәм юнәлешләренә игътибарны көчәйтергә кирәк:
Беренче. БСОга кергәннән соң Хөкүмәтнең аерым тармакларны яклау мөмкинлекләре объектив төстә чикләнгән булачак. Шуңа күрә, инде хәзер үк аеруча "проблемалы" производстволар хакында анык кына мәгълүмат тупларга кирәк. Дөрес, аларның кайберләре халыкара җитештерү бүленешендә үзләренең потенциаль урыннарын тапканнар, ләкин шул ук вакытта конкуренциягә сәләтле булуларын арттыру өчен вакыт кытлыгыннан зарланалар. Мондый очракларда, тариф-таможня яклавы һәм БСОга кергәндә аерым базарларны ачуны кичектереп тору хакында килешеп, гомумроссия сөйләшүләре процессында актив катнашу мөһим.
Икенче. Авыл хуҗалыгында җир реформасын дәвам итү өчен кредитлар бирү системасын үстерергә, иминләштерүне яхшыртырга кирәк. Бюджеттан өстенлекле финанслауда хуҗалыкларга көндәлек ярдәм күрсәтүдән инфраструктураны һәм, иң элек, Татарстан Республикасының халыкара базарларга чыккан авыл хуҗалыгы тармакларын үстерүгә юнәлтергә кирәк.
Өченче. БСО чит ил финанс институтларын күз ачып йомганчы Татарстан Республикасына китермәячәк. Татарстанның эре банклары һәм финанс институтларының конкурентлык көрәшенә әзерләнү өчен вакытлары бар әле, ә менә озакламый аларның хәле үзгәрергә мөмкин. Һәм монда иң мөһиме - инвестиция климатын яхшырту, кредит бирүчеләрнең хокукларын яклау һәм финанс хезмәтләренең гомуми сегментын киңәйтү.
Дүртенче. Югары технологияләр нигезендә җитештерелгән продукция сатуны арттыру һәм акрынлап-акрынлап аның конкуренциягә сәләтлелеген күтәрү күзлегеннән чыгып, гомумроссия регионара хезмәттәшлек системасында республиканың позицияләрен көчәйтү һәм глобальләшү шартларында Татарстанның икътисадый үсешендә "көнбатыш" базарына гына түгел, ә "көнчыгыш" һәм "көньяк" факторларына да объектив бәя бирү мөһим. Татарстан үзенең Россия Федерациясенең "көнчыгыш капкасы" статусын ныгытырга тиеш. Без Көнчыгыш, Үзәк һәм Көньяк Азиянең көннән-көн үсә барган интеграцион берләшмәләрендә катнашуыбызны активлаштырырга бурычлы.
Шулай итеп, хәзерге көндә элегрәк чынлыкта төбәк икътисады белән идарә итүдә бөтенләй кулланылмаган дип әйтерлек ике принципны аңларга һәм гамәлгә кертергә тиешбез. Алар - тармаклар һәм производстволарның чикләнгән даирәсенә мөнәсәбәттә чагыштырма өстенлекләрне гамәлгә ашыру һәм капиталның, һәм ресурсларның (хезмәт, корпорация эчендәге мәгълүмати ресурслар) әйләнешен тәэмин итү.
Тышкы икътисадый эшчәнлек, Татарстан Республикасының якын һәм ерак чит илләрдәге сәүдә йортлары белән идарә итүнең республика системасы тамырдан үзгәртеп корылырга тиеш.
Республика товар җитештерүчеләре, бик кызганыч, ләкин әлегә Россия Федерациясенең БСОга керергә җыенуы хакында аз беләләр һәм җитәрлек дәрәҗәдә әзерләнмәгәннәр. Инде хәзер үк һәр җитәкченең кулында энергия ресурсларына, транспорт тарифларына көтелә торган бәяләр, аларның ни рәвешле үзгәрәчәге, экспортта һәм импортта көтелә торган таможня пошлиналарының ставкалары һәм башка күп нәрсәләр турында мәгълүматлар булырга тиеш.
Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, Сәүдә-сәнәгать палатасы, Кече һәм урта бизнесны үстерү агентлыгына, "Татмедиа" массачыл коммуникацияләр агентлыгы белән берлектә, бу процесска булышу йөзеннән нәтиҗәле мәгълүмат һәм консалтинг ярдәме күрсәтергә кирәк.
Икътисадның глобальләшүе шартларында халыкара транспорт коридорларын формалаштыру һәм аларның эшчәнлеген камилләштерү юнәлешендә эшләр активлаша бара. Моңа бәйле рәвештә "Төньяк-Көньяк" һәм "Көнбатыш-Көнчыгыш", Еврозес зонасындагы туктатыла торган халыкара корридорлар системасында Татарстанның транспорт-географик рентасын нәтиҗәле капиталлаштыру бурычы килеп баса. Шулай итеп, республиканың трансконтиненталь юллар һәм халыкара логистика инфраструктурасы төзелешендә катнашу проектларын булдыру һәм гамәлгә ашыру Татарстан Республикасы Транспорт һәм юл хуҗалыгы министрлыгы өчен аеруча мөһим юнәлешкә әверелә. Мондый транспорт проектлары үзебезнең республика территориясендә җитештерелгән транспорт составы (йөк автомашиналары, самолетлар, елга суднолары) белән йөкләр ташу буенча көчле комплекс формалаштыруга ярдәм итәргә тиеш. Ягъни сүз монда Татарстанның җитештерү көчләре үсеше системасында элегрәк гамәлгә ашырылмаган гаять зур мультипликатив нәтиҗә хакында бара. Республикабызның уникальлелеген, аның конкуренциягә сәләтлелеген билгеләүче мөһим стратегик факторлар менә шулардан гыйбарәт.Ләкин сүлпәнлек күрсәтү аркасында без яшәп килгән өстенлекләрне югалтырга мөмкин, чөнки федерациянең күрше субъектлары да үз тырышлыкларын шактый нык активлаштыралар.
БСОга керергә әзерләнү кысаларында Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына тармак министрлыклары белән бергәләп яңа техник регламентлар эшләүгә аерым игътибар бирергә кирәк.
Авыл хуҗалыгында программаларга булышлык күрсәтү
Республиканың агросәнәгать комплексы тотрыклы һәм уңышлы үсә. Барлык төр хуҗалыкларда да тулаем продукциянең кыйммәте 76 миллиард сум тәшкил итте. Еллык үсеш - 4,8 процент. Ашлыкның тулаем җыемы 4,5 миллион тонна, рапс уңышы беренче мәртәбә 112 мең тонна булды. Алдынгы технологияләр үзләштерү һәм яхшы сортлы орлыклар чәчү исәбенә ике ел рәттән 2 миллион тоннадан артыграк шикәр чөгендере үстерелә, республика эчендә куллану өчен 150 мең тонна кирәк булса, бездә барлыгы 205 мең тонна шикәр комы җитештерелде. Бәрәңгегә һәм яшелчәләргә булган ихтыяҗ да үзебездә җитештерелгән уңыш исәбенә тулысынча канәгатьләндерелә.
Терлекчелек буенча милли аграр проектны гамәлгә ашыруда билгеләнгән барлык параметрлар 2006 елда арттырып үтәлде. Мәсәлән, барлык төр хуҗалыкларга 1618 мең тонна сөт (еллык үсеш - 5,4 процент, бу планлаштырылганнан ике мәртәбә күбрәк), 332 мең тонна терлек һәм кош-корт ите (проект буенча 5 процент урынына үсеш 5,7 процент) җитештерелде, ә махсуслаштырылган предприятиеләрдә кош ите җитештерү 55,8 мең тонна тәшкил итте (үсеш 17 процентка тигез).
Шул ук вакытта Татарстанның агро азык-төлек секторының яклану дәрәҗәсенә бәя биреп, Россиянең БСОга керүе һәм глобаль икътисадый пространствога аяк басуы шартларында төп игътибарны арзан импорт ризыкларның күпләп "агылуына" түгел (әлеге проблема БСОда кабул ителгән тариф һәм тариф булмаган җайга салу чаралары белән хәл ителә),ә илебез авыл хуҗалыгының, аеруча терлекчелек тармакларында, эчке һәм, бигрәк тә, тышкы базарларда конкурентлык сәләте әлләни югары булмавы белән бәйле проблемаларга бирелергә тиеш. Авыл хуҗалыгында төп проблема - инде кагыйдәгә әверелгән чыгымнар структурасының нәтиҗәле булмавы. Бу, бигрәк тә, даими һәм әледән-әле кабатланып тора торган гамәлләрдә ачык күренә. Әлеге проблема аграр сәясәтнең принципиаль рәвештә башка сыйфатлы булуын таләп итә. Конкуренциягә сәләтлелекне арттыруга йогынты ясау, ягъни продукция берәмлегенә производство чыгымнарын киметү, авыл хуҗалыгы җитештерүчеләренең финанс хәлен яхшырту һәм җитештерүнең рентабельлеген күтәрү дәүләт тарафыннан җайга салу һәм дәүләт ярдәменең нәтиҗәлелеген билгеләүдә төп күрсәткеч булырга тиеш. Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы һәм аның бүлекчәләре эшчәнлеге шушы бурычны хәл итүгә хезмәт итәргә тиеш. Тулаем күрсәткечләрнең үсеш темплары бу даирәдә дә уртача республика күрсәткечләреннән түбәнрәк булмаска, ә рентабельлек - ким дигәндә уртача Россия күрсәткечләре дәрәҗәсендә булырга тиеш.
Россия Федерациясенең БСОга керүе кысаларында Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы тарафыннан АПК өчен махсус дәүләт программасы эшләнергә тиеш.
4,5-5 миллион тонна ашлык, 2-2,5 миллион тонна шикәр чөгендере, 150 миллион тонна рапс үстерү, шулай ук бер шартлы терлеккә һәм кошка кимендә 30 центнер терлек азыгы берәмлеге әзерләү һава торышының нинди булуына карамастан, тотрыклы төстә югары уңыш алу нормага әверелергә тиеш.
2010 елга кош һәм дуңгыз ите җитештерүне һәр ике төр өчен ике мәртәбә - 100 мең тоннага арттырырга кирәк. Агымдагы елда шулай ук терлекчелектә, "АПКны үстерү" өстенлекле милли проект кысаларында, 200 дән артыграк объектны реконструкцияләргә һәм камилләштереп яңартырга, аларны өр-яңа җиһазлар, техника белән җиһазларга, югары продукцияле терлек-туар һәм кош-корт белән тәэмин итәргә, тармакның терлек азыгы базасын тамырдан яхшыртарга һәм ныгытырга кирәк.
Муниципаль берәмлекләр җитәкчеләренә, Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгына, Россия Федерациясе регионнарын, ерак һәм якын чит илләрне дә кертеп,Татарстанның авыл хуҗалыгы бизнесына җәлеп итү өчен көчле инвесторларны активрак эзләүне дәвам итү зарур.
Искергән агротехнологияләр АПКның конкурентлык сәләте үсешен шактый дәрәҗәдә тоткарлый. Трансген продукциянең өстенлекләре, кимчелекләре һәм экологик чисталыгы хакында мәгълүматлар җитми. Республиканың үзендә районлаштырылган сортлы трансген агрокультуралар юк. Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгына бу юнәлештә эшне активлаштырасы бар.
АПКны кадрлар белән тәэмин итүне яхшырта бару максатында нәтиҗәле менеджмент формалаштыру, контракт нигезендә студентларны максатчан укыту аша яшь белгечләрнең авылда төпләнеп калуына ирешү, яхшы хезмәт шартлары тудыру, хезмәткә түләүне яхшырту, аларны уңайлы торак белән тәэмин итү эшләрен дәвам итәргә кирәк. Авыл территорияләрен төзекләндерүне яхшырта бару максатында, авыл халкының тормыш дәрәҗәсен күтәрү һәм аларны эш белән тәэмин итүгә юнәлдерелгән авыл җирләрен социаль-икътисадый үстерүнең республика программасын эшләргә керешергә кирәк.
Финанс, инвестиция һәм иминләштерү секторы
БСО буенча сөйләшүләр алып барганда Россия ягы финанс хезмәтләре секторында күп кенә мөһим позицияләрне саклап калуга иреште. Әйтик, чит ил банклары филиаллары эшен тыю пункты сакланды һәм банк системасында чит ил катнашучылары өчен 50 процент күләмендә квота билгеләнде. Шул ук вакытта милли банк системасының конкуренциягә сәләтлелеге игътибар үзәгендә торырга тиеш, чөнки законнар базасының шактый гына үзгәрүе көтелә. Капиталның иркенрәк әйләнешен тәэмин итү акцияләр урнаштыруны, предприятиеләр һәм оешмаларның кушылу һәм йотылу процессларын җиңеләйтү җәһәтендә 20 меңләп норматив документка үзгәрешләр кертү карала.
Татарстан Республикасындагы икътисадый тотрыклылык, хезмәт хакының чагыштырмача зур булуы, актив төстә үсә торган сәүдә - болар бар да башка регион банкларын перспективалы финанс базарын үзләштерүгә җәлеп итүне стимуллаштыра.
Шул ук вакытта конкуренция югары нәтиҗәле бизнеска, үз клиентурасына ия булган һәм төбәк базарында үз урынын тапкан әлләни зур булмаган тотрыклы кредит оешмаларына зыян китермәскә тиеш. Татарстан Республикасында аларның өлеше 42,3 процент тәшкил итә. Алар финанс ягыннан тотрыклы һәм уңышлы эшлиләр: берләштерелгән устав капиталының 3,7 процентына гына ия булган хәлдә дә, алар 8,3 процент тулаем керем алдылар.
Банк системасы алдында торган төп бурыч - булачак икътисадый үсеш ихтыяҗларын исәпкә алып капиталны тизләтелгән темплар белән арттыру. Моның өчен мөмкинлекләр бар. Бүген регионда зур-зур нефть һәм нефть эшкәртү компанияләре, эшкәртү производстволарының экспортер предприятиеләре эшли.
Республиканың банк системасы буенча кредит оешмаларының үз средстволары (капиталы) тулаем алганда бер елда 18,7 миллиард сумга үсте (1,7 мәртәбә) һәм 45,4 миллиард сумга җитте. Шул ук вакытта банкларның барысы да диярлек үсеш тәэмин итүгә ирештеләр, "Ак Барс" 14,1 миллиард сумга, Энергобанк - 1,9 миллиард сумга, "Девон-Кредит" - 1,1 миллиард сумга, БТА-Казан - 1,1 миллиард сумга арттырып, әйдәп баручылар булдылар. 2006 елның декабрендә Идел буе банклары тарихында иң эре акцияләр урнаштыру гамәле тәмамланды. Идел буе банкы банклар базарында әйдәп баручы эмитент булып "Ак Барс" ААҖ чыкты. Эмиссия күләме 11,2 миллиард сум тәшкил итте. Аның йомгаклары буенча "Ак Барс" банкының устав капиталы күләме 19,2 миллиард сумга җитте, ә Идел буе банкларының гомуми күләмендә аның өлеше 40 проценттан артып китте.
Бүген Татарстан базарында чит ил капиталы булган банклар "Импэксбанк", "БТА-Казан" һәм шулай ук Россиянең эре банклары - (Саклык банкы, Тышкы сәүдә банкы, "Альфа-банк" һ.б.) эшли. Ләкин, шулай булуга карамастан, гражданнарның республика банкларындагы кертемнәре үсеше темплары (139,3 процент) башка региональ банкларның филиалларындагы (126,1 процент), шул исәптән региональ саклык банкында - 125,9 процент кертемнәрнең үсеш темпларыннан шактый артык. Республиканың мөстәкыйль банкларындагы кертемнәр өлеше 54,4 процентка җитте (региональ Саклык банкында - 125,9 процент). Республиканың мөстәкыйль банкларындагы кредитлар өлеше бер елда 68 проценттан 70,7 процентка кадәр үсте.
Татарстанда 100 мең кешегә 11,5 банк учреждениесе туры килә, бу Россия Федерациясенең башка төбәкләрендәгедән бераз артыграк (Мәскәү һәм Санкт-Петербургны кертмичә). 2007 елда Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына һәм Милли банкка халыкны банк хезмәтләре күрсәтү белән тәэмин итүне арттыру юнәлешендә комплекслы чаралар эшләргә кирәк.
Моннан тыш, республикада башка регионнарда урнашкан банкларның кредит-касса офисларын ачу процедураларын гадиләштерү җәһәтеннән кайбер кыенлыклар килеп чыга. Хәзерге вакытта 21 вәкиллек һәм 36 кредит-касса офисы ачылды инде. Алар эшчәнлегендәге ике фактор зур борчу тудыра. Болар - процент сәясәте һәм ссуда алучылар белән мөнәсәбәтләрне рәсмиләштерү. Шуңа күрә кулланучылар өчен ташламалы шартлар бирәбез дип белдерүгә карамастан, кредитлар буенча реаль процентларның уртача базар күрсәткечләреннән шактый югары булуы күзәтелә һәм бу очраклар сирәк түгел. Моннан тыш, әлеге каналлар аша капиталны республикадан читкә алып чыгу кискен көчәйде. Анализ күрсәткәнчә, федераль законнарның тиешенчә эшләнеп бетмәве аркасында мондый структуралар өчен салымнар күләме дә һич тә гадел түгел, ә шактый киметелгән. Бу безнең финанс-икътисадый принципларга берничек тә җавап бирми. Республика бу мәсьәләгә һәрвакыт халык мәнфәгатьләрен яклау һәм икътисадый файда алу күзлегеннән чыгып якын килде. Республика Хөкүмәтенә Милли банк белән берлектә тиз арада саклану чаралары комплексын эшләп тәкъдим итәргә кирәк.
Бер үк вакытта республика банкларының федерациянең башка субъектларына экспансиясе киңәя (бүген 28 филиал эшли). Республика Хөкүмәтенә бу процессларга төрлечә ярдәм күрсәтергә кирәк. Сәүдә һәм тышкы икътисадый хезмәттәшлек министрлыгына, сәүдә йортларына һәм вәкиллекләргә, Татарстан Республикасының Банклар ассоциациясе белән берлектә, конкрет чаралар программасы әзерләргә кирәк. Республика Хөкүмәтенә , бүгенге вәзгыятьне исәпкә алып, шулай ук почта системасын банк хезмәтләре күрсәтү процессына җәлеп итүне киңәйтү белән бәйле мәсьәләләр хакында ныклап уйлыйсы бар.
Татарстан Республикасының финанс базарын үстерүдә иминиятләштерү шактый зур роль уйный. Хәзерге вакытта Татарстанда бу базарның заманча инфраструктурасы төзелгән - республикадан читтә оештырылган иминиятләштерү оешмаларының 58 филиалы һәм 20 җирле компаниясе актив төстә эшләп килә. 2006 елда иминиятләштерүчеләр тарафыннан 13,3 миллиард сум акча җыелды. Бу күрсәткеч узган елдагыдан 6 процентка зуррак. Иминиятләштерү кертемнәренең гомуми суммасында җирле компанияләр өлеше 84,8 процент (11,7 миллиард сум) тәшкил итте. Иминиятләштерү күләмнәре 10,3 миллиард сум дәрәҗәсендә теркәлгән. Шул ук вакытта, Россия Федерациясенең БСОга керергә җыенуын исәпкә алып, әлеге мөһим секторның конкурентлык сәләтен күтәрүгә чынлыкта бөтенләй диярлек игътибар күрсәтелмәве зур борчылу тудыра. Бу хәл әйдәп баручы милли операторларның көчсезләнүенә һәм киләчәктә юкка чыгуына китерергә мөмкин.
Шулай итеп, Россия Федерациясенең БСОга керүен әзерләү өчен Татарстан Республикасының финанс-кредит даирәсе нәтиҗәлелекне күтәрү максатында - бизнесны оптимальләштерергә, идарә итүдә яңа халыкара технологияләр һәм стандартлар кертүне тәэмин итәргә, хезмәтләр спектрын, беренче чиратта, ваклап сату спектрын киңәйтергә, капиталлашуның үсешен, чит илләр тәҗрибәсен һәм инвестицияләр җәлеп итүне тәэмин итәргә бурычлы.
Хезмәтләр күрсәтү базары үсеше
Сәнәгатьнең кызу темплар белән үсүе җирлегендә тулаем региональ продукт структурасында хезмәтләр өлеше чагыштырмача акрын арта. Бүген ул 33 процент чамасы тәшкил итә. Хезмәтләр структурасында сәүдәгә 32 процент туры килә. 18 процентка якынын транспорт хезмәтләре алып тора, 8 проценты - торак-коммуналь, 4 проценты - инфотелекоммуникация хезмәтләре өлешенә туры килә. Тулаем региональ продукт күләмендә 10 процент чамасын төзелеш даирәсе һәм төзелеш белән бәйле хезмәтләр алып тора.
Бүген республика белән дәүләт идарәсе системасында әлеге тармакны бер үк вакытта контрольдә тотучы ведомстволар саны артык күп. Ә тулаем алганда аның өчен конкрет җаваплылар юк һәм бу хәл әлеге даирәне үстерүдә төп проблема булып тора. Шул ук вакытта эшчәнлекнең бу даирәсе бизнес, иң элек, кече бизнес өчен, аеруча зур кызыксыну уята торган тармак. Тармакны үстерү планнарын һәм аның эшчәнлек параметрларын ачыграк һәм төгәлрәк билгеләргә кирәк.
Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, төрдәш министрлыкларны җәлеп итеп, индикаторлар системасын һәм тулаем продукт җитештерүдә диспропорцияне киметү буенча йогынты ясау даирәсен җайга салучы чаралар эшләргә кирәк.
Россия Федерациясе БСОга кергән очракта хезмәтләрнең эчке базарына потенциаль зыян килү-килмәү мөмкинлеге күзлегеннән чыгып, төзелеш һәм транспорт хезмәтләренең конкуренциягә сәләтлелеген арттыру һәм үстерүгә аерым игътибар бирергә кирәк. Төп тенденцияләр күрсәткәнчә, илнең башка регионнарындагы, якын һәм ерак чит илләрдәге конкуренциягә сәләтле хезмәт күрсәтүчеләр нәкъ менә шушы даирәгә керергә омтылалар.
Сәүдә даирәсендә дә проблемалар күп. Кызганыч, ләкин эчке базарны без акрынлап читтән килгән эре челтәр операторларына калдыра барабыз. Бу хәл елның елы шулай дәвам итә. Без бу гамәлебез белән , үзебездә арзанрак һәм яхшырак сыйфатлы продукция булган килеш, импортка юл ачабыз. Бик кызганыч, Хөкүмәт һәм муниципаль берәмлекләр башлыклары бу проблеманың стратегик әһәмиятен әлегә бәяләп бетермиләр. Эш башлыча күргәзмәләр һәм ярминкәләр уздыруга кайтып кала, продукция җитештерүче конкрет республика предприятиеләре белән турыдан-туры эш алып барылмый диярлек. Барысы да предприятиеләрнең үз кулларына, үз карамакларына тапшырылган, ә чит компанияләр шуннан файдаланалар, халык һәм республика мәнфәгатьләренә зыян китереп, үз шартларын көчләп тагалар. Моңа бәйле рәвештә Министрлар Кабинеты агымдагы елда, барлык кызыксынган якларны җәлеп итеп (эре сәүдә операторларын да кертеп), без билгеләп үткәнчә, товар агымнарын республика территориясендәге яңа предприятиеләргә конвертацияләү өлешендә сәүдә һәм хезмәтләр күрсәтү даирәсен үстерү программасын эшләргә бурычлы. Бу безнең кече бизнесны үстерү нигезе.
Стратегик тармаклар белән идарә итүдә кластер ысулларын үстерү
Агымдагы елда республиканы үстерүнең төп принцибы сыйфатында кластер принцибы билгеләнде. Ләкин сайлап алынган юнәлеш нигезендә дәүләт идарәсе системасын үзгәртеп кору җитәрлек дәрәҗәдә тиз бармый.
Тышкы сәүдә кулдан ычкындырылган мөмкинлекләр шактый булуын күрсәтә. Тышкы сәүдә әйләнеше структурасы шактый яхшы булуга карамастан, безне импортның пропорциональ булмаган нисбәттә кызу темплар белән үсүе борчымыйча калмый - 146 процент (Россия Федерациясе буенча уртача 130 процент). Пластмассалар һәм алардан эшләнгән әйберләр кертүнең 182 процент, җиһазларның узган елдагы дәрәҗәгә карата - 164 процент тәшкил итүе шартларында кластерлаштыру, Икътисад һәм сәнәгать министрлыгының һәм "Татнефтехиминвест-холдинг" ААҖ нәтиҗәле эшләве хакында нинди сүз алып барырга мөмкин ди? Фәкать тугыз ай эчендә генә дә өстәлгән бәя кертү күләме 11,8 миллирад сум , яисә барлык өстәлгән бәянең 4,4 процентын тәшкил итте. Бу республиканың эре һәм уртача предприятиеләрендә җитештерелгән өстәмә бәя күләме күрсәткече. Финанс ресурсларының шактый өлеше чит ил товар җитештерүчеләренә ярдәм итүгә китә.
Дәүләт белән идарә итүнең программалы максатчан ысулы элек үзен аклады, шуңа күрә аны дүрт төп кластерны максатчан үстерү өчен файдалану дөрес булыр дип исәплибез. Алар:
- нефть-газ-химия;
- автомобильләр төзү;
- авиация;
- энергетика.
Нефть чыгару, нефть эшкәртү һәм нефть химиясе өлкәләрендә һәм шулай ук энергетика һәм автомобиль промышленностендә кластерлар республика эчендә технологик һәм җитештерү процессларын югары дәрәҗәдә локальләштерү өчен барлык мөмкинлекләргә ия. Соңгы продукциянең читкә чыгарылуы һәм җитештерүнең гомумроссия күләмнәрендә тоткан өлеше зур булу факты да үсешнең кластерлы ысулын куллануга этәргеч бирә. Үзенең спецификасы һәм җитештерү көчләренең Россия Федерациясендә һәм Идел буе округында урнашуы һәм төбәкара конкуренция аркасында авиатөзелеш төбәкара кластер буларак үсәргә тиеш.
Кластерларны акрын формалаштыруның сәбәпләрен түбәндәгеләр белән аңлатып була:
- сатып алу һәм җибәрү җәһәтеннән якорь предприятиеләрнең ябык булуы.
Бу юнәлештә эшкуарлардан да күп кенә урынлы шикаятьләр килә. Без сәүдә агымнарын республика эчендәге конкуренциягә сәләтле яңа производстволарга мөмкин кадәр киңрәк конвертлаштырырга бурычлы. Икътисад һәм сәнәгать министрлыгы, Сәнәгать предприятиеләре ассоциациясе, Сәүдә-сәнәгать палатасы, Кече һәм урта бизнесны үстерү агентлыгы базарда перспективалы урыннар эзләүдә һәм аларга аякка басу өчен шартлар тудыруда ярдәм күрсәтергә тиеш.
- Якорь предприятиеләрнең кластерлар төзү ресурсларына яңа төзелә торган предприятиеләр файдасына гаделсез бүлүгә китерүдән шикләнүләре. Бизнесның аерым төрләренә мөнәсәбәттә дәүләтнең актив һәм стимуллаштыра торган сәясәт алып баруы берничек тә башкалар хисабына гамәлгә ашырылырга тиеш түгел. Мәсәлән, сәнәгатьнең эшкәртү тармаклары һәм югары технологияләргә нигезләнгән производстволар үсеше чимал белән тәэмин итүдә кыенлыклар чыгармаска тиеш. Республика Хөкүмәтенә бу факторны игътибар үзәгенә кую кирәк. Катнашучылар арасындагы мөнәсәбәтләр һәм бәяләр формалашу процессы базар диктаты нигезендә генә гамәлгә ашырылырга тиеш түгел, ул тиешле конкурентлык шартлары формалаштыру өчен дөньядагы уртача бәяләргә мөмкин кадәр якынайтылырга тиеш.
- Идея ягыннан илһамландыручының - кластерның - "мие" булмау. Дәүләт фәкать шартлар гына тудыра ала,ә кластерның идеологиясен һәм анда нәтиҗәле катнашу принципларын субъектлар мөстәкыйль рәвештә үзләре эзләргә һәм камилләштерергә бурычлы. Монда югары уку йортлары белгечләр әзерләү җәһәтеннән генә түгел, ә бу процессларны рухландыручылар һәм аларның фәнни җитәкчеләре буларак каралырга тиеш.
- Инвестиция проектларына финанс ярдәме күрсәтү системасының юнәлешен үзгәртү мөһимлеге. Ул кирәкле рәвештә кластерлаштыру белән бәйләнгән булырга тиеш. Агымдагы елда Инвестиция-венчур һәм Залог-иминләштерү фондларын финанслауның тармак өстенлекләре үзгәрешләр кичерергә тиеш.
Кластерлаштыру стратегиясе, республикада җитештерелә торган өстәлгән бәяне арттыру һәм аның конкурентлык сәләтен күтәрү кысаларында республика Хөкүмәтенә дәүләт милкендәге машиналар һәм приборлар төзү предприятиеләренең ("Электроприбор" ААҖ, Әлмәт "Радиоприбор" заводы, "Казан оптика-механика заводы" ААҖ, "Радиоприбор" ААҖ, "Радиоприбор-СМ" ААҖ, "АлАЗ" җитештерү берләшмәсе" ААҖ, "Казанкомпрессормаш" ААҖ, "Элекон" ААҖ һ.б.лар) үсеш перспективаларына анализ ясарга һәм агымдагы елда, потенциаль стратегик инвесторларны җәлеп итүне дә кертеп, аларны киләчәктә дә үстерү буенча тәкъдимнәр әзерләргә кирәк.
Нефть-газ-химия комплексы
2006 елда Татарстан Республикасының нефть-газ-химия комплексы тотрыклы һәм динамикалы үсте. Агымдагы елда республиканың нефть чыгару предприятиеләре 31,3 миллион тонна нефть чыгардылар, шул рәвешле соңгы унөч елда нефть чыгаруда максималь дәрәҗәгә ирешелде.Үсеш темплары 101,9 процент тәшкил итте, ә бу исә Россиядә нефть чыгаруның үсеш темплары белән чагыштырырлык күрсәткеч . Химиядә һәм нефть химиясендә продукция җитештерү 6,8 процентка, нефть эшкәртүдә - 21 процентка үсте. Югары үсеш динамикасын саклауда полипропилен, полистирол, экструдирацияләнгән пенополистирол, полиэтилен, каучукларның яңа төрләрен, шиннар, резина-техник әйберләр, юу чаралары, дизель һәм автомобиль ягулыгы җитештерү куәтләрен актив төстә үзләштерү һәм камилләштерү гамәлләре мөмкинлек бирде.
Татарстан Республикасы нефть-газ-химия комплексын үстерүнең ике программасы кысаларында химияне һәм нефть химиясен тизләтелгән үстерү нәтиҗәсендә бу тармак продукциясен реализацияләү 1999 елдан алып 5,7 тапкырга артты, җитештерү күләмнәре чагыштырмача бәяләрдә 1,8 тапкыр үсте.
Түбән Кама "Нефтехим" ААҖдә яңа эре тоннажлы полипропилен (елга 180 мең тонна куәтле) һәм бер стадияле ысул белән изопрен (160 мең тоннага кадәр) производстволар, "Карпов исемендәге Менделеев химия заводы" ААҖдә елга 55 мең кубик метр куәтле экструдировацияләнгән пенополистирол чыгару производствосы эксплуатациягә кертелде.
Шуңа да карамастан, нефть-газ-химия комплексы эшчәнлегенең финас нәтиҗәләре аның нефтькә югары бәйлелеге турында сөйли. Эре комплекс предприятиеләре өстәмә бәяләре структурасында "Татнефть" ААҖнең өлеше 81 процент, табышларында - 76 процент тәшкил итә. Өстәмә бәяләр һәм табышның үсеш динамикасы акрыная. Икътисадый конъюнктураның һаман саен ачыграк күренгән начарлану тенденциясе шартларында предприятиеләр алдында нәтиҗәлелекне күтәрү бурычы килеп баса, моны хәл итү табышлы югары технологик производстволар булдыру, тармакның кече һәм урта бизнесын тизләтелгән үстерүгә булышлык итү яссылыгына күчә.
2006 елда республика нефть-газ-химия комплексында югары инвестиция активлыгы күзәтелде, ул перспективада да сакланып калырга тиеш. 35 млрд. сумлык инвестицияләр үзләштерелде, аның байтак өлешен "Татнефть" ААҖ (12,8 млрд. сум). "Казаноргсинтез" ААҖ (9,7 млрд. сум), Түбән Кама "Нефтехим" ААҖ (7,1 млрд. сум), "ТАИФ-НК" ААҖ (1,6 млрд. сум), "Түбән Кама НПЗ" ЯАҖ (1,5 млрд. сум), "Түбән Кама шин" ААҖ (826 млн. сум), "Нәфис-косметикс" ААҖ (608 млн. сум) капитал салулары тәшкил итә. 2007 елда тармак предприятиеләренең төп капиталга планлаштырылучы инвестицияләр күләме 60 млрд. сумнан артык булачак.
2007 елда Россия һәм халыкара дәрәҗәләрдә үсешнең тотрыклы темпларын саклауга һәм предприятиеләрнең конкурентлылык өстенлекләрен беркетүгә түбәндәгеләр ярдәм итәчәк:
- "Татнефть" ААҖдә - чылбырлы тапшыргычлар белән җиһазландырылган яңа нефть чыгару скважиналарын эксплуатациягә кертү исәбенә нефть чыгару күләмнәрен саклап калу; битумлы нефть чыгаруны арттыру; "Түбән Кама шәһәрендә нефть эшкәртү һәм нефть химиясе заводлары комплексы" проектын гамәлгә ашыруны дәвам итү, кече нефть компанияләре белән берлектә кече компанияләр тарафыннан чыгарылган авыр нефтьне эшкәртү өчен күп максатлы нефть эшкәртү заводы төзү.
- "ТАИФ-НК" ААҖдә - Түбән Кама шәһәрендә нефть эшкәртү буенча проектларны алга таба үстерә бару (реактив ягулык җитештерү, юл битумнары, төзелеш һәм түбә ябу маркаларындагы битумнар җитештерү), елга 7 млн. күләмендә югары күкертле нефтьләрне эшкәртүне тәэмин итү максатында булган куәтләрне реконструкцияләү.
- Түбән Кама "Нефтехим" ААҖдә - синтетик каучукларның яңа төрләре производство куәтләрен үстерү эшләрен тәмамлау: полибутадиен каучугы - елга 100 мең тоннага кадәр, бутадиен-стироль каучугы - елга 100 мең тоннага кадәр, бутил һәм галобутил каучуклары - елга 120 мең тоннага кадәр; "ГТУ-75 газ-турбин җайланмасы" проектын эшләтеп җибәрү; Этилин заводында 2007 елда этилинны елга 520 мең тоннага кадәр егәрлеккә җиткереп, этаплап реконструкцияләү һәм полиэтилин, күбекләнүче полистирол АБС-пластиклар җитештерү, майлы спиртларны сульфидлаштыру һәм альфа-олефиннар производствосын реконструкцияләү проектларын гамәлгә ашыру.
- "Казаноргсинтез" ААҖдә - производство куәтләрен елга 640 мең тоннага кадәр җиткереп, этилен заводын реконструкцияләүне тәмамлау; елга 70 мең тонна һәм 65 мең тонна куәтле Бисфенол-А һәм Поликарбонат заводларын эксплуатациягә кертү.
- "Түбән Кама шин" ААҖдә - джиплар һәм җиңел йөк автомобильләре өчен елга 300 мең данәгә кадәр югары нәтиҗәле радиаль шиннар җитештерүне, йөк автомобильләре һәм автобуслар өчен каркасында һәм брекерында металлокорд булган (ЦМК) елга 600 мең данә күләмдә радиаль шиннар җитештерүне оештыру, масса төсендәге шиннар заводында җыю производствосын реконструкцияләүне дәвам итү һәм югары сыйфатлы резина катышмалардан югары нәтиҗәле җиңел радиаль шиннар әзерлек производствосын оештыруны төгәлләү.
- Түбән Кама "Техуглерод" ААҖдә - булган агымнарның куәтләрен арттыру, чистарту корылмаларын реконструкцияләү, җылылык-энергетика җиһазлары проектын кертү эшләрен дәвам итү.
- "Нәфис-косметикс" компанияләре төркемендә - елга 140 мең тонна май бирүче куәтле производствоның май-экстрактлау заводын файдалануга кертү һәм сыек чистарту чаралары производствосын төзү; производство куәтләрен елга 80 мең тоннага арттыра барып, синтетик юуу чаралары производствосын реконструкцияләүне төгәлләү.
- "КВАРТ" ЯАҖдә - динамик термоэластопласттан әйберләр җитештерүне оештыруны төгәлләү һәм синтетик этилен-пропилен каучук нигезендә тыгызлагычлар һәм сыгылмалы дорнда металл тышчалы җиңсәләр җитештерүне төзү проектларын тормышка ашыру.
- "Л.Я.Карпов исемендәге химия заводы" ААҖдә - елга җыелма куәтләрне 110 мең кубик метрга җиткереп, экструдировацияләнгән пенополистирол җитештерүнең икенче чиратын төзү һәм эксплуатацияләүгә кертү; Түбән Кама "Нефтехим" ААҖ производстволары өчен берничә яңа буындагы каталитик системалар җитештерүне үзләштерү.
- "Хитон" ААҖдә - елга 44 млн. тонна баллонга кадәр куәтле калай тартмада аэрозоль продукциясен җитештерүне модернизацияләү, елга 10 млн. тоннага кадәр куәтле лак-буяу производствосын үстерү һәм елга 22,7 млн. кубик метрга кадәр гофропродукция чыгару.
2006 елда файдалануга кертелгән куәтләрне үзләштерү һәм билгеләнгән инвестиция проектларын гамәлгә ашыру 2007 елда реализацияләүдән һәм өстәмә бәяләрдән табышны: нефть эшкәртүдә - тиешенчә 10 һәм 9 процентка, химия һәм нефть химиясендә - тиешенчә 25 һәм 29 процентка арттырырга мөмкинлек бирәчәк.
2007 елда кластерны үстерүнең иң мөһим бурычы булып республика нефть химиясе комплексы предприятиеләрен тагын да интенсив үстерүгә тоткарлык ясаучы чимал характерындагы проблемаларны хәл итү тора. Башлыча республикадан читтән алынган чимал белән тәэмин ителмәү "Казаноргсинтез" ААҖ һәм "Менделеевсказот" кебек эре предприятиеләрнең булган җитештерү потенциалын тулысынча файдаланырга мөмкинлек бирми. Монда әле зур резервлар бар. Шуңа күрә үзебезнең аммиак производствосын булдыру, этан алу һәм этелин чыгару күләмнәрен арттыру өстенлекле бурычларга керә, алар тармакның республикадагы барлык предприятиеләре катнашында кыска вакытларда хәл ителергә тиеш.
Соңгы елларда илдә төгәл, нык уйланган сәнәгать сәясәте булдыруга зур игътибар бирелде, нәтиҗәдә төбәк икътисадын үстерүгә булышлык итүдә федераль һәм төбәк хакимиятләре органнарының үзара мөнәсәбәтләрен көчәйтү тенденциясе күзәтелә башлады. Мәсәлән, Түбән Кама шәһәрендәге нефть эшкәртү һәм нефть химиясе заводлары комплексы Россия Федерациясе инвестиция фондыннан дәүләт ярдәме алды; Алабуга районы сәнәгать мәйданчыгы сәнәгать-производство тибындагы федераль махсус икътисадый зонасы статусы алды, технологик һәм индустриаль паркларны, сәнәгать округларын үстерүгә финанс ресурслары бүлеп бирелә. Бу һәм башка яңа инструментларны кече нефть химиясе производстволарын үстерү өчен тулысынча файдаланырга кирәк.
2007 елда "Алабуга" махсус икътисадый зонасының өстенлекле юнәлешләренең берсе - автомобиль төзү өчен полимер компонентлар чыгаруны оештыру үсеш алырга тиеш. Түбән Кама "Нефтехим" ААҖ һәм "Казаноргсинтез" ААҖ полимер базасын, "Түбән Кама шин" ААҖ, "КВАРТ" ЯАҖ һәм Татарстан Республикасының башка предприятиеләренең җитештерү мөмкинлекләрен тулырак файдаланып, полимер автокомпонентларны локализацияләүне максимальләштерү зарур.
Төзелеш химиясен үстерү юнәлешендә дә үз юлыбызны табу бик мөһим, чөнки төзелеш билгеләнешендәге кече тоннажлы химик өстәмәләр - бу өстәмә бәяләрне үстерү генә түгел, дефицитны киметү һәм төбәкнең кыйммәтле төзелеш материалларына импорт бәйлелеген киметү дә, төбәкнең инновацион мөмкинлекләрен тулырак файдалану, республиканың дотацияле районнарында кече бизнесны үстерү мөмкинлекләрен арттыру да. Хәзерге заман ресурсларны саклаучы химик материаллар куллану халыкның чыгымнарын янга калдырырга тиеш (энергияне экономияләүче пластик тәрәзәләр, суүткәргечләрнең, канализация системаларының хезмәт итү вакытын арттыру һәм башкалар), шулай ук яшәүне уңайлырак итәчәк. Кластер булдыручы сәнәгать мәйданчыгы сыйфатында шул исәптән "Химград" индустриаль паркы мөмкинлекләрен дә карарга кирәк.
Республика Хөкүмәте биш ел эчендә эре предприятиеләр тарафыннан җитештерелүче нефть химиясе продукциясенең барлык күләменнән 30 процентка кадәрен республика эчендә эшкәртүгә җиткерү өчен шартлар тудырырга тиеш.
Шулай ук Татарстан Республикасында энергия һәм материаллар җитештерү өчен яңартылучы чимал кулланучы биотехнологияләрне (биоэтанол, биодизель ягулыгы) үстерүгә аеруча игътибар бирү зарур.
Нефть-газ-химия комплексының синергетик эффектын иң тулы файдалану һәм Татарстан Республикасы икътисады төрле секторларының конкуренциягә сәләтлелеген күтәрү максатларында Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгына, Авыл хуҗалыгы министрлыгына, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе, "Татнефтехиминвест-холдинг" ААҖ, Эшкуарлыкны үстерү агентлыгы, Сәүдә-сәнәгать палатасы, "Алабуга" аерым икътисадый зонасы, "Идея" технопаркы һәм башка кызыксынган оешмалар белән бергәләп, Татарстан Республикасы фәнни потенциалын җәлеп итеп, тиешле эшчәнлек тармакларында иң кирәкле химик продуктларны җитештерүне үстерү концепциясен эшләү зарур.
Автосәнәгать
Хәзер, Татарстанда йөк һәм җиңел автомобильләрнең тулы рәтен җитештерү өчен барлык шартлар булдырылган вакытта, республикада көчле компонент базасын булдыру кластерның төп бурычына әверелә. Бер яктан бу республика территориясендә урнашкан автомобиль производстволарының конкуренциягә сәләтләрен һәм алга таба техник үсешен тәэмин итү өчен кирәк, чөнки урында көчле товар куючылар булу гына Татарстанга озак вакытка исәпләнгән перспективада хәзерге заман сыйфатлы һәм бәя ягыннан сатып алырлык автомобильләр чыгарырга мөмкинлек бирәчәк. Татарстанның байтак уникаль конкурент өстенлекләре бар, аларны республикада компонент индустриясен үстерү өчен файдаланырга мөмкин һәм кирәк, алар Россиянеке генә түгел, Россия Федерациясендә автомобиль җыю проектларын оештыру буенча халыкара автомобиль җитештерүчеләре тарафыннан да сорап алыначак. Шундый конкурент өстенлекләренә географик урнашу - Идел буе регионында һәм үзәк Россиядә автомобиль производстволары үзәкләренә якынлык та, һәм, иң мөһиме, көчле чимал базасының булуы да керә. Нефть химиясенең юлдаш продуктлары - полимер материаллардан компонентлар һәм резина-техник эшләнмәләр гомумән алганда автомобиль бәясенең 25-27 процентын тәшкил итә. Компонент производствовларын үстерү һәм җитештерелүче комплектлаучы әйберләр өчен сыйфатның халыкара стандартларын тәэмин итү республика предприятиеләре өчен дә, Татарстан хөкүмәте һәм барлык хакимият дәрәҗәләре өчен дә мөһим бурыч. Нефть химиясе белән турыдан-туры бәйләнгән производстволарда әлеге бурыч мөстәкыйль рәвештә, эчке ресурслар исәбенә хәл ителергә мөмкин, ләкин кайбер җирләрдә - югары технологик узеллар һәм агрегатлар җитештерүне оештыруда - чит ил инвесторларын - автокомпонентлар дөнья җитештерүчеләрен, аларның технологияләрен һәм компетенцияләрен җәлеп итү сорала. Моның өчен хөкүмәт потенциал инвестрларны республикада тудырылган шартларның аларга үз проектларын тизрәк һәм нәтиҗәлерәк, икътисадый һәм административ тоткарлыкларның аз булуыннан файдаланып хәл ителәчәгенә ышандырырга тиеш. Ләкин моның өчен Хөкүмәткә һәм Татарстанның муниципиаль хакимиятләренә автокомпонентлар җитештерүчеләр өчен иң уңайлы реаль режим булдырырга кирәк булачак. Бу, барыннан да элек, мөмкин булган инвесторлар белән коммуникацияләрнең нәтиҗәле системасын җайга салуга һәм проектларны тулысынча инвестицияле озата баруны тормышка ашыруга, ягъни булышлык күрсәтүгә һәм Хөкүмәттә, муниципаль берәмлекләрдә потенциаль инвестор теләсә нинди мәсьәлә белән мөрәҗәгать итәрлек җаваплы затларны билгеләүгә кагыла. Моннан тыш, Хөкүмәткә компонентларның яңа производстволарына хупланган инвестиция проекты статусын һәм озак вакытка берничә республика преференциясен бирү мөмкинлекләрен карарга кирәк. Бу вакытта әлеге ташламаларны алуга заявкалар бирүнең гадиләштерелгән механизмнары турында уйларга кирәк, чөнки инвесторлар өчен хәзер гамәлдә булган гомуми механизм (аерым алганда бизнес-план әзерләү буенча таләпләр) Россия Федерациясендә әле генә проектларын башлап килүче чит ил инвесторлары өчен җитди административ тоткарлыкка әверелергә мөмкин. Һәм, ниһаять, Татарстанда, потенциаль автокомпонентлар җитештерүчеләрне урнаштыру өчен нинди мәйданнар тәкъдим итәргә мөмкин булуы турында уйлану зарур. Мәгълүм ки, компонент җитештерүчеләрнең күпчелеге проектны тиз генә башларга мөмкин булган әзер инфраструктуралы мәйданнан эзли. Шуңа бәйле рәвештә товар куючылар өчен аларга инде әзерләнгән мәйданнар биреп, технопарклар яисә индустриаль парклар булдыру концепциясен үстерергә яки республикада потенциаль инвесторларга күрсәтелергә һәм тәкъдим ителергә мөмкин булган индустриаль юнәлештәге буш (яисә файдаланылмый торган) мәйданнарның бердәм базасын булдырырга кирәк. Шунысы да бик мөһим - Татарстан Республикасында барлык хакимият вәкилләрен дә компанияләрнең зурлыкларына һәм мөмкин булган инвестицияләр күләменә бәйсез рәвештә потенциаль инвесторларны җәлеп итүгә бердәй кызыксынучан якын килү сорала. Компонентлар даирәсе автомобильләр җыю производствосы кебек үк инвестицияләр сыешлы түгел, монда 50-100 млн. долларлап акча китерүче инвесторлар юк диярлек. Ләкин 3-5 млн. доллар бәяле проектлар әлеге сферада шулай ук кыйммәтле, чөнки алар яңа технологияләргә, компетенцияләргә, халыкара сыйфат стандартларына таяна һәм индустрияне тагын да үстерү өчен нигез булып тора. Шул очракта гына без тулы кыйммәтле автомобиль төзелеше кластеры булдыра алырбыз.
Узган елда "КАМАЗ" ААҖ төркеме предприятиеләре буенча җитештерелгән һәм сатылган товар продукциясе күләме 54,9 млрд.сумга җитте. 43,7 мең КАМАЗ йөк автомобиле реализацияләнде, бу былтыргы дәрәҗәдән 34,1 процентка күбрәк, йөк автомобильләрен чит илгә җибәрү күләмнәре 38,3 процентка артты һәм 11 мең автомобильдән күбрәк булды. 2007 елда 48 мең КАМАЗ йөк автомобиле җитештерү һәм 3,5 млрд.сум чиста табыш алу планлаштырылды.
"КАМАЗ" ААҖдә җитештерелгән продукция күләменең үсеше (2001-2006 елларга 3,2 тапкыр) республика җитештерүчеләре тарафыннан акционерлык җәмгыятенә җибәрелүче комплектлаучы әйберләр өлешенең артуы белән бергә бара. Мәсәлән, "КАМАЗ" ААҖ 2006 елда 24 млрд.сумлык комплектлаучы әйберләр сатып алды, ул вакытта безнең предприятиеләр тарафыннан куелучы комплектлаучы әйберләр өлеше бер елда 28 проценттан 33 процентка кадәр артты.
Хәзерге вакытта "КАМАЗ" оешмалары төркеме җыю конвейерына куелучы комплектлаучы әйберләрнең һәм запас частьләрнең 4000 позициясеннән күбрәге буенча 100 дән артык республика предприятиеләре белән технологик кооперацияне тормышка ашыра.
Бу республика эчендәге кооперациянең уңай тенденцияләре "Мастер" КИП хуҗалык эшчәнлеген үстерү исәбенә ирешелде. 2006 елда әлеге сәнәгать паркының тәүге аякка басу этабы тәмамланды, аның барышында 28 мең квадрат метрдан артык производство һәм 3,1 мең квадрат метр административ-көнкүреш мәйданнар арендага бирелде һәм тулысынча эшкә җигелде. Бу мәйданнарда 100ләп предприятие-арендачы актив җитештерү-хуҗалык эшчәнлеге алып бара, аларның суммар еллык әйләнеше 1,4 млрд. сумнан артып китә. 2007 елда икенче этапны тормышка ашырырга - өстәмә җитештерү (55 мең квадрат метр тирәсе һәм административ 11 мең) мәйданнарны кертү исәбенә производство масштабларын киңәйтергә, аның мәйданнарында логистика үзәге төзергә кирәк.
Шунысы куанычлы, республикада "Северсталь-Авто" ААҖнең автомобиль җыюның зур күләмле проектлары актив һәм динамикалы рәвештә гамәлгә ашырыла башлады. Теләсә нинди юлдан йөри торган автомобильләрне тулы күләмле җитештерүне оештыруга җәмгыять 70 млн. АКШ доллары тотты. Проект кысаларында Ssang Yong Rexton, Ssang Yong Kyron, Ssang Yong Actyon автомобильләренең тулы циклын җитештерүне, шулай ук B классындагы Fiat Albea бюджет автомобилен, C классындагы Fiat D-200 яңа седанын һәм күп функцияле йөк һәм пассажир йөртү фургоны Fiat Doblo автомобильләрен җитештерүне оештыру планлаштырыла. Моны гамәлгә ашыру 2007 елда "ЗМА" ААҖ мәйданнарында җитештерү күләмен 30 000 автомобильгә җиткерүне тәэмин итәргә тиеш. 2011 елга "Северсталь-Авто" ААҖ автомобильләрен елга 190 меңгә җиткерүне тәэмин итү планлаштырыла. Инвестицияләрнең гомуми күләме 300 млн. АКШ доллары күләмендә карала. Компонентлар җитештерүгә генә дә компания 5 елда локализацияләү дәрәҗәсен 8 дән 50 процентка җиткерү өчен 100 млн. евро акча салырга планлаштыра.
Моннан тыш, "КАМАЗ" ААҖнең "Мастер" КИП белән охшаш әзерләнгән җитештерү биналары, җир кишәрлекләре рәвешендә "Северсталь-Авто" ААҖ өчен "Товар куючылар паркы" булдыруга тиешле шартлар тудыру зарур. Хезмәт һәм халыкны эш белән тәэмин итү министрлыгы, Мәгариф һәм фән министрлыгы белән берлектә, персоналны рекрутинглау һәм өйрәтүдә булышлык күрсәтергә тиеш. Яңа компонентлар производствосы гына да 5 меңнән күбрәк өстәмә югары квалификацияле эш урыны таләп итәчәк.
Автомобиль төзү кластерына әйдәп баручы республика предприятиеләре дә "тартып кертелә". Соңгы биш ел дәвамында "Алназ" ААҖ НИОКРга һәм тормоз дисклары һәм барабаннары технологияләрен камилләштерүгә 800 млн. сумнан күбрәк инвестицияләде. 2006-2007 елларда "Татэлектромаш" ААҖ комплектлаучы әйберләр җитештерүне күбәйтүгә 600 мең сум чамасы өстәмә акча кертә. "КВАРТ" ЯАҖ тарафыннан автосәнәгать өчен полимер эшләнмәләр чыгаруга яңа җиһазлар ясау җайга салынды.
Авиация
Соңгы елларда федераль дәрәҗәдә илебез авиатөзелешендә вәзгыятьне яхшыртуга юнәлтелгән чараларның бөтен бер комплексы эшкә җигелде. Граждан авиация техникасын үстерү программасын һәм кораллануның дәүләт программасын гамәлгә ашыру башланды. Узган елның ноябрендә Берләштерелгән авиатөзелеш корпорациясе оештырылды, аның төп бурычы - булган ресурсларны чыннан да перспективалы проектларга җыю һәм берләштерү. Агымдагы елның 1 апреленә кадәр С.П.Горбунов исемендәге Казан авиатөзелеш производство берләшмәсе аның составына керергә тиеш. Бу үзгәртеп корулар республика мәнфәгатьләрен исәпкә алып башкарылырга тиеш. Берләшмәнең Ту гаиләсе самолетларын төзү буенча баш предприятие ролен саклап калу зарур, моны ТУ-214 самолетларын чыгаруны елга 12 данәгә кадәр арттыру һәм Ту-334 самолетларын серияләп җитештерә башлауны тормышка ашыру исәбенә ирешеп була.
Хәзерге вакытта Казан вертолет заводында конкуренциягә сәләтле Ми-8, Ми-17 вертолетлары чыгару белән бергә, үзләренең конструкторлык бюросы көче белән булдырылган "Ансат" җиңел вертолетларын серияләп җитештерү бара. Моннан тыш, Татарстан Республикасы Хөкүмәте ярдәме белән "Актай" күпмаксатлы җиңел вертолетны сынау һәм җитештерүгә кую буенча комплекслы чаралар тормышка ашырыла. Шуның белән бергә, предприятиедә производствоны модернизацияләү буенча җитди эш башкару таләп ителә. Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, предприятие белән бергәләп, агымдагы елда ук предприятиенең технологик базасын модернизацияләү өчен җитәрлек чаралар күрү зарур.
"КМПО" ААҖне аның профилен саклап калуны күздә тоткан алга таба үсеш перспективасын Газпром, "Татэнерго" ААҖ һәм аның структур бүлекчәләре белән кооперацияне үстерүгә тыгыз бәйләү зарур. "Сибур" ҖЧҖ һәм "Казанкомпрессормаш" ААҖ арасында "КМПО" ААҖ дә җитештерелгән двигательләр белән 7 газ кудыру агрегаты җитештерү һәм кую турында килешү төзү монда мөһим адым булып тора.
Авиатөзелеш өлкәсендәге республика предприятиеләре, кызганычка каршы, республика товар җитештерүчеләре белән тыгыз технологик һәм компонент багланышларында тормыйлар. Ә менә фәнни-тикшеренү институтлары, конструкторлык бюролары һәм югары уку йортлары рәвешендә кластерның башка элементлары бар. Читтәге җитештерүчеләрдән кертелгән компонент производстволарыннан бәйлелек зур. Шуңа күрә агымдагы елда илнең челтәрле территориаль кластерларында бу тармак предприятиеләрен интеграцияләү буенча зур эш башкару зарур. Казан дәүләт техник университеты әлеге төбәкара һәм субъектара кластерны тиешле фәнни эшләмәләр белән тәэмин итәргә тиеш.
Авиакластер формалаштырганда әйдәп баручы чит ил авиация техникасы җитештерүчеләре белән озак вакытка исәпләнгән кооперация элемтәләре урнаштыру бик мөһим. Халыкара хезмәттәшлекне җайга салу киләчәктәге стратегия, куәтләрне модернизацияләү һәм конкуренциягә сәләтлелек белән бәйле күп кенә мәсьәләләрне хәл итәргә мөмкинлек бирер иде. Шушы максатта республика Хөкүмәтенә әйдәп баручы чит ил авиаальянслары һәм авиакомплектлар җитештерүчеләре белән эшне башлап җибәрергә кирәк.
Энергетика
2006 елда "Татэнерго" ААҖ холдинг компаниясе гамәлдә реформалауның максатчан моделен булдыруның соңгы стадиясенә керде. Шулай итеп, модернизацияләү һәм яңа төзелеш, барыннан да элек, генерацияләү куәтләрен модернизацияләү өчен зур масштаблы инвестиция ресурсларын җәлеп итү өчен шартлар булдырылды, алар электр энергиясенең үсә барган яңа күмәртәләп сату базары шартларында һәм республикада актив үстерелүче нефть эшкәртү һәм нефть химиясе тармакларын тәэмин итүдә конкурентлылык сәләтен күтәрү өчен кирәк.
Республикада энергетик кластерны формалаштыру башлана. "Татэнерго" ААҖ предприятиеләре (Генерацияләү компаниясе, Челтәрле компания, Төбәк деспетчерлык идарәсе, Казан җылылык челтәре компаниясе) өчен хезмәт күрсәтүләрне аның составыннан чыгарылган ремонтлау, сервиз, автосәнәгать һәм башка предприятиеләр башкара. Шнейдер-Электрик француз фирмасы тарафыннан бирелгән лицензия буенча Зәй шәһәрендәге "Татарстан электротехника компаниясе" ЯАҖ энергосистема ихтыяҗлары өчен җиһазлар эшләп чыгару оештырыла.
2007 елда кластер составына коммуналь энергетика субъектлары, энергетика җиһазларын һәм алар өчен комплектлаучы әйберләр җитештерүчеләр, ә шулай ук Казан энергетика университеты керергә тиеш. Республика Хөкүмәтенә коммуналь энергетика тармагында институциональ һәм инфраструктур үзгәртеп коруларны тизләтү һәм агымдагы елда энергетик кластерны формалаштыруны төгәлләү зарур.
Моннан тыш, 2007 елда энергетика предприятиеләренә электр һәм җылылык энергиясен кулланучыларны ышанычлы һәм өзеклекләрсез тәэмин итүне киметмичә түбәндәгеләрне башкарырга кирәк:
- энергетика предприятиеләренең инде булган акцияләрен реализацияләү һәм өстәмә акцияләрен чыгару исәбенә читтән инвестиция ресурсларын җәлеп итеп, энергетика куәтләрен модернизацияләүне һәм яңаларын төзүне тормышка ашырырга;
- республика территориясендәге эре сәнәгать предприятиеләренә озак вакытка исәпләнгән туры шартнамәләр төзү юлы белән өстенлекләр биреп, электр энергиясенең күмәртәләп сату базарында конкуренциягә сәләтле бәяләр буенча электр энергиясен җибәрүне арттырырга;
- ремонтлау һәм сервис оешмаларының мөстәкыйльлеген көчәйтү, инвестицияләр җәлеп итү максатларында шундый предприятиеләрдәге өлешләрне урта һәм кече бизнеска сатарга, бу очракта үзара файдалы хезмәттәшлек өчен уңай һәм бер үк вакытта конкурентлы шартларны саклап калырга һәм үстерә барырга.
Россия электр энергетикасында кабул ителгән зур масштаблы инвестиция программасын исәпкә алып, илдә энергия машина төзелеше куәтләренең зур дефициты көтелә. Бу Татарстанның машина һәм приборлар төзү предприятиеләре өчен яңа мөмкинлекләр ача. Икътисад һәм сәнәгать министрлыгы, "Татэнерго" ААҖ холдинг компаниясе, республика машина һәм приборлар төзү предприятиеләре белән берлектә, пар-газ технологиясен үзләштерүне күздә тотып, дөнья энергетика компанияләренең алдынгы технологияләрен һәм чит ил инвесторларын җәлеп итеп, агымдагы елда уртак предприятиеләр проектларын һәм икътисадый хезмәттәшлек итүнең башка рәвешләрен эшләү зарур.
Яңа перспектив секторларны үстерү
Татарстан Республикасы тотрыклы һәм динамик үсештә. Шул ук вакытта әлеге тенденцияләрне озак вакытка исәпләнгән перспективада саклап калуны тәэмин итү өчен бүгеннән үк стратегик конкуренциягә сәләтлелекне тәэмин итүче базис салу зарур.
Милли икътисадның түбәндәге төп секторлары республика Хөкүмәтенең көч куюын активлаштыруга мохтаҗ:
- фән һәм фәнни хезмәт күрсәтү;
- инновацияләр инфраструктурасы;
- IT-сектор;
- инжиниринг, сәнәгать дизайны һәм консалтинг;
- туризм;
- логистика.
Фән һәм фәнни тәэмин итү
2006 елда Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе эшчәнлеге форматында җитди үзгәрешләр булды. Республикада вәкаләтләрне киңәйтү, социаль-икътисадый үзгәрешләргә йогынтыны көчәйтү максатларында Академия Президиумына республиканың тугыз комиссиясе, комитетлары, советларының функцияләре һәм вәкаләтләре бирелде, ул гына да түгел, Президиумны формалаштыру тәртибе үзгәртелде, аның эшенә дәүләт органнарының һәм әйдәп баручы предприятиеләрнең төп җитәкчеләре җәлеп ителде.
Бу өлкәдә иң мөһим дәүләт бурычы булып икътисадның фәнни секторы функцияләвеннән гамәлдә нәтиҗәләр алуны күтәрү, фәнни-инновация эшчәнлеген оештыруның һәм аңа идарә итүнең яңа структураларын булдыру, дәүләт идарәсе структураларының, бизнес-җәмгыятьнең һәм фәннең үзара хезмәттәшлеге оптималь рәвешләрен эзләү тора.
Бу максатларга 2007 елда республика Хөкүмәтенә түбәндәгеләрне башкару зарур:
- Идарә итүнең программ-максатчан ысулына күчүне һәм фәнни тикшеренүләрне финанслауны тормышка ашырырга. Икътисадый һәм социаль үсешнең иң мөһим проблемаларын хәл итүгә юнәлдерелгән республика фәнни проектларын формалаштыруның төз системасын эшләргә. Фәннәр академиясе һәм аның бүлекчәләре белән идарә итү структурасы үсешнең озакка сузылган гомумдәүләт өстенлекләрен чагылдыру гына түгел, төп кластер берәмлекләре белән нәтиҗәле фәнни җитәкчелек итүне дә тәэмин итәргә тиеш.
- Республика фәнни учреждениеләрен тулы инвентарьлаштыруны гамәлгә ашырырга һәм аларны, эшчәнлекләрен финанслауның хуҗалык исәбе принципларын саклап, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенә тапшыруны максатчан дип санарга. Бу беренче чиратта "Углеводород чималы Идел фәнни-тикшеренү институты" ААҖгә, "Казан авиация технологияләре фәнни-тикшеренү институты" ААҖгә, "НИИнефтехимпроект" ААҖгә, Казан исәпләү техникасы һәм информатикасы фәнни-производство берләшмәсенә, "Казан фәнни-техник институты" ААҖгә, "Бөтенсоюз медицина инструментлары фәнни-тикшеренү институты" дәүләт унитар предприятиесенә һәм башкаларга кагыла. Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе, Мәгариф һәм фән министрлыгы, институтлар җитәкчеләре белән бергәләп, аларның эшчәнлеге биш еллык программасын эшләргә һәм расларга тиеш.
Инновацияләр инфраструктурасы
Икътисадның динамикалы тотрыклы үсешен тәэмин итүдә инновацияләр производствоның техник һәм технологик базасын өзлексез яңартуны, яңа, конкуренциягә сәләтле продукцияне үзләштерү һәм чыгаруны, товарлар һәм хезмәт күрсәтүләрнең дөнья базарларына нәтиҗәле үтеп керүен тәэмин итәргә сәләтле инновация эшчәнлеге беренче дәрәҗәдәге рольне уйный.
Республикада инновация һәм фәнни эшчәнлекнең базислы инфраструктура элементлары булдырылды, аларны тагын да үстерү һәм камилләштерү, беренче чиратта тулы кыйммәтле конкурентлы базар формалаштыруны тәэмин итүче яңа инструментларыннан файдалану зарур. Бу секторда бернинди дә, бигрәк тә дәүләт монополиясе булырга тиеш түгел. Бу киң үтеп керүләрнең һәм динамикалыкның төп шарты.
Беренче чиратта, югары уку йортлары, академик һәм тармак институтлары, технопарклар, шулай ук инжиниринг үзәкләре катнашында технологияләр трансферлары үзәкләре булдыруга игътибар бирелергә тиеш, аларны төзү икътисадның югары технологияле тармакларын тизләтелгән үстерүне һәм аларны республиканың икътисадый үсешендә төп көчләрнең берсенә әверелдерүне тәэмин итәчәк.
"Идея" технопаркы һәм "Мастер" КИП буенча тупланган тәҗрибәне исәпкә алып, Хөкүмәт 2007 елда төп көчләрне Казан "Химград" технополисы проектын гамәлгә ашыруга тупларга тиеш. Химград, федераль чараларны һәм шәхси инвестицияләрне җәлеп итеп, "Тасма" заводы сәнәгать мәйданчыгында төзелә. Әлеге технопарк инновация һәм нефть химиясе кластерын югары технологияле үстерү өчен шартлар булдырырга, шулай ук республикада кече һәм урта бизнесны җәлеп итеп җитештерелүче өстәлмә бәяләр күләмен арттырырга һәм нефть химиясе продукциясен өстәмә яңадан бүлүне тәэмин итәргә тиеш. Химград структурасында түбәндәгеләр каралырга тиеш: индустриаль парк (анда нефть химиясе продукциясен эшкәртү өчен кирәк булган инфраструктура: инженерлык челтәре; транспорт инфраструктурасы; потенциаль резедентларның ихтыяҗлары нигезендә конструкцияләнгән профильле җитештерү куәтләре туплана); "проектлы белем бирү" принципы буенча функцияләүче корпоратив университет; үзенең йөк терминалы; хезмәткәрләр өчен торак һәм социаль инфраструктура. Моннан тыш Татарстан Республикасы "Россия Федерациясендә югары технологияләр өлкәсендә технопарклар булдыру" дәүләт программасы буенча Федераль конкурста җиңеп чыкты. Казанда формалаштырылучы технопаркның эшчәнлегендә өстенлекле юнәлешләр: нефть химиясе, мәгълүмати технологияләр, биотехнологияләр һәм нанотехнологияләр. Нефть химиясе һәм биотехнология юнәлеше Химград куәтләрендә урнаштырылачак, анда бизнес-инкубатор, башлангыч нефть-химия җиһазларыннан коллектив файдалану үзәкләре, нефть химиясе өлкәсендә тикшеренү лабораторияләре.
Тулаем 2007-2009 елларда Технопарк төзүгә 3,4 млрд. сум федераль акчалар һәм 2,3 млрд. сум республика бюджеты акчаларын юнәлтү планлаштырылган. Технопаркта катнашучы компанияләрнең көтелгән еллык әйләнеше - елга 7 млрд. сум акча һәм 7 мең яңа эш урыны.
Хөкүмәт бу мөһим инновация инфраструктурасы объектларын югары технологияле җиһазлар белән тәэмин итәргә һәм технополисның һәм югары технологияләр технопаркының киләчәктәге катнашучылары эшчәнлеген башлауга акчалар җәлеп итү өчен уңай шартлар булдырырга тиеш, шул исәптән барлык өстенлекле эшчәнлек юнәлешләре буенча иң эре дөнья лидерлары якорьле резедентлар сыйфатында да җәлеп ителсен.
Татарстан Республикасында кече һәм урта бизнес өчен финанс ресурсларының кулланырлык булуын күтәрү буенча да эш бара. Байтак кына программалар эшкә җигелде һәм гамәлгә куелды. Шул ук вакытта, 2006 елдагы эшкуарлар съезды нәтиҗәләре күрсәткәнчә, бу проблема һаман да актуаль булып кала бирә. Шуңа 2007 елда ликвидлы тәэмин итү - залог бирү мөмкинлекләре чикле булганда кече эшкуарлык субъектларын кредитлаганда дәүләт гарантияләре бирүнең яңа механизмын эшләтеп җибәрү зарур. Кредит рисклары эшкуар, банк һәм дәүләт арасында бүленәчәк. 2007 елның беренче кварталында инвестиция-венчур фонды федераль программалар буенча акчалар җәлеп итеп, 900 млн. сумлык гомуми суммага гарантияләр бирү мөмкинлеге белән гарантия фонды формалаштыру зарур, бу республика эшкуарлары өчен файдалырак кредит акчаларын бирүгә банкларның кызыксынучанлыгын күтәрергә мөмкинлек бирәчәк.
Шул ук вакытта республика Хөкүмәтенең игътибарын бюджеты 800 млн. сум булган фәнни эшкуарлыкка ярдәм һәм финанслау күләме 300 млн. сум булган мәгълүмати технологияләрдә эшкуарлыкка булышлык итү фондлары эшчәнлеген башлап җибәрүнең гафу ителмәслек төстә сузылуына юнәлтәсе килә. Республика һәм федераль органнар тарафыннан, шуңа охшашлы финанслау формаларына югары ихтыяҗ булган шартларда, тик торган байтак кына акчалар читкә юнәлтелә. 2007 елда аларның эшчәнлеген башлап җибәрүне тәэмин итәргә кирәк.
Агымдагы елда Хөкүмәткә, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенә, югары уку йортларына төп игътибарны шулай ук фәнни-техник эшчәнлекнең нәтиҗәләрен коммерцияләштерү мәсьәләләренә юнәлтергә кирәк. Үз идеяләрен гамәлгә ашыру өчен акча эзләп галимнәр һәм уйлап табучылар йөрергә тиеш түгел, ә бер полюсында белемнәр, икенчесендә - финанслар булган полюсларны максималь якынайту өчен шартларны без тудырырга тиешбез. Әгәр дә безнең игътибар җитмәсә, галимнәребезнең кызыклы эшләнмәләре кулайрак урынга күчәчәк.
Инновацияләргә юлдашлык һәм инвестицияләр җәлеп итү республика системасының мөһим инфраструктура элементы булып "Алабуга" сәнәгать-җитештерү тибындагы махсус икътисадый зоналар төзү тора. Озак вакытка исәпләнгән ташламалар бирү планындагы барлык кирәкле закон чыгару актлары нигездә хәл ителде. Анда потенциаль катнашучылар (хәзер карауда 15 тән артык заявка бар) яңа перспектив производстволар булдыруга кызыксынды, барыннан да элек бу "Северсталь-авто Алабуга" ААҖ. Шул ук вакытта кирәкле инфраструктура булдыру гафу ителмәслек акрын бара, моңа нигездә федераль структураларның инфраструктураны финанслау буенча үз йөкләмәләрен үтәп бетермәве сәбәпче. Республика Хөкүмәте федераль структураларның үзләре үк кабул иткән карарларын үз вакытында үтәүләренә ирешергә тиеш.
IT сектор
Бездәгедәй сәнәгать һәм кадрлар потенциалы булган республика өчен мәгълүматый технологияләр секторы бик акрын үсә. Нәкъ менә шушы өлкәдә "баш миләренең читкә китүе" иң еш күзәтелә. Бу безнең мәгълүматлаштыру өлкәсендә яхшы белгечләр әзерләвебез, ләкин аларның белемнәренә һәм осталыкларына нәтиҗәле куллану һәм аларның компетенциясенә туры килерлек лаеклы түләү тәэмин итә алмавыбыз турында сөйли. Бу киләчәктә дә билгеле бер катлаулыклар китереп чыгарырга мөмкин, чөнки яңа постиндустриаль җәмгыятьтә мәгълүмат төп җитештерү көченә әверелә.
Шуңа бәйле рәвештә республика Хөкүмәтенә, барыннан да бигрәк Мәгълүматлаштыру һәм элемтә министрлыгына, компетенцияләр өлкәсендә үз приоритетларын тулысынча үзгәртергә кирәк. Республика инициативалары аркасында элемтә тармагы базар принципларында тотрыклы һәм динамикалы үсә, хәзер игътибарны мәгълүмати технологияләрне үстерүгә юнәлтү зарур. Эш ике төп юнәлештә оештырылырга тиеш:
Беренчесе - инфокоммуникацион компанияләр өчен алдынгы инфраструктура булдыру, аларга республикада эшләү отышлы булсын. Якындагы өч ел эчендә Россия Федерациясендә иң уңайлы эш шартларына һәм тарифларына ирешергә тиешбез. Шулай ук халыкара IT базарының стратегик сигментлары белән дә мөнәсәбәтебезне ачыклау мөһим, анда республика профиль компанияләренә мөстәкыйль рәвештә дә, халыкара һәм федераль компанияләр белән бергәләп тә, халыкара, БДБ һәм федераль базарга чыгарга мөмкинлек бирүче конкурентлык өстенлекләре тәэмин итә алыр иде. 2007 елда әлеге башлангычларга инфраструктура ягыннан булышу өчен "Идея" технопаркы һәм "Мастер" Кама индустриаль паркы тәҗрибәсе буенча Казандагы IT технопаркын формалаштыруны башларга кирәк. Бу секторның үзәге һәм идея ягыннан рухландыручысы булып Казан дәүләт университеты торырга мөмкин.
Икенчесе - Россия Федерациясенең башка субъектларыннан һәм БДБ дән республикада эшләү өчен IT бизнес белгечләрен максатчан җәлеп итү. Әгәр республика торак мәсьәләләрен яхшырак хәл итүне, эш өчен уңайлы, иң мөһиме, креатив шартлар булдыруны һәм аларның гаиләләре өчен тиешле шартлар булдыруны тәкъдим итә алса, без әлеге мөһим бурычны чишә алыр идек.
Инфокоммуникация хезмәтләренең халыкның киң катламнарына үтеп керүе өчен, программ продуктларның татар телендәге интерфейсы белән, аларның спектрын киңәйтү буенча уңышлы тәҗрибәне дәвам итү зарур. Мәгариф, мәдәният, сәнгать, социаль яклау учреждениеләрендә һәм дәүләт хакимияте органнарында файдалану өчен әйдәп баручы компанияләрнең продуктларын татар теленә күчерүне тәэмин итәргә кирәк.
Республикада әйдәп баручы чит ил инфокоммуникация компанияләренең килүе мөһим шарты булып интеллектуаль мөлкәткә идарә итүнең нәтиҗәлелеген күтәрү тора. Бу юнәлештә республика мөһим адымнар ясады. Татарстан, федерация субъектлары арасында беренче буларак, дәүләт идарәсе системасында кулланыла торган программ чараларын легальләштерүгә күчте. Аның иң эре җитештерүчесе - Майкрософт фирмасы белән тиешле килешүләр төзелде. Күп кенә эре предприятиеләр дә әлеге үрнәккә һәм мөһим башлангычка кушылдылар.
Дөнья икътисадында интеллектуаль милек объектларына хокуклар белән идарә итү технологиясе хәзерге заман производство лидерларын билгели. Россия Федерациясендә, алга киткән илләр икътисадыннан аермалы буларак, кызганычка каршы, Татарстан Республикасы предприятиеләре активларында интеллектуаль милек объектлары гаять саран күрсәтелгән.
Технологияләрнең лецензия базарын формалаштыру бик акрын бара. Нәтиҗә буларак, илебез инновация фирмаларының күпчелеге дөнья базарында конкуренциягә сәләтле түгел, аларның инвестиция җәлеп итүчәнлеге түбән. Инновация проектлары составына интеллектуаль милек объектларын яклауның эшләнелгән технологияләре булмау җитештерүченең инновация продуктын, эшләүченең бизнесын куркыныч астына куя.
Хәзерге вакытта булдырылган интеллектуаль милек объектларына мөлкәти хокукларны бүлгәндә НИОКР дәүләт заказчылары мәнфәгатьләрен тәэмин итүче структуралар һәм төгәл механизмнар фактта юк, фәнни-техник эшчәнлек нәтиҗәләрен коммерцияләштерү турында системалы мәгълүматлар шулай ук юк.
Интеллектуаль мөлкәтне яклау буенча законнарның гамәли масштабы хәзерге вакытта дөнья стандартларына туры килми. Шуның нәтиҗәсе буларак, Бөтендөнья Сәүдә Оешмасына (ВТО) кергәндә без түбәндәге проблемалар белән очрашачакбыз: продукциянең фәкать аңа гына булган хокуклары якланмавы аркасында конкурентлыкка сәләтлелекнең кимүе; өченче затларның хокукларын, шул исәптән интеллектуаль милек объектларының трансчиктәш күченүләре вакытында да, алдан уйланылмаган бозулар өчен санкцияләр; үзләренең матди булмаган активларын капитализацияләүне санга санамаучы инновация предприятиеләренең һәм оешмаларының компанияләр кушылганда һәм сатып алынганда позицияләренең йомшак булуы.
Патент сугышлары технологияләре һәм конкурентлар бизнесын блоклаучы патент пакетлары белән бастыру алга киткән илләрнең базар мөнәсәбәтләрендә киң кулланыла, ә интеллектуаль мөлкәткә идарә итү өлкәсендә төгел сәясәт булмау Россия Федерациясенең ВТОга керүе вакытында Татарстан Республикасының икътисадый иминлегенә турыдан-туры йогынты ясаячак.
Бу шартларда Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәгать министрлыгы агымдагы елда фәнни-техник эшчәнлек нәтиҗәләрен һәм интеллектуаль милек объектларын исәпкә алу һәм алар белән идарә итү дәүләт системасын тиз арада кертергә, интеллектуаль милек объектларының югары дәрәҗәдә сакланган цивилизацияле базарын формалаштыру өчен шартлар тудырырга тиеш, югыйсә моның нәтиҗәләре һәлакәткә китерергә мөмкин.
Интеллектуаль мөлкәтне исәпкә алу һәм аңа идарә итү системасы республиканың иң эре инновация структуралары эшчәнлегенең, шул исәптән "Татарстан Республикасы инвестиция-венчур фонды", "Идея" инновация-җитештерү технопаркы" ААҖ, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең дә, мәҗбүри инструменты булырга тиеш.
Инжиниринг, сәнәгать дизайны һәм консалтинг
Республикада сәнәгатьнең динамикалы үсеше тагын бер проблема - югары квалификацияле, алдынгы халыкара технологияләрдә һәм идарә стандартларында яхшы мәгълүматлы, ә иң мөһиме - инжиниринг, сәнәгать дизайны һәм консалтинг өлкәсендә авторитетлы һәм чит илләрдә дә танылучы илебез компанияләре дефицитын китереп чыгара.
Теләсә нинди әйбернең дизайны - ул маркетологларның, дизайнерларның, конструкторларның, рекламачыларның уртак эше нәтиҗәсе. Һәм бу дизайн никадәр оригиналь һәм индивидуаль булса, әлеге продукт башка шундый ук продуктлар арасында иң кызыктырырлыгы булачак. Базарлар үсә барган шартларда һәм ВТОга керү планлаштырылганда предприятиеләр бәяләр якын һәм продукциянең функциональлеге гаять охшаш булган шартларда конкуренциялиләр. Сәнәгать дизайны бу шартларда еш кына кулланучының өстенлек бирүенә һәм тәртибенә йогынты ясаучы бердәнбер аермага әверелә. Бу продуктның тышкы үзенчәлекләрен яхшырту гына түгел, кагыйдә буларак, аларның җитди конструкторлык үзгәрешләре дә.
Проектларны тулы инновация циклы буенча: тиешле базар конъюнктурасын өйрәнүдән алып, җиһазларны комплектлы җибәрүгә, аларның системалы интеграцияләнүенә, товарларны кадрлар тарафыннан озатып "ачкычы белән бергә" тапшыруга һәм аннан соңгы сервис хезмәте күрсәтүгә һәм үсешнең консалтинг кабул итүенә кадәр гамәлгә ашыру мөһимлек ала. Бизнес-алгарыш буларак инжиниринг фәнне, техниканы, икътисадны, эшкуарлыкны һәм идарәне берләштерә, димәк комплекслы карарлар тәкъдим итә һәм процесс, тулаем интеграция системасы өчен җавап бирә.
Хәзерге вакытта сәнәгать дизайны технологияләрен һәм инжинирингны нигездә, әйдәп баручы чит ил һәм Россия компанияләрен җәлеп итеп, республиканың лидер предприятиеләре кулланып килә. Яңа базарларга керү зарур булган йә кризистан чыгарга һәм бизнесны алып баруның тоткарланып калган кагыйдәләреннән баш тартырга теләгән, шулай ук кече һәм урта бизнесның иң киң даирәләре өчен әлеге хезмәт күрсәтүләр буй җитәрлек түгел. Нәтиҗәдә безнең товар җитештерүчеләребез перспективалы базарларга чыкканда җитди авырлыкларга дучар булалар.
Бу мөһим хәлләрне игътибарга алып, республика Хөкүмәте һәм Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәгать министрлыгы эре проектларны гамәлгә ашырганда партнерлар алдында мәҗбүри шартларның берсе буларак инжиниринг, сәнәгать дизайны һәм консалтинг өлкәсендә республика территориясендә уртак предприятиеләр булдыру мәсьәләсен алга кую зарур. "Идея" инвестиция-җитештерү технопаркына инжиниринг фирмалары һәм сәнәгать дизайны буенча махсуслашучы фирмалар эшчәнлеге өчен кирәкле булган старт инфраструктура элементлары булдыру максатларында аларга кирәкле биналар бирергә һәм үсеш өчен уңай шартлар тәэмин итәргә кирәк. 2007 елда без бу юнәлештә сизелерлек алга китешне тәэмин итәргә тиеш.
Туризм
Татарстан Республикасында гомумроссия һәм республика масштабларында гына түгел, бөтен дөньяда зур кыйммәткә ия булган тарихи-мәдәни объектлар һәм һәйкәлләр комплексының зур күләме тупланган.
2006 елда Татарстанда булган туристлар саны 1 млн. кешедән күбрәк булды. Мәдәни-тарихи мирас объектларын торгызу, спорт-савыктыру һәм күңел ачу үзәкләре төзү инженер һәм шәһәр төзелеше инфраструктурасын модернизацияләү һәм үстерү, төрле дәрәҗәдәге вакыйга чаралары уздыру буенча сизелерлек эш башкарылды. Агымдагы елда Федерация Советының "Россиянең Зур Алтын Боҗрасы" проектына республиканың ике объекты (Болгар һәм Свяжск тарихи архитектура комплекслары) кертелде.
Республиканың туристлык продукциясе таныла башлады һәм аңа ихтыяҗ барлыкка килде. Шул ук вакытта, көч куюларга да карамастан, Татарстан Республикасы әле "туристларны гомумән тартып торучы объектка" әверелмәде, туристлык бизнесының мөмкинлекләре һәм булган рекрацион инфраструктуралар тулы күләмдә файдаланылмый. Моның сәбәбе, барыннан да элек, эзлекле, системалы якын килү булмауда. Дәүләтнең, муниципаль берәмлекләрнең һәм эшкуарлык секторының гамәлләре масштаблы, ләкин шул ук вакытта өзек-тәтек һәм каршылыклы.
Татарстан Республикасында туризм тармагын үстерүгә кирәкле импульс бирү өчен агымдагы елда түбәндәгеләрне эшләү зарур:
- Татарстан Республикасы Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министрлыгы, Казан, башка шәһәрләр һәм районнар җитәкчелеге белән бергә, республика туристлык продукциясен тышкы һәм эчке базарда хәрәкәткә китерү өчен озак вакытка исәпләнгән маркетинг стратегиясен эшләргә һәм Министрлар Кабинеты раславына кертергә тиеш, анда дәүләт, муниципаль һәм эшкуарлык чыгымнары турыдан-туры ахыргы нәтиҗәләр белән үзара бәйләнештә булырга тиеш.
- Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә, муниципаль берәмлекләргә кече һәм урта бизнес өчен "ачык" туристлык бизнесына, аны халыкара туристлык базарына интеграцияләү шартлары булдырырга. Моның өчен туристлык индустриясенең һәм туристлык инфраструктурасының конкрет объектлары буенча әзерләнгән инвестиция проектларының һәм инвестиция мәйданчыкларының проектларның коммерциячел кайтарылышы чорына дәүләт һәм муниципаль булышлык чаралары белән гомумреспублика банкын булдыру һәм Сәүдә-сәнәгать палатасы, кече һәм урта бизнесны үстерү агентлыгы аша, Россия һәм чит ил инвесторларын җәлеп итеп, аларны сатуга яисә финанслауга тиешле конкурс үткәрергә.
- Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм, Мәдәният министрлыкларына туристлар җәлеп итү һәм аларга хезмәт күрсәтү буенча перспектив уникаль проектлар булдыру эшен дәвам итәргә. "Татарстанның энҗе муенсасы", "Казанның тарихи бульвары - Җир Хартиясе - Араис", Алабуга районындагы "Этник авыл" һәм башка проектларны шундыйларга кертергә була. Туристларны Татарстан Республикасына җәлеп итү өчен Сабантуй милли бәйрәме мөмкинлекләреннән тулырак файдаланырга булыр иде. Татарстанның туристлык-рекрацион типтагы махсус икътисадый зоналарын төзү буенча гомумфедераль программаларында һәм "Россиянең Зур Алтын Боҗрасы" һәм "Россиянең туристлык үзәкләре" проектларында катнашуын активлаштырырга кирәк.
- Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм, Мәдәният министрлыкларына Алабуга муниципаль берәмлеге администрациясе белән бергәләп, Алабуга шәһәренең 2007 елда 1000 еллыгын бәйрәм итүгә бәйле рәвештә туристлык потенциалын популярлаштыру буенча чаралар планы әзерләргә.
Татарстан Республикасы территориясендә табигать һәйкәлләренә кагылышлы 40 тан артык геологик объект билгеле. Алар арасында халыкара һәм федераль әһәмияткә ия һәйкәлләр бар. Махсус фәнни әһәмияткә диңгез һәм континенталь формация чикләрен күреп булган Тәтеш районы Монастырское авылы янында һәм Алабуга районы Синтяк һәм Танай авылларындагы Пермь системасының Эталон киселеше белән тәкъдим ителгән стратиграфик һәйкәлләр ия. Гаять зур әһәмиятле объектларга Апас районы Ишеево авылы янындагы соңгы Пермь чоры сөйрәлүче хайваннары казылма калдыкларының уникаль табылу урыны кертелә ала. Бу объект коллекцион кыйммәткә ия һәм урлаулар куркынычына аеруча дучар. Моннан тыш, Югары Ослан районының "Каменный", "Черемушки" ерымнары, Печище геологик киселеше, Чирмешән районының Түбән Кармалка авылы янындагы асфальтит чыгу урыны һәм Кама Тамагының спелеологик системасы кызыксыну тудыра.
Табигатьнең геологик һәйкәлләрен саклау һәм туристлык программаларында файдалану өчен:
- республика Хөкүмәтенә муниципаль берәмлекләр һәм потенциаль инвесторлар белән берлектә геологик табигый һәйкәлләрне саклау һәм төзекләндерүнең объектлап программасын эшләргә.
-Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министрлыгына муниципаль берәмлекләр белән берлектә табигатьнең геологик һәйкәлләренә туристлык маршрутлары булдырырга.
-Татарстан Республикасы Экология һәм табигый ресурслар министрлыгына халыкара һәм федераль әһәмияткә ия дәрәҗәдәге табигатьнең геологик һәйкәлләрен өйрәнүне дәвам итәргә, аларның статусын рәсмиләштерү һәм раслау, Татарстан Республикасының махсус сакланучы табигый территорияләр Дәүләт реестрына һәм Россиянең геологик мирас объектларының Дәүләт җыентыгына кертү зарур.
2007 елда бу өлкәгә куелган мәсьәләләрне нәтиҗәле хәл итү өчен бюджет акчасын рациональ файдалану һәм оптимальләштерү процессын дәвам итәргә кирәк. Бу максатларда Татарстан Республикасы Хөкүмәте тарафыннан Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министрлыгы учреждениеләрен автоном оешмаларга күчерү мәсьәләсе тирәнтен тикшерелергә тиеш. Бу аларның эшчәнлек нәтиҗәләре өчен җаваплылыгын, күрсәтелүче хезмәт сыйфатын күтәрергә, мөстәкыйль хуҗалык эшчәнлеге алып бару мөмкинлеген киңәйтергә ярдәм итәчәк, әлеге алшартлар белгечләрнең матди кызыксынучанлыгында һәм хезмәт хакы үсешендә уңай чагылачак.
Эшчәнлекнең мөһим юнәлешләренең берсе булып Татарстан Республикасының тарихи-мәдәни һәм геологик байлыкларын Гомумроссия мәдәни туризм системасына һәм Бөтендөнья халыкара туристлык челтәренә кертү торырга тиеш.
Логистика
Глобальләшү, Россия Федерациясенең киләчәктә Бөтендөнья Сәүдә Оешмасына керүе шартларында логистика конкурентлык сәләтен үстерүнең мөһим компонентына әверелә. Үз вакытында нәкъ логистик өстенлекләр "Идел буе Болгарстаны"ның барлыкка килүенә һәм чәчәк атуына китерде. Кызганычка каршы, әлеге эффектлар һәм аңа бәйле стратегик позицияләр мәңгелек рента була алмый. Алар үсешкә һәм ишәйтүгә мохтаҗ. Идел буе федераль округы буенча иң якын күршеләребез, уңай алшартларының азрак булуына карамастан, көчләрен кискен активлаштырдылар һәм еш кына административ һәм сәяси чаралардан файдаланып, тарихи барлыкка килгән товар, мәгълүмат һәм финанс агымын үз файдаларына "борырга" омтылалар. Бу процессларны үзагымга җибәрергә ярамый. Логистика өлкәсендәге дөрес карар транспорт һәм склад чыгымнарын киметү юлы белән товар җитештерү һәм хезмәт чыгымын киметә һәм кайбер очракларда табышны 15-20 процентка күтәрергә һәм конкурентлык сәләте күрсәткечләренә турыдан-туры йогынты ясау мөмкинлеге бирә.
Анализ Татарстанда өч төп мультимодаль йөк терминалын Республика аша узучы халыкара транспорт коридорлары киселешендә төзүнең максатчанлыгын күрсәтә.
Бу системада үзәк булып, "Төньяк-Көньяк", "Көнбатыш-Көнчыгыш" халыкара транспорт коридорлары киселешендә урнашкан һәм федераль тимер юл, су юлы һәм автомобиль юлларына чыгу мөмкинлеге булган Свяжск мультимодаль терминал-логистика үзәге киләчәктә Идел буе регионының транспорт-логистика системасының төп өлешенә әверелергә сәләтле. Россия Федерациясе Бөтендөнья Сәүдә Оешмасына керү белән терминал экспорт-импорт йөкләр күчерүнең эре пунктына, шулай ук халыкара транспорт коридорлары буенча йөк күчерү өчен иң әһәмиятле елга портына әверелергә сәләтле. Үзәкне булдыру Республика товарларын Европаның әйдәп баручы үзәкләренә һәм кирегә китереп җиткерү вакытын 7 көнгә кадәр кыскарту, транспорт һәм йөкләрне күчерү белән бәйле өстәмә чыгымнарны 30 процентка киметү мөмкинлеген бирер иде. 1990 елдан Европа Союзының әйдәп баручы белгечләре һәм консалтинг компанияләре катнашып әзерләнгән проект куллану алды стадиясендә. Өлгерү белән терминал елына 8-8,5 млн. тоннага кадәр йөк күчерүне тормышка ашырачак һәм елына 300 млн. доллар чамасы акча әйләнешен тәэмин итә алачак. Тимер юл, су һәм автомобиль транспортындагы товар әйләнеше эшнең беренче елында гына да 20 процентка, биш елдан - 2 тапкыр үсәчәк. Кече һәм урта бизнес шартлары шактый җиңеләячәк.
Транспорт һәм юл хуҗалыгы министрлыгының бу юнәлештә мөмкинлекләре җитми. Республика Хөкүмәтенә агымдагы елда перспективалы чит ил инвесторлары һәм чит илләрнең потенциаль эре транспорт, сәүдә, склад эше операторлары белән берлектә җентекле проект, шул исәптән Россия Федерациясенең Инвестиция фонды акчаларыннан дәүләт ярдәме алуга заявка әзерли башлау зарур.
Конкуренциягә булышлык итү, эшкуарлык климатының җәлеп итүчәнлеген күтәрү
Эшчәнлек активлыгын һәм эшкуарлык климатының җәлеп итүчәнлеген күтәрү республика үткәрә торган икътисадый сәясәтнең төп элементлары булып торалар.
Бу юнәлештә мәгълүм бер уңышлар булуга да карамастан, кайбер позицияләр буенча дәүләт ярдәмен көчәйтергә кирәк.
Конкуренцияне төп бозулар, кагыйдә буларак, хакимиятнең муниципаль органнары һәм өстенлекле урынны биләгән, локаль табигый монополияләргә кергән хуҗалык итүче субъектлар гамәлләре белән бәйле. Базарга керүне чикләү, контрагентларга отышсыз килешү шартлары тәкъдим итү әлеге хокук бозуларның иң характерлы төрләре.
Республика дәрәҗәсендә мондый проблемаларның иң зур өлешен соңгы еллар дәвамында бетерә алдык. Кызганычка каршы, җирле хакимият органнарының мөстәкыйльлеге арту һәм вәкаләтләре ишәю белән бәйле рәвештә конкуренцияне чикләү проблемалары башлыча муниципаль дәрәҗәгә күчте. Муниципаль берәмлекләрнең дә безнең хаталардан азат булмавын әйтергә туры килә.
Базарга керүдәге киртәләр һәм хуҗалык итүче субъектлар эшчәнлеген нигезсез чикләүләр күбрәк торак төзелешенә җир кишәрлекләре бүлеп бирүдә, автомобильләр белән пассажирлар йөртү базарында, үлгәннәрне күмү буенча хезмәт күрсәтүдә һәм торак-коммуналь хуҗалыгы өлкәсендә чагылыш таба.
Гамәлдәге законнар нигезендә дәүләт сатып алуларының, дәүләт заказының төп ысулы сыйфатында конкурслар булуга да карамастан, муниципаль органнар еш кына дәгъвачылар даирәсен анда катнашучылардан үзләре теләгән кандидатларны сайлап алу юлы белән алдан билгеләнгән санга кадәр киметергә тырышалар. Ул гына да түгел, элек нормаль конкуренция булган секторларда: консалтинг, аудит, реклама, укыту һәм башка бик күп өлкәләрдә бер дә кирәкмәгән муниципаль предприятиеләр төзелә һәм әлеге тармакларның үсешенә зыян китереп, аларга иң уңайлы эш режимы булдырыла. Муниципаль берәмлекләр башлыклары советына, Икътисад һәм сәнәгать министрлыгын, Хисап палатасын һәм республика хокук саклау органнарын җәлеп итеп 2007 елда килеп туган вәзгыятькә җентекле анализ ясарга һәм бик мавыгып киткән җитәкчеләрне җаваплылыкка тартырга кирәк.
Җирле, төбәк һәм федераль дәрәҗәдәге хакимиятнең барлык кызыксынган органнары тарафыннан халыкның тормыш дәрәҗәсенә йогынты ясаучы социаль әһәмияте булган өлкәләрдә эш башкаручы локаль монополистлар эшчәнлеген җайга салу һәм комплекслы контрольдә тоту проблемасы актуаль булып кала бирә. Республика Хөкүмәтенә әлеге мөһим, ә кайчакта шәһәрне төзегән предприятиеләрнең конкурентлы үсеше бурычлары һәм гражданнарның тормыш хәлен яхшырту мәнфәгатьләре арасында акыллы компромисс табарга кирәк. Күрсәтелгән предприятиеләрнең идарә итү органнарына мәҗбүри рәвештә Сәүдә-сәнәгать палатасы, кече һәм урта бизнесны үстерү агентлыгы вәкилләре кертелергә тиеш. Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, Финанс министрлыгына әлеге процессларны нормальләштерүгә ярдәм йөзеннән 2007 елда инфраструктура тармаклары челтәренә кушуның бердәй кагыйдәләрен, икътисадый нигезләнгән шартларын һәм тарифларын эшләргә кирәк.
Кызганычка каршы, табигый монополияләргә кергән предприятиеләр үзләре дә эшчәнлекләрен оптимальләштерергә, шул исәптән моңа конкурс процедуралары уздыру юлы белән ирешергә тиешләр.
Россия Федерациясенең күпчелек төбәкләре кебек үк, Татарстан Республикасына да республика товар җитештерүчеләрен эре сәүдә (ретейллы) челтәрләргә керүнең дискриминацияле шартлары булдыру белән бәйле, оештыру, административ, икътисадый характердагы алар җитештергән продукцияне күрсәтелгән структуралар аша реализацияләүгә тоткарлык тудыручы киртәләр булдыру проблемалары хас. Аерым алганда республика товар җитештерүчеләренең төп дәгъвалары сәүдә челтәрләре тарафыннан төрле "бонуслар", "кертемнәр", "ташламалар" һ.б.ш., авыл хуҗалыгы продукциясен сатуның файдалы булмаган шартларын көчләп тагудан гыйбарәт. Сәүдә челтәрләре вәкилләре ягыннан төргәкләүнең сыйфатына, куелучы товарларның Европа стандартлары таләпләренә туры килмәве һәм җитештерү компаниясен рекламалауның йомшак куелуы турында дәгъвалар белдерелә. Шуңа бәйле рәвештә республика Хөкүмәте үзебезнең республика товар җитештерүчеләренә булышлык итү зарурлыгына, тиешле органнар ягыннан алар төзи торган шартнамәләрдән нигезсез таләпләрне аларның продукция сату базарларына керүе өчен дискриминацияле шартлар булдыручы таләпләрен бетерү максатларында тиешле контроль органнары ягыннан тикшереп торуны тормышка ашыруына аеруча игътибар бирергә тиеш. Әлеге проблема ел саен куелып торса да, аны хәл итүнең нәтиҗәле инструментлары әлегәчә тәкъдим ителмәде.
Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, Сәүдә һәм тышкы икътисадый хезмәттәшлек министрлыгына үз чиратында 2007 елда республиканың төрле базарларының төбәкләр буенча конкурентлылык дәрәҗәсен бәяләү күрсәткечләре системасын һәм эшкуарлык климатын бәяләү системасын эшләргә, аларны индикатив идарә итү системасына кертергә кирәк.
Дәүләт-шәхси партнерлык системасын үстерү
Бүген территорияне үстерүнең югары һәм тотрыклы темпларын тәэмин итү дәүләт һәм муниципаль органнарның бизнес вәкилләре белән үзара кызыксынган партнерлыгыннан башка мөмкин булмавы күзгә күренеп торган фактка әверелә бара. Эре иҗтимагый әһәмиятле проектларны гамәлгә ашыру, кагыйдә буларак, зур капитал салуларны озак вакытка исәпләнгән кайтарып алуны күздә тота, шуңа күрә дәүләт партнерлыгын үстерү аеруча актуальлек ала, мондый партнерлык булганда дәүләт шәхси инвестицияләр күләме артуга ярдәм итә.
2006 елда дәүләт-шәхси партнерлык рәвешендә шәхси инвесторлар акчалары бераз транспорт инфраструктурасына һәм торак-коммуналь хуҗалыгына җәлеп ителде.
Социаль-мәдәни билгеләнештәге объектларга инвестицияләр күләме аз гына югарырак. Мәгариф системасында соңгы ике елда ел саен, дәүләт-шәхси партнерлык системасын да кертеп, 440 млн.сум тирәсе акча мобилизацияләнде, бу тармакка бюджет чыгымнары күләменнән 2,3 процент тәшкил итә. Россия Федерациясенең башка субъектлары белән чагыштырганда көчле мәгариф челтәре булган республика өчен мондый гына җәлеп итү бик тә аз һәм Мәгариф һәм фән министрлыгы, муниципаль берәмлекләр тарафыннан җитди эш таләп ителә. Сәнәгать предприятиеләре белән бергәләп, белем бирү "чылбырлары" булдыру 2007/2008 уку елында дәүләт-шәхси партнерлык рәвешендә җәлеп ителгән акчалар өлешен 7 процентка кадәр күтәрәчәк һәм аннан соңгы ике елда ул 20 процентка җитәчәк.
Мәдәният һәм сәламәтлек саклау системасында да дәүләт-шәхси партнерлыкның мөмкинлекләре киң. Ел саен уртача мәдәният системасына бу максатларда 120 млн. сум җәлеп ителә, бу тармакка чыгымнарның гомуми күләменнән 4 процент тәшкил итә. Гамәлдә һәр мәдәният учреждениесе дәүләт-шәхси партнерлыкны кертергә әзер. Шул ук вакытта читтән килгән ике-өч дистә "йолдызларның" концертлары шул кадәр үк акча бирә алалар. Республика музейлары фондыннан экспозицияләрне читтә күрсәтү гамәлгә кермәгән. Россия Федерациясендә генә түгел, чит илләрдә дә киң публика өчен кызыклы булган күп кенә сәнгать әсәрләре запаста тузан җыеп ята. Концерт заллары буш тора, бик бай иҗади мөмкинлекләр булага карамастан, театрларның һәм концерт залларының репертуарлары чикләнгән.
Әлеге юнәлештә сәламәтлек саклау системасы да эшләп бетерми. 2006 елда җәлеп ителгән акчаларның күләме нибары 3,3 процент булды. 2007 елда бу күрсәткечне 11-13 процентка җиткерергә кирәк. Элек киң файдаланылып килгән хуҗалык итүче субъектларның үз хезмәткәрләрен һөнәри авырулары юнәлешләрендә хезмәт күрсәтү буенча шартнамәләре системасын киң кертү дә җитә. Бер үк вакытта аерым медицина учреждениесенең аерым предприятие белән ирекле медицина иминиятләштерүе максатчан системасын кертергә мөмкин. Медицина җиһазларын һәм табибларның тәҗрибәсен уртак файдалану зур мөмкинлекләр бирә.
Транспорт системасында хәлиткеч адымнар ясау зарур. 2006 елда бюджетта 5 млрд.сум була торып та, Транспорт һәм юл хуҗалыгы министрлыгы дәүләт-шәхси партнерлык системасында җәлеп ителгән акчалар бик аз. 2007 елда бу министрлык дәүләтнекенә өстәмә рәвештә кимендә 10 процент бюджеттан тыш акчалар мобилизацияләргә тиеш. Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгы алдында да шундый ук бурыч тора. Финанс министрлыгына әлеге якын килүләрне гамәлгә ашыруны нәтиҗәле тикшереп торуны тәэмин итү зарур.
Дәүләт Советы дәүләт-шәхси партнерлыкны үстерү һәм аңа ярдәм итү өчен кирәкле норматив-хокукый тәэмин итүне әзерләргә тиеш. Икътисад һәм сәнәгать министрлыгы, Финанс министрлыгы, тармак министрлыклары белән бергәләп, муниципаль берәмлекләргә, дәүләт (муниципаль) учреждениеләргә шәхси инвесторлар белән эшләү, хезмәттәшлек өчен перспектив проектларга конкурс уздыру һәм аларны сайлап алу буенча методик тәкъдимнәр комплексы әзерләү зарур.
Өстәлгән бәянең рентабельлеге артты һәм 36,9 процент тәшкил итте (производствоның өстәлгән бәядәге керем өлеше). Шул ук вакытта, гомумән алганда, үсеш динамикасы шактый әйбәт булуга карамастан, товарлар һәм хезмәтләр чыгаруда өстәлгән бәя өлеше 2005 елгы дәрәҗәдән 1,5 процент пунктка кимеде.
Файдалы казылмалар чыгару, транспорт һәм элемтә, төзелеш предприятиеләре җитештерүнең нәтиҗәлелеген арттырдылар. Эшкәртүче производстволар, электр энергиясе җитештерү һәм бүлү, газ һәм су белән тәэмин итүче предприятиеләр, күмәртәләп һәм ваклап сату белән шөгыльләнүче оешмалар үсеш потенциалын тиешле дәрәҗәдә файдаланмадылар.
Өстәлгән бәяне арттыра бару республикада икътисадый сәясәтнең төп шартларының берсе булып кала.
Бөтендөнья сәүдә оешмасына керергә әзерләнү
Бөтендөнья сәүдә оешмасына (БСО) кушылганнан соң Татарстан Республикасы һәм аның товар җитештерүчеләре дөнья икътисадында катнашучы тулы кыйммәтле әгъзаларга әвереләләр. Тиешле сөйләшүләр тәмамланып килә. Димәк, без хәзер әлеге гамәлнең реаль картинасын күз алдына китерергә, глобаль интеграцион вакыйгаларның уңай һәм тискәре йогынтысын реаль төстә аңларга, икътисад тармаклары һәм социаль даирәдәге иң мөһим тармакларның яңа шартларда эшләргә сәләтле булу-булмавын ачыкларга бурычлы.
Дәүләтләр арасындагы мөнәсәбәтләрнең әһәмиятле элементларыннан берсе булса да, безгә БСОга кушылу фәкать таможня пошлиналарының кимүе белән генә бәйле дигән үтә беркатлы фикерләрдән котылу хәер. Монда дүрт төп комплекслы позицияне күрә белү мөһим. Без үзебезнең көчебезне нәкъ менә шушыларга ирешү өчен тупларга бурычлы.
Беренчедән, БСО әгъзасы статусына ия булу чагыштырма өстенлек принцибын файдалану мөмкинлеген бирә, ягъни әлеге документ нигезендә илләрнең һәркайсы үз илендә башкалар белән чагыштырганда файдалырак булган товарлар җитештерүгә махсуслаша. Шушы нигездә халыкара хезмәт бүленеше үсә һәм ул, үз чиратында, икътисадый үсешкә этәргеч бирә.
Икенчедән, илнең БСОга керүе аның предприятиеләренә арзанрак хакка чит илдә эшләнгән комплектлау әйберләре һәм чимал, ә халыкка - арзанрак бәядән товарлар һәм хезмәтләр сатып алуга юл ача һәм, шул рәвешле, тормыш дәрәҗәсенең яхшыруына этәргеч бирә.
Өченчедән, БСО тышкы базарларда Россия экспортерларын яклау мөмкинлеге тудыра. Сәүдә мәсьәләләре буенча каршылыклар килеп чыккан очракта БСО кысаларында бәхәсләрне хәл итүнең эшләнгән механизмнары булу шулай ук БСОга әгъза булып керү нәтиҗәсендә барлыкка килә торган тагын бер өстенлек.
Дүртенчедән, БСО кагыйдәләрендә чит ил инвесторларын, автор хокукларын һәм интеллектуаль милекне яклау турында күп кенә файдалы нигезләмәләр бар һәм алар, программ тәэмин итүләр һәм яңа технологияләрнең эчке базарын үстерү өлешендә, җитди гарантияләр тәэмин итә.
Шул рәвешле БСОга керү белән бәйле халыкара мөнәсәбәтләрне кызу темплар белән үстерү тышкы сәясәттә дошманлыкны чикли һәм үзләренең мөнәсәбәтләрен тотрыклы һәм алдан күреп була торган шартларда төзүче партнер илләр даирәсен киңәйтә.
БСО әгъзасы булуның плюслары белән беррәттән, үзенең минуслары да бар һәм алар, беренче чиратта, илебездәге җитештерүчеләрнең җитәрлек дәрәҗәдә конкуренциягә сәләтлелеге булмаган тармакларда сизелә. Монда бер үк вакытта, чит илләрнең тышкы базарларындагы импорт комплектлаучы материалларга һәм чималга чыгу мөмкинлеген тәэмин итү мөһим. Шулай ук яңа, конкуренциягә сәләтлелеге югары булган производство төзүдә импортны һәм тышкы сәүдә операцияләрен нәтиҗәле конвертацияләү өчен шартлар тудырырга кирәк.
Нәтиҗәдә сәнәгать сәясәтен гамәлгә ашыру барышында ике бик мөһим проблема: тармак производстволары перспективасында - объектив проблемалы булганнарны аерып алу һәм аларга кирәк булган дәүләт ярдәменең күләмен һәм формаларын билгеләү. Анализ химия сәнәгатендә, мебельләр ясау тармагында, фармацевтикада, финанс хезмәтләре һәм иминиятләштерү даирәләрендә чит илләрдә җитештерелгән товарлар белән илебездә чыгарылучы товарлар арасында конкурентлыкның бик нык кискенләшәчәген фаразлый. БСОга керүнең бөтен катлаулыкларына аеруча "сизгер" тармаклар исемлегенә шулай ук авиатөзелеш, автомобильләр һәм авыл хуҗалыгы машиналары төзү тармаклары керә. Шул рәвешле республика авыл хуҗалыгында илнең бөтен агросәнәгать өлкәсе дә шушындый ук катлаулы хәлләр белән очрашырга мөмкин. Бу котылгысыз.
Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, Сәүдә һәм тышкы икътисадый хезмәттәшлек министрлыгына, Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгына бу шартларда илебезнең товар җитештерүчеләрен көтелә торган үзгәрешләргә әзерләү буенча махсус чараларның төгәл системасын эшләү зарур. Һәм монда аларны хәл итүнең түбәндәге проблемалы позицияләренә һәм юнәлешләренә игътибарны көчәйтергә кирәк:
Беренче. БСОга кергәннән соң Хөкүмәтнең аерым тармакларны яклау мөмкинлекләре объектив төстә чикләнгән булачак. Шуңа күрә, инде хәзер үк аеруча "проблемалы" производстволар хакында анык кына мәгълүмат тупларга кирәк. Дөрес, аларның кайберләре халыкара җитештерү бүленешендә үзләренең потенциаль урыннарын тапканнар, ләкин шул ук вакытта конкуренциягә сәләтле булуларын арттыру өчен вакыт кытлыгыннан зарланалар. Мондый очракларда, тариф-таможня яклавы һәм БСОга кергәндә аерым базарларны ачуны кичектереп тору хакында килешеп, гомумроссия сөйләшүләре процессында актив катнашу мөһим.
Икенче. Авыл хуҗалыгында җир реформасын дәвам итү өчен кредитлар бирү системасын үстерергә, иминләштерүне яхшыртырга кирәк. Бюджеттан өстенлекле финанслауда хуҗалыкларга көндәлек ярдәм күрсәтүдән инфраструктураны һәм, иң элек, Татарстан Республикасының халыкара базарларга чыккан авыл хуҗалыгы тармакларын үстерүгә юнәлтергә кирәк.
Өченче. БСО чит ил финанс институтларын күз ачып йомганчы Татарстан Республикасына китермәячәк. Татарстанның эре банклары һәм финанс институтларының конкурентлык көрәшенә әзерләнү өчен вакытлары бар әле, ә менә озакламый аларның хәле үзгәрергә мөмкин. Һәм монда иң мөһиме - инвестиция климатын яхшырту, кредит бирүчеләрнең хокукларын яклау һәм финанс хезмәтләренең гомуми сегментын киңәйтү.
Дүртенче. Югары технологияләр нигезендә җитештерелгән продукция сатуны арттыру һәм акрынлап-акрынлап аның конкуренциягә сәләтлелеген күтәрү күзлегеннән чыгып, гомумроссия регионара хезмәттәшлек системасында республиканың позицияләрен көчәйтү һәм глобальләшү шартларында Татарстанның икътисадый үсешендә "көнбатыш" базарына гына түгел, ә "көнчыгыш" һәм "көньяк" факторларына да объектив бәя бирү мөһим. Татарстан үзенең Россия Федерациясенең "көнчыгыш капкасы" статусын ныгытырга тиеш. Без Көнчыгыш, Үзәк һәм Көньяк Азиянең көннән-көн үсә барган интеграцион берләшмәләрендә катнашуыбызны активлаштырырга бурычлы.
Шулай итеп, хәзерге көндә элегрәк чынлыкта төбәк икътисады белән идарә итүдә бөтенләй кулланылмаган дип әйтерлек ике принципны аңларга һәм гамәлгә кертергә тиешбез. Алар - тармаклар һәм производстволарның чикләнгән даирәсенә мөнәсәбәттә чагыштырма өстенлекләрне гамәлгә ашыру һәм капиталның, һәм ресурсларның (хезмәт, корпорация эчендәге мәгълүмати ресурслар) әйләнешен тәэмин итү.
Тышкы икътисадый эшчәнлек, Татарстан Республикасының якын һәм ерак чит илләрдәге сәүдә йортлары белән идарә итүнең республика системасы тамырдан үзгәртеп корылырга тиеш.
Республика товар җитештерүчеләре, бик кызганыч, ләкин әлегә Россия Федерациясенең БСОга керергә җыенуы хакында аз беләләр һәм җитәрлек дәрәҗәдә әзерләнмәгәннәр. Инде хәзер үк һәр җитәкченең кулында энергия ресурсларына, транспорт тарифларына көтелә торган бәяләр, аларның ни рәвешле үзгәрәчәге, экспортта һәм импортта көтелә торган таможня пошлиналарының ставкалары һәм башка күп нәрсәләр турында мәгълүматлар булырга тиеш.
Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, Сәүдә-сәнәгать палатасы, Кече һәм урта бизнесны үстерү агентлыгына, "Татмедиа" массачыл коммуникацияләр агентлыгы белән берлектә, бу процесска булышу йөзеннән нәтиҗәле мәгълүмат һәм консалтинг ярдәме күрсәтергә кирәк.
Икътисадның глобальләшүе шартларында халыкара транспорт коридорларын формалаштыру һәм аларның эшчәнлеген камилләштерү юнәлешендә эшләр активлаша бара. Моңа бәйле рәвештә "Төньяк-Көньяк" һәм "Көнбатыш-Көнчыгыш", Еврозес зонасындагы туктатыла торган халыкара корридорлар системасында Татарстанның транспорт-географик рентасын нәтиҗәле капиталлаштыру бурычы килеп баса. Шулай итеп, республиканың трансконтиненталь юллар һәм халыкара логистика инфраструктурасы төзелешендә катнашу проектларын булдыру һәм гамәлгә ашыру Татарстан Республикасы Транспорт һәм юл хуҗалыгы министрлыгы өчен аеруча мөһим юнәлешкә әверелә. Мондый транспорт проектлары үзебезнең республика территориясендә җитештерелгән транспорт составы (йөк автомашиналары, самолетлар, елга суднолары) белән йөкләр ташу буенча көчле комплекс формалаштыруга ярдәм итәргә тиеш. Ягъни сүз монда Татарстанның җитештерү көчләре үсеше системасында элегрәк гамәлгә ашырылмаган гаять зур мультипликатив нәтиҗә хакында бара. Республикабызның уникальлелеген, аның конкуренциягә сәләтлелеген билгеләүче мөһим стратегик факторлар менә шулардан гыйбарәт.Ләкин сүлпәнлек күрсәтү аркасында без яшәп килгән өстенлекләрне югалтырга мөмкин, чөнки федерациянең күрше субъектлары да үз тырышлыкларын шактый нык активлаштыралар.
БСОга керергә әзерләнү кысаларында Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына тармак министрлыклары белән бергәләп яңа техник регламентлар эшләүгә аерым игътибар бирергә кирәк.
Авыл хуҗалыгында программаларга булышлык күрсәтү
Республиканың агросәнәгать комплексы тотрыклы һәм уңышлы үсә. Барлык төр хуҗалыкларда да тулаем продукциянең кыйммәте 76 миллиард сум тәшкил итте. Еллык үсеш - 4,8 процент. Ашлыкның тулаем җыемы 4,5 миллион тонна, рапс уңышы беренче мәртәбә 112 мең тонна булды. Алдынгы технологияләр үзләштерү һәм яхшы сортлы орлыклар чәчү исәбенә ике ел рәттән 2 миллион тоннадан артыграк шикәр чөгендере үстерелә, республика эчендә куллану өчен 150 мең тонна кирәк булса, бездә барлыгы 205 мең тонна шикәр комы җитештерелде. Бәрәңгегә һәм яшелчәләргә булган ихтыяҗ да үзебездә җитештерелгән уңыш исәбенә тулысынча канәгатьләндерелә.
Терлекчелек буенча милли аграр проектны гамәлгә ашыруда билгеләнгән барлык параметрлар 2006 елда арттырып үтәлде. Мәсәлән, барлык төр хуҗалыкларга 1618 мең тонна сөт (еллык үсеш - 5,4 процент, бу планлаштырылганнан ике мәртәбә күбрәк), 332 мең тонна терлек һәм кош-корт ите (проект буенча 5 процент урынына үсеш 5,7 процент) җитештерелде, ә махсуслаштырылган предприятиеләрдә кош ите җитештерү 55,8 мең тонна тәшкил итте (үсеш 17 процентка тигез).
Шул ук вакытта Татарстанның агро азык-төлек секторының яклану дәрәҗәсенә бәя биреп, Россиянең БСОга керүе һәм глобаль икътисадый пространствога аяк басуы шартларында төп игътибарны арзан импорт ризыкларның күпләп "агылуына" түгел (әлеге проблема БСОда кабул ителгән тариф һәм тариф булмаган җайга салу чаралары белән хәл ителә),ә илебез авыл хуҗалыгының, аеруча терлекчелек тармакларында, эчке һәм, бигрәк тә, тышкы базарларда конкурентлык сәләте әлләни югары булмавы белән бәйле проблемаларга бирелергә тиеш. Авыл хуҗалыгында төп проблема - инде кагыйдәгә әверелгән чыгымнар структурасының нәтиҗәле булмавы. Бу, бигрәк тә, даими һәм әледән-әле кабатланып тора торган гамәлләрдә ачык күренә. Әлеге проблема аграр сәясәтнең принципиаль рәвештә башка сыйфатлы булуын таләп итә. Конкуренциягә сәләтлелекне арттыруга йогынты ясау, ягъни продукция берәмлегенә производство чыгымнарын киметү, авыл хуҗалыгы җитештерүчеләренең финанс хәлен яхшырту һәм җитештерүнең рентабельлеген күтәрү дәүләт тарафыннан җайга салу һәм дәүләт ярдәменең нәтиҗәлелеген билгеләүдә төп күрсәткеч булырга тиеш. Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы һәм аның бүлекчәләре эшчәнлеге шушы бурычны хәл итүгә хезмәт итәргә тиеш. Тулаем күрсәткечләрнең үсеш темплары бу даирәдә дә уртача республика күрсәткечләреннән түбәнрәк булмаска, ә рентабельлек - ким дигәндә уртача Россия күрсәткечләре дәрәҗәсендә булырга тиеш.
Россия Федерациясенең БСОга керүе кысаларында Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы тарафыннан АПК өчен махсус дәүләт программасы эшләнергә тиеш.
4,5-5 миллион тонна ашлык, 2-2,5 миллион тонна шикәр чөгендере, 150 миллион тонна рапс үстерү, шулай ук бер шартлы терлеккә һәм кошка кимендә 30 центнер терлек азыгы берәмлеге әзерләү һава торышының нинди булуына карамастан, тотрыклы төстә югары уңыш алу нормага әверелергә тиеш.
2010 елга кош һәм дуңгыз ите җитештерүне һәр ике төр өчен ике мәртәбә - 100 мең тоннага арттырырга кирәк. Агымдагы елда шулай ук терлекчелектә, "АПКны үстерү" өстенлекле милли проект кысаларында, 200 дән артыграк объектны реконструкцияләргә һәм камилләштереп яңартырга, аларны өр-яңа җиһазлар, техника белән җиһазларга, югары продукцияле терлек-туар һәм кош-корт белән тәэмин итәргә, тармакның терлек азыгы базасын тамырдан яхшыртарга һәм ныгытырга кирәк.
Муниципаль берәмлекләр җитәкчеләренә, Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгына, Россия Федерациясе регионнарын, ерак һәм якын чит илләрне дә кертеп,Татарстанның авыл хуҗалыгы бизнесына җәлеп итү өчен көчле инвесторларны активрак эзләүне дәвам итү зарур.
Искергән агротехнологияләр АПКның конкурентлык сәләте үсешен шактый дәрәҗәдә тоткарлый. Трансген продукциянең өстенлекләре, кимчелекләре һәм экологик чисталыгы хакында мәгълүматлар җитми. Республиканың үзендә районлаштырылган сортлы трансген агрокультуралар юк. Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгына бу юнәлештә эшне активлаштырасы бар.
АПКны кадрлар белән тәэмин итүне яхшырта бару максатында нәтиҗәле менеджмент формалаштыру, контракт нигезендә студентларны максатчан укыту аша яшь белгечләрнең авылда төпләнеп калуына ирешү, яхшы хезмәт шартлары тудыру, хезмәткә түләүне яхшырту, аларны уңайлы торак белән тәэмин итү эшләрен дәвам итәргә кирәк. Авыл территорияләрен төзекләндерүне яхшырта бару максатында, авыл халкының тормыш дәрәҗәсен күтәрү һәм аларны эш белән тәэмин итүгә юнәлдерелгән авыл җирләрен социаль-икътисадый үстерүнең республика программасын эшләргә керешергә кирәк.
Финанс, инвестиция һәм иминләштерү секторы
БСО буенча сөйләшүләр алып барганда Россия ягы финанс хезмәтләре секторында күп кенә мөһим позицияләрне саклап калуга иреште. Әйтик, чит ил банклары филиаллары эшен тыю пункты сакланды һәм банк системасында чит ил катнашучылары өчен 50 процент күләмендә квота билгеләнде. Шул ук вакытта милли банк системасының конкуренциягә сәләтлелеге игътибар үзәгендә торырга тиеш, чөнки законнар базасының шактый гына үзгәрүе көтелә. Капиталның иркенрәк әйләнешен тәэмин итү акцияләр урнаштыруны, предприятиеләр һәм оешмаларның кушылу һәм йотылу процессларын җиңеләйтү җәһәтендә 20 меңләп норматив документка үзгәрешләр кертү карала.
Татарстан Республикасындагы икътисадый тотрыклылык, хезмәт хакының чагыштырмача зур булуы, актив төстә үсә торган сәүдә - болар бар да башка регион банкларын перспективалы финанс базарын үзләштерүгә җәлеп итүне стимуллаштыра.
Шул ук вакытта конкуренция югары нәтиҗәле бизнеска, үз клиентурасына ия булган һәм төбәк базарында үз урынын тапкан әлләни зур булмаган тотрыклы кредит оешмаларына зыян китермәскә тиеш. Татарстан Республикасында аларның өлеше 42,3 процент тәшкил итә. Алар финанс ягыннан тотрыклы һәм уңышлы эшлиләр: берләштерелгән устав капиталының 3,7 процентына гына ия булган хәлдә дә, алар 8,3 процент тулаем керем алдылар.
Банк системасы алдында торган төп бурыч - булачак икътисадый үсеш ихтыяҗларын исәпкә алып капиталны тизләтелгән темплар белән арттыру. Моның өчен мөмкинлекләр бар. Бүген регионда зур-зур нефть һәм нефть эшкәртү компанияләре, эшкәртү производстволарының экспортер предприятиеләре эшли.
Республиканың банк системасы буенча кредит оешмаларының үз средстволары (капиталы) тулаем алганда бер елда 18,7 миллиард сумга үсте (1,7 мәртәбә) һәм 45,4 миллиард сумга җитте. Шул ук вакытта банкларның барысы да диярлек үсеш тәэмин итүгә ирештеләр, "Ак Барс" 14,1 миллиард сумга, Энергобанк - 1,9 миллиард сумга, "Девон-Кредит" - 1,1 миллиард сумга, БТА-Казан - 1,1 миллиард сумга арттырып, әйдәп баручылар булдылар. 2006 елның декабрендә Идел буе банклары тарихында иң эре акцияләр урнаштыру гамәле тәмамланды. Идел буе банкы банклар базарында әйдәп баручы эмитент булып "Ак Барс" ААҖ чыкты. Эмиссия күләме 11,2 миллиард сум тәшкил итте. Аның йомгаклары буенча "Ак Барс" банкының устав капиталы күләме 19,2 миллиард сумга җитте, ә Идел буе банкларының гомуми күләмендә аның өлеше 40 проценттан артып китте.
Бүген Татарстан базарында чит ил капиталы булган банклар "Импэксбанк", "БТА-Казан" һәм шулай ук Россиянең эре банклары - (Саклык банкы, Тышкы сәүдә банкы, "Альфа-банк" һ.б.) эшли. Ләкин, шулай булуга карамастан, гражданнарның республика банкларындагы кертемнәре үсеше темплары (139,3 процент) башка региональ банкларның филиалларындагы (126,1 процент), шул исәптән региональ саклык банкында - 125,9 процент кертемнәрнең үсеш темпларыннан шактый артык. Республиканың мөстәкыйль банкларындагы кертемнәр өлеше 54,4 процентка җитте (региональ Саклык банкында - 125,9 процент). Республиканың мөстәкыйль банкларындагы кредитлар өлеше бер елда 68 проценттан 70,7 процентка кадәр үсте.
Татарстанда 100 мең кешегә 11,5 банк учреждениесе туры килә, бу Россия Федерациясенең башка төбәкләрендәгедән бераз артыграк (Мәскәү һәм Санкт-Петербургны кертмичә). 2007 елда Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына һәм Милли банкка халыкны банк хезмәтләре күрсәтү белән тәэмин итүне арттыру юнәлешендә комплекслы чаралар эшләргә кирәк.
Моннан тыш, республикада башка регионнарда урнашкан банкларның кредит-касса офисларын ачу процедураларын гадиләштерү җәһәтеннән кайбер кыенлыклар килеп чыга. Хәзерге вакытта 21 вәкиллек һәм 36 кредит-касса офисы ачылды инде. Алар эшчәнлегендәге ике фактор зур борчу тудыра. Болар - процент сәясәте һәм ссуда алучылар белән мөнәсәбәтләрне рәсмиләштерү. Шуңа күрә кулланучылар өчен ташламалы шартлар бирәбез дип белдерүгә карамастан, кредитлар буенча реаль процентларның уртача базар күрсәткечләреннән шактый югары булуы күзәтелә һәм бу очраклар сирәк түгел. Моннан тыш, әлеге каналлар аша капиталны республикадан читкә алып чыгу кискен көчәйде. Анализ күрсәткәнчә, федераль законнарның тиешенчә эшләнеп бетмәве аркасында мондый структуралар өчен салымнар күләме дә һич тә гадел түгел, ә шактый киметелгән. Бу безнең финанс-икътисадый принципларга берничек тә җавап бирми. Республика бу мәсьәләгә һәрвакыт халык мәнфәгатьләрен яклау һәм икътисадый файда алу күзлегеннән чыгып якын килде. Республика Хөкүмәтенә Милли банк белән берлектә тиз арада саклану чаралары комплексын эшләп тәкъдим итәргә кирәк.
Бер үк вакытта республика банкларының федерациянең башка субъектларына экспансиясе киңәя (бүген 28 филиал эшли). Республика Хөкүмәтенә бу процессларга төрлечә ярдәм күрсәтергә кирәк. Сәүдә һәм тышкы икътисадый хезмәттәшлек министрлыгына, сәүдә йортларына һәм вәкиллекләргә, Татарстан Республикасының Банклар ассоциациясе белән берлектә, конкрет чаралар программасы әзерләргә кирәк. Республика Хөкүмәтенә , бүгенге вәзгыятьне исәпкә алып, шулай ук почта системасын банк хезмәтләре күрсәтү процессына җәлеп итүне киңәйтү белән бәйле мәсьәләләр хакында ныклап уйлыйсы бар.
Татарстан Республикасының финанс базарын үстерүдә иминиятләштерү шактый зур роль уйный. Хәзерге вакытта Татарстанда бу базарның заманча инфраструктурасы төзелгән - республикадан читтә оештырылган иминиятләштерү оешмаларының 58 филиалы һәм 20 җирле компаниясе актив төстә эшләп килә. 2006 елда иминиятләштерүчеләр тарафыннан 13,3 миллиард сум акча җыелды. Бу күрсәткеч узган елдагыдан 6 процентка зуррак. Иминиятләштерү кертемнәренең гомуми суммасында җирле компанияләр өлеше 84,8 процент (11,7 миллиард сум) тәшкил итте. Иминиятләштерү күләмнәре 10,3 миллиард сум дәрәҗәсендә теркәлгән. Шул ук вакытта, Россия Федерациясенең БСОга керергә җыенуын исәпкә алып, әлеге мөһим секторның конкурентлык сәләтен күтәрүгә чынлыкта бөтенләй диярлек игътибар күрсәтелмәве зур борчылу тудыра. Бу хәл әйдәп баручы милли операторларның көчсезләнүенә һәм киләчәктә юкка чыгуына китерергә мөмкин.
Шулай итеп, Россия Федерациясенең БСОга керүен әзерләү өчен Татарстан Республикасының финанс-кредит даирәсе нәтиҗәлелекне күтәрү максатында - бизнесны оптимальләштерергә, идарә итүдә яңа халыкара технологияләр һәм стандартлар кертүне тәэмин итәргә, хезмәтләр спектрын, беренче чиратта, ваклап сату спектрын киңәйтергә, капиталлашуның үсешен, чит илләр тәҗрибәсен һәм инвестицияләр җәлеп итүне тәэмин итәргә бурычлы.
Хезмәтләр күрсәтү базары үсеше
Сәнәгатьнең кызу темплар белән үсүе җирлегендә тулаем региональ продукт структурасында хезмәтләр өлеше чагыштырмача акрын арта. Бүген ул 33 процент чамасы тәшкил итә. Хезмәтләр структурасында сәүдәгә 32 процент туры килә. 18 процентка якынын транспорт хезмәтләре алып тора, 8 проценты - торак-коммуналь, 4 проценты - инфотелекоммуникация хезмәтләре өлешенә туры килә. Тулаем региональ продукт күләмендә 10 процент чамасын төзелеш даирәсе һәм төзелеш белән бәйле хезмәтләр алып тора.
Бүген республика белән дәүләт идарәсе системасында әлеге тармакны бер үк вакытта контрольдә тотучы ведомстволар саны артык күп. Ә тулаем алганда аның өчен конкрет җаваплылар юк һәм бу хәл әлеге даирәне үстерүдә төп проблема булып тора. Шул ук вакытта эшчәнлекнең бу даирәсе бизнес, иң элек, кече бизнес өчен, аеруча зур кызыксыну уята торган тармак. Тармакны үстерү планнарын һәм аның эшчәнлек параметрларын ачыграк һәм төгәлрәк билгеләргә кирәк.
Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, төрдәш министрлыкларны җәлеп итеп, индикаторлар системасын һәм тулаем продукт җитештерүдә диспропорцияне киметү буенча йогынты ясау даирәсен җайга салучы чаралар эшләргә кирәк.
Россия Федерациясе БСОга кергән очракта хезмәтләрнең эчке базарына потенциаль зыян килү-килмәү мөмкинлеге күзлегеннән чыгып, төзелеш һәм транспорт хезмәтләренең конкуренциягә сәләтлелеген арттыру һәм үстерүгә аерым игътибар бирергә кирәк. Төп тенденцияләр күрсәткәнчә, илнең башка регионнарындагы, якын һәм ерак чит илләрдәге конкуренциягә сәләтле хезмәт күрсәтүчеләр нәкъ менә шушы даирәгә керергә омтылалар.
Сәүдә даирәсендә дә проблемалар күп. Кызганыч, ләкин эчке базарны без акрынлап читтән килгән эре челтәр операторларына калдыра барабыз. Бу хәл елның елы шулай дәвам итә. Без бу гамәлебез белән , үзебездә арзанрак һәм яхшырак сыйфатлы продукция булган килеш, импортка юл ачабыз. Бик кызганыч, Хөкүмәт һәм муниципаль берәмлекләр башлыклары бу проблеманың стратегик әһәмиятен әлегә бәяләп бетермиләр. Эш башлыча күргәзмәләр һәм ярминкәләр уздыруга кайтып кала, продукция җитештерүче конкрет республика предприятиеләре белән турыдан-туры эш алып барылмый диярлек. Барысы да предприятиеләрнең үз кулларына, үз карамакларына тапшырылган, ә чит компанияләр шуннан файдаланалар, халык һәм республика мәнфәгатьләренә зыян китереп, үз шартларын көчләп тагалар. Моңа бәйле рәвештә Министрлар Кабинеты агымдагы елда, барлык кызыксынган якларны җәлеп итеп (эре сәүдә операторларын да кертеп), без билгеләп үткәнчә, товар агымнарын республика территориясендәге яңа предприятиеләргә конвертацияләү өлешендә сәүдә һәм хезмәтләр күрсәтү даирәсен үстерү программасын эшләргә бурычлы. Бу безнең кече бизнесны үстерү нигезе.
Стратегик тармаклар белән идарә итүдә кластер ысулларын үстерү
Агымдагы елда республиканы үстерүнең төп принцибы сыйфатында кластер принцибы билгеләнде. Ләкин сайлап алынган юнәлеш нигезендә дәүләт идарәсе системасын үзгәртеп кору җитәрлек дәрәҗәдә тиз бармый.
Тышкы сәүдә кулдан ычкындырылган мөмкинлекләр шактый булуын күрсәтә. Тышкы сәүдә әйләнеше структурасы шактый яхшы булуга карамастан, безне импортның пропорциональ булмаган нисбәттә кызу темплар белән үсүе борчымыйча калмый - 146 процент (Россия Федерациясе буенча уртача 130 процент). Пластмассалар һәм алардан эшләнгән әйберләр кертүнең 182 процент, җиһазларның узган елдагы дәрәҗәгә карата - 164 процент тәшкил итүе шартларында кластерлаштыру, Икътисад һәм сәнәгать министрлыгының һәм "Татнефтехиминвест-холдинг" ААҖ нәтиҗәле эшләве хакында нинди сүз алып барырга мөмкин ди? Фәкать тугыз ай эчендә генә дә өстәлгән бәя кертү күләме 11,8 миллирад сум , яисә барлык өстәлгән бәянең 4,4 процентын тәшкил итте. Бу республиканың эре һәм уртача предприятиеләрендә җитештерелгән өстәмә бәя күләме күрсәткече. Финанс ресурсларының шактый өлеше чит ил товар җитештерүчеләренә ярдәм итүгә китә.
Дәүләт белән идарә итүнең программалы максатчан ысулы элек үзен аклады, шуңа күрә аны дүрт төп кластерны максатчан үстерү өчен файдалану дөрес булыр дип исәплибез. Алар:
- нефть-газ-химия;
- автомобильләр төзү;
- авиация;
- энергетика.
Нефть чыгару, нефть эшкәртү һәм нефть химиясе өлкәләрендә һәм шулай ук энергетика һәм автомобиль промышленностендә кластерлар республика эчендә технологик һәм җитештерү процессларын югары дәрәҗәдә локальләштерү өчен барлык мөмкинлекләргә ия. Соңгы продукциянең читкә чыгарылуы һәм җитештерүнең гомумроссия күләмнәрендә тоткан өлеше зур булу факты да үсешнең кластерлы ысулын куллануга этәргеч бирә. Үзенең спецификасы һәм җитештерү көчләренең Россия Федерациясендә һәм Идел буе округында урнашуы һәм төбәкара конкуренция аркасында авиатөзелеш төбәкара кластер буларак үсәргә тиеш.
Кластерларны акрын формалаштыруның сәбәпләрен түбәндәгеләр белән аңлатып була:
- сатып алу һәм җибәрү җәһәтеннән якорь предприятиеләрнең ябык булуы.
Бу юнәлештә эшкуарлардан да күп кенә урынлы шикаятьләр килә. Без сәүдә агымнарын республика эчендәге конкуренциягә сәләтле яңа производстволарга мөмкин кадәр киңрәк конвертлаштырырга бурычлы. Икътисад һәм сәнәгать министрлыгы, Сәнәгать предприятиеләре ассоциациясе, Сәүдә-сәнәгать палатасы, Кече һәм урта бизнесны үстерү агентлыгы базарда перспективалы урыннар эзләүдә һәм аларга аякка басу өчен шартлар тудыруда ярдәм күрсәтергә тиеш.
- Якорь предприятиеләрнең кластерлар төзү ресурсларына яңа төзелә торган предприятиеләр файдасына гаделсез бүлүгә китерүдән шикләнүләре. Бизнесның аерым төрләренә мөнәсәбәттә дәүләтнең актив һәм стимуллаштыра торган сәясәт алып баруы берничек тә башкалар хисабына гамәлгә ашырылырга тиеш түгел. Мәсәлән, сәнәгатьнең эшкәртү тармаклары һәм югары технологияләргә нигезләнгән производстволар үсеше чимал белән тәэмин итүдә кыенлыклар чыгармаска тиеш. Республика Хөкүмәтенә бу факторны игътибар үзәгенә кую кирәк. Катнашучылар арасындагы мөнәсәбәтләр һәм бәяләр формалашу процессы базар диктаты нигезендә генә гамәлгә ашырылырга тиеш түгел, ул тиешле конкурентлык шартлары формалаштыру өчен дөньядагы уртача бәяләргә мөмкин кадәр якынайтылырга тиеш.
- Идея ягыннан илһамландыручының - кластерның - "мие" булмау. Дәүләт фәкать шартлар гына тудыра ала,ә кластерның идеологиясен һәм анда нәтиҗәле катнашу принципларын субъектлар мөстәкыйль рәвештә үзләре эзләргә һәм камилләштерергә бурычлы. Монда югары уку йортлары белгечләр әзерләү җәһәтеннән генә түгел, ә бу процессларны рухландыручылар һәм аларның фәнни җитәкчеләре буларак каралырга тиеш.
- Инвестиция проектларына финанс ярдәме күрсәтү системасының юнәлешен үзгәртү мөһимлеге. Ул кирәкле рәвештә кластерлаштыру белән бәйләнгән булырга тиеш. Агымдагы елда Инвестиция-венчур һәм Залог-иминләштерү фондларын финанслауның тармак өстенлекләре үзгәрешләр кичерергә тиеш.
Кластерлаштыру стратегиясе, республикада җитештерелә торган өстәлгән бәяне арттыру һәм аның конкурентлык сәләтен күтәрү кысаларында республика Хөкүмәтенә дәүләт милкендәге машиналар һәм приборлар төзү предприятиеләренең ("Электроприбор" ААҖ, Әлмәт "Радиоприбор" заводы, "Казан оптика-механика заводы" ААҖ, "Радиоприбор" ААҖ, "Радиоприбор-СМ" ААҖ, "АлАЗ" җитештерү берләшмәсе" ААҖ, "Казанкомпрессормаш" ААҖ, "Элекон" ААҖ һ.б.лар) үсеш перспективаларына анализ ясарга һәм агымдагы елда, потенциаль стратегик инвесторларны җәлеп итүне дә кертеп, аларны киләчәктә дә үстерү буенча тәкъдимнәр әзерләргә кирәк.
Нефть-газ-химия комплексы
2006 елда Татарстан Республикасының нефть-газ-химия комплексы тотрыклы һәм динамикалы үсте. Агымдагы елда республиканың нефть чыгару предприятиеләре 31,3 миллион тонна нефть чыгардылар, шул рәвешле соңгы унөч елда нефть чыгаруда максималь дәрәҗәгә ирешелде.Үсеш темплары 101,9 процент тәшкил итте, ә бу исә Россиядә нефть чыгаруның үсеш темплары белән чагыштырырлык күрсәткеч . Химиядә һәм нефть химиясендә продукция җитештерү 6,8 процентка, нефть эшкәртүдә - 21 процентка үсте. Югары үсеш динамикасын саклауда полипропилен, полистирол, экструдирацияләнгән пенополистирол, полиэтилен, каучукларның яңа төрләрен, шиннар, резина-техник әйберләр, юу чаралары, дизель һәм автомобиль ягулыгы җитештерү куәтләрен актив төстә үзләштерү һәм камилләштерү гамәлләре мөмкинлек бирде.
Татарстан Республикасы нефть-газ-химия комплексын үстерүнең ике программасы кысаларында химияне һәм нефть химиясен тизләтелгән үстерү нәтиҗәсендә бу тармак продукциясен реализацияләү 1999 елдан алып 5,7 тапкырга артты, җитештерү күләмнәре чагыштырмача бәяләрдә 1,8 тапкыр үсте.
Түбән Кама "Нефтехим" ААҖдә яңа эре тоннажлы полипропилен (елга 180 мең тонна куәтле) һәм бер стадияле ысул белән изопрен (160 мең тоннага кадәр) производстволар, "Карпов исемендәге Менделеев химия заводы" ААҖдә елга 55 мең кубик метр куәтле экструдировацияләнгән пенополистирол чыгару производствосы эксплуатациягә кертелде.
Шуңа да карамастан, нефть-газ-химия комплексы эшчәнлегенең финас нәтиҗәләре аның нефтькә югары бәйлелеге турында сөйли. Эре комплекс предприятиеләре өстәмә бәяләре структурасында "Татнефть" ААҖнең өлеше 81 процент, табышларында - 76 процент тәшкил итә. Өстәмә бәяләр һәм табышның үсеш динамикасы акрыная. Икътисадый конъюнктураның һаман саен ачыграк күренгән начарлану тенденциясе шартларында предприятиеләр алдында нәтиҗәлелекне күтәрү бурычы килеп баса, моны хәл итү табышлы югары технологик производстволар булдыру, тармакның кече һәм урта бизнесын тизләтелгән үстерүгә булышлык итү яссылыгына күчә.
2006 елда республика нефть-газ-химия комплексында югары инвестиция активлыгы күзәтелде, ул перспективада да сакланып калырга тиеш. 35 млрд. сумлык инвестицияләр үзләштерелде, аның байтак өлешен "Татнефть" ААҖ (12,8 млрд. сум). "Казаноргсинтез" ААҖ (9,7 млрд. сум), Түбән Кама "Нефтехим" ААҖ (7,1 млрд. сум), "ТАИФ-НК" ААҖ (1,6 млрд. сум), "Түбән Кама НПЗ" ЯАҖ (1,5 млрд. сум), "Түбән Кама шин" ААҖ (826 млн. сум), "Нәфис-косметикс" ААҖ (608 млн. сум) капитал салулары тәшкил итә. 2007 елда тармак предприятиеләренең төп капиталга планлаштырылучы инвестицияләр күләме 60 млрд. сумнан артык булачак.
2007 елда Россия һәм халыкара дәрәҗәләрдә үсешнең тотрыклы темпларын саклауга һәм предприятиеләрнең конкурентлылык өстенлекләрен беркетүгә түбәндәгеләр ярдәм итәчәк:
- "Татнефть" ААҖдә - чылбырлы тапшыргычлар белән җиһазландырылган яңа нефть чыгару скважиналарын эксплуатациягә кертү исәбенә нефть чыгару күләмнәрен саклап калу; битумлы нефть чыгаруны арттыру; "Түбән Кама шәһәрендә нефть эшкәртү һәм нефть химиясе заводлары комплексы" проектын гамәлгә ашыруны дәвам итү, кече нефть компанияләре белән берлектә кече компанияләр тарафыннан чыгарылган авыр нефтьне эшкәртү өчен күп максатлы нефть эшкәртү заводы төзү.
- "ТАИФ-НК" ААҖдә - Түбән Кама шәһәрендә нефть эшкәртү буенча проектларны алга таба үстерә бару (реактив ягулык җитештерү, юл битумнары, төзелеш һәм түбә ябу маркаларындагы битумнар җитештерү), елга 7 млн. күләмендә югары күкертле нефтьләрне эшкәртүне тәэмин итү максатында булган куәтләрне реконструкцияләү.
- Түбән Кама "Нефтехим" ААҖдә - синтетик каучукларның яңа төрләре производство куәтләрен үстерү эшләрен тәмамлау: полибутадиен каучугы - елга 100 мең тоннага кадәр, бутадиен-стироль каучугы - елга 100 мең тоннага кадәр, бутил һәм галобутил каучуклары - елга 120 мең тоннага кадәр; "ГТУ-75 газ-турбин җайланмасы" проектын эшләтеп җибәрү; Этилин заводында 2007 елда этилинны елга 520 мең тоннага кадәр егәрлеккә җиткереп, этаплап реконструкцияләү һәм полиэтилин, күбекләнүче полистирол АБС-пластиклар җитештерү, майлы спиртларны сульфидлаштыру һәм альфа-олефиннар производствосын реконструкцияләү проектларын гамәлгә ашыру.
- "Казаноргсинтез" ААҖдә - производство куәтләрен елга 640 мең тоннага кадәр җиткереп, этилен заводын реконструкцияләүне тәмамлау; елга 70 мең тонна һәм 65 мең тонна куәтле Бисфенол-А һәм Поликарбонат заводларын эксплуатациягә кертү.
- "Түбән Кама шин" ААҖдә - джиплар һәм җиңел йөк автомобильләре өчен елга 300 мең данәгә кадәр югары нәтиҗәле радиаль шиннар җитештерүне, йөк автомобильләре һәм автобуслар өчен каркасында һәм брекерында металлокорд булган (ЦМК) елга 600 мең данә күләмдә радиаль шиннар җитештерүне оештыру, масса төсендәге шиннар заводында җыю производствосын реконструкцияләүне дәвам итү һәм югары сыйфатлы резина катышмалардан югары нәтиҗәле җиңел радиаль шиннар әзерлек производствосын оештыруны төгәлләү.
- Түбән Кама "Техуглерод" ААҖдә - булган агымнарның куәтләрен арттыру, чистарту корылмаларын реконструкцияләү, җылылык-энергетика җиһазлары проектын кертү эшләрен дәвам итү.
- "Нәфис-косметикс" компанияләре төркемендә - елга 140 мең тонна май бирүче куәтле производствоның май-экстрактлау заводын файдалануга кертү һәм сыек чистарту чаралары производствосын төзү; производство куәтләрен елга 80 мең тоннага арттыра барып, синтетик юуу чаралары производствосын реконструкцияләүне төгәлләү.
- "КВАРТ" ЯАҖдә - динамик термоэластопласттан әйберләр җитештерүне оештыруны төгәлләү һәм синтетик этилен-пропилен каучук нигезендә тыгызлагычлар һәм сыгылмалы дорнда металл тышчалы җиңсәләр җитештерүне төзү проектларын тормышка ашыру.
- "Л.Я.Карпов исемендәге химия заводы" ААҖдә - елга җыелма куәтләрне 110 мең кубик метрга җиткереп, экструдировацияләнгән пенополистирол җитештерүнең икенче чиратын төзү һәм эксплуатацияләүгә кертү; Түбән Кама "Нефтехим" ААҖ производстволары өчен берничә яңа буындагы каталитик системалар җитештерүне үзләштерү.
- "Хитон" ААҖдә - елга 44 млн. тонна баллонга кадәр куәтле калай тартмада аэрозоль продукциясен җитештерүне модернизацияләү, елга 10 млн. тоннага кадәр куәтле лак-буяу производствосын үстерү һәм елга 22,7 млн. кубик метрга кадәр гофропродукция чыгару.
2006 елда файдалануга кертелгән куәтләрне үзләштерү һәм билгеләнгән инвестиция проектларын гамәлгә ашыру 2007 елда реализацияләүдән һәм өстәмә бәяләрдән табышны: нефть эшкәртүдә - тиешенчә 10 һәм 9 процентка, химия һәм нефть химиясендә - тиешенчә 25 һәм 29 процентка арттырырга мөмкинлек бирәчәк.
2007 елда кластерны үстерүнең иң мөһим бурычы булып республика нефть химиясе комплексы предприятиеләрен тагын да интенсив үстерүгә тоткарлык ясаучы чимал характерындагы проблемаларны хәл итү тора. Башлыча республикадан читтән алынган чимал белән тәэмин ителмәү "Казаноргсинтез" ААҖ һәм "Менделеевсказот" кебек эре предприятиеләрнең булган җитештерү потенциалын тулысынча файдаланырга мөмкинлек бирми. Монда әле зур резервлар бар. Шуңа күрә үзебезнең аммиак производствосын булдыру, этан алу һәм этелин чыгару күләмнәрен арттыру өстенлекле бурычларга керә, алар тармакның республикадагы барлык предприятиеләре катнашында кыска вакытларда хәл ителергә тиеш.
Соңгы елларда илдә төгәл, нык уйланган сәнәгать сәясәте булдыруга зур игътибар бирелде, нәтиҗәдә төбәк икътисадын үстерүгә булышлык итүдә федераль һәм төбәк хакимиятләре органнарының үзара мөнәсәбәтләрен көчәйтү тенденциясе күзәтелә башлады. Мәсәлән, Түбән Кама шәһәрендәге нефть эшкәртү һәм нефть химиясе заводлары комплексы Россия Федерациясе инвестиция фондыннан дәүләт ярдәме алды; Алабуга районы сәнәгать мәйданчыгы сәнәгать-производство тибындагы федераль махсус икътисадый зонасы статусы алды, технологик һәм индустриаль паркларны, сәнәгать округларын үстерүгә финанс ресурслары бүлеп бирелә. Бу һәм башка яңа инструментларны кече нефть химиясе производстволарын үстерү өчен тулысынча файдаланырга кирәк.
2007 елда "Алабуга" махсус икътисадый зонасының өстенлекле юнәлешләренең берсе - автомобиль төзү өчен полимер компонентлар чыгаруны оештыру үсеш алырга тиеш. Түбән Кама "Нефтехим" ААҖ һәм "Казаноргсинтез" ААҖ полимер базасын, "Түбән Кама шин" ААҖ, "КВАРТ" ЯАҖ һәм Татарстан Республикасының башка предприятиеләренең җитештерү мөмкинлекләрен тулырак файдаланып, полимер автокомпонентларны локализацияләүне максимальләштерү зарур.
Төзелеш химиясен үстерү юнәлешендә дә үз юлыбызны табу бик мөһим, чөнки төзелеш билгеләнешендәге кече тоннажлы химик өстәмәләр - бу өстәмә бәяләрне үстерү генә түгел, дефицитны киметү һәм төбәкнең кыйммәтле төзелеш материалларына импорт бәйлелеген киметү дә, төбәкнең инновацион мөмкинлекләрен тулырак файдалану, республиканың дотацияле районнарында кече бизнесны үстерү мөмкинлекләрен арттыру да. Хәзерге заман ресурсларны саклаучы химик материаллар куллану халыкның чыгымнарын янга калдырырга тиеш (энергияне экономияләүче пластик тәрәзәләр, суүткәргечләрнең, канализация системаларының хезмәт итү вакытын арттыру һәм башкалар), шулай ук яшәүне уңайлырак итәчәк. Кластер булдыручы сәнәгать мәйданчыгы сыйфатында шул исәптән "Химград" индустриаль паркы мөмкинлекләрен дә карарга кирәк.
Республика Хөкүмәте биш ел эчендә эре предприятиеләр тарафыннан җитештерелүче нефть химиясе продукциясенең барлык күләменнән 30 процентка кадәрен республика эчендә эшкәртүгә җиткерү өчен шартлар тудырырга тиеш.
Шулай ук Татарстан Республикасында энергия һәм материаллар җитештерү өчен яңартылучы чимал кулланучы биотехнологияләрне (биоэтанол, биодизель ягулыгы) үстерүгә аеруча игътибар бирү зарур.
Нефть-газ-химия комплексының синергетик эффектын иң тулы файдалану һәм Татарстан Республикасы икътисады төрле секторларының конкуренциягә сәләтлелеген күтәрү максатларында Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгына, Авыл хуҗалыгы министрлыгына, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе, "Татнефтехиминвест-холдинг" ААҖ, Эшкуарлыкны үстерү агентлыгы, Сәүдә-сәнәгать палатасы, "Алабуга" аерым икътисадый зонасы, "Идея" технопаркы һәм башка кызыксынган оешмалар белән бергәләп, Татарстан Республикасы фәнни потенциалын җәлеп итеп, тиешле эшчәнлек тармакларында иң кирәкле химик продуктларны җитештерүне үстерү концепциясен эшләү зарур.
Автосәнәгать
Хәзер, Татарстанда йөк һәм җиңел автомобильләрнең тулы рәтен җитештерү өчен барлык шартлар булдырылган вакытта, республикада көчле компонент базасын булдыру кластерның төп бурычына әверелә. Бер яктан бу республика территориясендә урнашкан автомобиль производстволарының конкуренциягә сәләтләрен һәм алга таба техник үсешен тәэмин итү өчен кирәк, чөнки урында көчле товар куючылар булу гына Татарстанга озак вакытка исәпләнгән перспективада хәзерге заман сыйфатлы һәм бәя ягыннан сатып алырлык автомобильләр чыгарырга мөмкинлек бирәчәк. Татарстанның байтак уникаль конкурент өстенлекләре бар, аларны республикада компонент индустриясен үстерү өчен файдаланырга мөмкин һәм кирәк, алар Россиянеке генә түгел, Россия Федерациясендә автомобиль җыю проектларын оештыру буенча халыкара автомобиль җитештерүчеләре тарафыннан да сорап алыначак. Шундый конкурент өстенлекләренә географик урнашу - Идел буе регионында һәм үзәк Россиядә автомобиль производстволары үзәкләренә якынлык та, һәм, иң мөһиме, көчле чимал базасының булуы да керә. Нефть химиясенең юлдаш продуктлары - полимер материаллардан компонентлар һәм резина-техник эшләнмәләр гомумән алганда автомобиль бәясенең 25-27 процентын тәшкил итә. Компонент производствовларын үстерү һәм җитештерелүче комплектлаучы әйберләр өчен сыйфатның халыкара стандартларын тәэмин итү республика предприятиеләре өчен дә, Татарстан хөкүмәте һәм барлык хакимият дәрәҗәләре өчен дә мөһим бурыч. Нефть химиясе белән турыдан-туры бәйләнгән производстволарда әлеге бурыч мөстәкыйль рәвештә, эчке ресурслар исәбенә хәл ителергә мөмкин, ләкин кайбер җирләрдә - югары технологик узеллар һәм агрегатлар җитештерүне оештыруда - чит ил инвесторларын - автокомпонентлар дөнья җитештерүчеләрен, аларның технологияләрен һәм компетенцияләрен җәлеп итү сорала. Моның өчен хөкүмәт потенциал инвестрларны республикада тудырылган шартларның аларга үз проектларын тизрәк һәм нәтиҗәлерәк, икътисадый һәм административ тоткарлыкларның аз булуыннан файдаланып хәл ителәчәгенә ышандырырга тиеш. Ләкин моның өчен Хөкүмәткә һәм Татарстанның муниципиаль хакимиятләренә автокомпонентлар җитештерүчеләр өчен иң уңайлы реаль режим булдырырга кирәк булачак. Бу, барыннан да элек, мөмкин булган инвесторлар белән коммуникацияләрнең нәтиҗәле системасын җайга салуга һәм проектларны тулысынча инвестицияле озата баруны тормышка ашыруга, ягъни булышлык күрсәтүгә һәм Хөкүмәттә, муниципаль берәмлекләрдә потенциаль инвестор теләсә нинди мәсьәлә белән мөрәҗәгать итәрлек җаваплы затларны билгеләүгә кагыла. Моннан тыш, Хөкүмәткә компонентларның яңа производстволарына хупланган инвестиция проекты статусын һәм озак вакытка берничә республика преференциясен бирү мөмкинлекләрен карарга кирәк. Бу вакытта әлеге ташламаларны алуга заявкалар бирүнең гадиләштерелгән механизмнары турында уйларга кирәк, чөнки инвесторлар өчен хәзер гамәлдә булган гомуми механизм (аерым алганда бизнес-план әзерләү буенча таләпләр) Россия Федерациясендә әле генә проектларын башлап килүче чит ил инвесторлары өчен җитди административ тоткарлыкка әверелергә мөмкин. Һәм, ниһаять, Татарстанда, потенциаль автокомпонентлар җитештерүчеләрне урнаштыру өчен нинди мәйданнар тәкъдим итәргә мөмкин булуы турында уйлану зарур. Мәгълүм ки, компонент җитештерүчеләрнең күпчелеге проектны тиз генә башларга мөмкин булган әзер инфраструктуралы мәйданнан эзли. Шуңа бәйле рәвештә товар куючылар өчен аларга инде әзерләнгән мәйданнар биреп, технопарклар яисә индустриаль парклар булдыру концепциясен үстерергә яки республикада потенциаль инвесторларга күрсәтелергә һәм тәкъдим ителергә мөмкин булган индустриаль юнәлештәге буш (яисә файдаланылмый торган) мәйданнарның бердәм базасын булдырырга кирәк. Шунысы да бик мөһим - Татарстан Республикасында барлык хакимият вәкилләрен дә компанияләрнең зурлыкларына һәм мөмкин булган инвестицияләр күләменә бәйсез рәвештә потенциаль инвесторларны җәлеп итүгә бердәй кызыксынучан якын килү сорала. Компонентлар даирәсе автомобильләр җыю производствосы кебек үк инвестицияләр сыешлы түгел, монда 50-100 млн. долларлап акча китерүче инвесторлар юк диярлек. Ләкин 3-5 млн. доллар бәяле проектлар әлеге сферада шулай ук кыйммәтле, чөнки алар яңа технологияләргә, компетенцияләргә, халыкара сыйфат стандартларына таяна һәм индустрияне тагын да үстерү өчен нигез булып тора. Шул очракта гына без тулы кыйммәтле автомобиль төзелеше кластеры булдыра алырбыз.
Узган елда "КАМАЗ" ААҖ төркеме предприятиеләре буенча җитештерелгән һәм сатылган товар продукциясе күләме 54,9 млрд.сумга җитте. 43,7 мең КАМАЗ йөк автомобиле реализацияләнде, бу былтыргы дәрәҗәдән 34,1 процентка күбрәк, йөк автомобильләрен чит илгә җибәрү күләмнәре 38,3 процентка артты һәм 11 мең автомобильдән күбрәк булды. 2007 елда 48 мең КАМАЗ йөк автомобиле җитештерү һәм 3,5 млрд.сум чиста табыш алу планлаштырылды.
"КАМАЗ" ААҖдә җитештерелгән продукция күләменең үсеше (2001-2006 елларга 3,2 тапкыр) республика җитештерүчеләре тарафыннан акционерлык җәмгыятенә җибәрелүче комплектлаучы әйберләр өлешенең артуы белән бергә бара. Мәсәлән, "КАМАЗ" ААҖ 2006 елда 24 млрд.сумлык комплектлаучы әйберләр сатып алды, ул вакытта безнең предприятиеләр тарафыннан куелучы комплектлаучы әйберләр өлеше бер елда 28 проценттан 33 процентка кадәр артты.
Хәзерге вакытта "КАМАЗ" оешмалары төркеме җыю конвейерына куелучы комплектлаучы әйберләрнең һәм запас частьләрнең 4000 позициясеннән күбрәге буенча 100 дән артык республика предприятиеләре белән технологик кооперацияне тормышка ашыра.
Бу республика эчендәге кооперациянең уңай тенденцияләре "Мастер" КИП хуҗалык эшчәнлеген үстерү исәбенә ирешелде. 2006 елда әлеге сәнәгать паркының тәүге аякка басу этабы тәмамланды, аның барышында 28 мең квадрат метрдан артык производство һәм 3,1 мең квадрат метр административ-көнкүреш мәйданнар арендага бирелде һәм тулысынча эшкә җигелде. Бу мәйданнарда 100ләп предприятие-арендачы актив җитештерү-хуҗалык эшчәнлеге алып бара, аларның суммар еллык әйләнеше 1,4 млрд. сумнан артып китә. 2007 елда икенче этапны тормышка ашырырга - өстәмә җитештерү (55 мең квадрат метр тирәсе һәм административ 11 мең) мәйданнарны кертү исәбенә производство масштабларын киңәйтергә, аның мәйданнарында логистика үзәге төзергә кирәк.
Шунысы куанычлы, республикада "Северсталь-Авто" ААҖнең автомобиль җыюның зур күләмле проектлары актив һәм динамикалы рәвештә гамәлгә ашырыла башлады. Теләсә нинди юлдан йөри торган автомобильләрне тулы күләмле җитештерүне оештыруга җәмгыять 70 млн. АКШ доллары тотты. Проект кысаларында Ssang Yong Rexton, Ssang Yong Kyron, Ssang Yong Actyon автомобильләренең тулы циклын җитештерүне, шулай ук B классындагы Fiat Albea бюджет автомобилен, C классындагы Fiat D-200 яңа седанын һәм күп функцияле йөк һәм пассажир йөртү фургоны Fiat Doblo автомобильләрен җитештерүне оештыру планлаштырыла. Моны гамәлгә ашыру 2007 елда "ЗМА" ААҖ мәйданнарында җитештерү күләмен 30 000 автомобильгә җиткерүне тәэмин итәргә тиеш. 2011 елга "Северсталь-Авто" ААҖ автомобильләрен елга 190 меңгә җиткерүне тәэмин итү планлаштырыла. Инвестицияләрнең гомуми күләме 300 млн. АКШ доллары күләмендә карала. Компонентлар җитештерүгә генә дә компания 5 елда локализацияләү дәрәҗәсен 8 дән 50 процентка җиткерү өчен 100 млн. евро акча салырга планлаштыра.
Моннан тыш, "КАМАЗ" ААҖнең "Мастер" КИП белән охшаш әзерләнгән җитештерү биналары, җир кишәрлекләре рәвешендә "Северсталь-Авто" ААҖ өчен "Товар куючылар паркы" булдыруга тиешле шартлар тудыру зарур. Хезмәт һәм халыкны эш белән тәэмин итү министрлыгы, Мәгариф һәм фән министрлыгы белән берлектә, персоналны рекрутинглау һәм өйрәтүдә булышлык күрсәтергә тиеш. Яңа компонентлар производствосы гына да 5 меңнән күбрәк өстәмә югары квалификацияле эш урыны таләп итәчәк.
Автомобиль төзү кластерына әйдәп баручы республика предприятиеләре дә "тартып кертелә". Соңгы биш ел дәвамында "Алназ" ААҖ НИОКРга һәм тормоз дисклары һәм барабаннары технологияләрен камилләштерүгә 800 млн. сумнан күбрәк инвестицияләде. 2006-2007 елларда "Татэлектромаш" ААҖ комплектлаучы әйберләр җитештерүне күбәйтүгә 600 мең сум чамасы өстәмә акча кертә. "КВАРТ" ЯАҖ тарафыннан автосәнәгать өчен полимер эшләнмәләр чыгаруга яңа җиһазлар ясау җайга салынды.
Авиация
Соңгы елларда федераль дәрәҗәдә илебез авиатөзелешендә вәзгыятьне яхшыртуга юнәлтелгән чараларның бөтен бер комплексы эшкә җигелде. Граждан авиация техникасын үстерү программасын һәм кораллануның дәүләт программасын гамәлгә ашыру башланды. Узган елның ноябрендә Берләштерелгән авиатөзелеш корпорациясе оештырылды, аның төп бурычы - булган ресурсларны чыннан да перспективалы проектларга җыю һәм берләштерү. Агымдагы елның 1 апреленә кадәр С.П.Горбунов исемендәге Казан авиатөзелеш производство берләшмәсе аның составына керергә тиеш. Бу үзгәртеп корулар республика мәнфәгатьләрен исәпкә алып башкарылырга тиеш. Берләшмәнең Ту гаиләсе самолетларын төзү буенча баш предприятие ролен саклап калу зарур, моны ТУ-214 самолетларын чыгаруны елга 12 данәгә кадәр арттыру һәм Ту-334 самолетларын серияләп җитештерә башлауны тормышка ашыру исәбенә ирешеп була.
Хәзерге вакытта Казан вертолет заводында конкуренциягә сәләтле Ми-8, Ми-17 вертолетлары чыгару белән бергә, үзләренең конструкторлык бюросы көче белән булдырылган "Ансат" җиңел вертолетларын серияләп җитештерү бара. Моннан тыш, Татарстан Республикасы Хөкүмәте ярдәме белән "Актай" күпмаксатлы җиңел вертолетны сынау һәм җитештерүгә кую буенча комплекслы чаралар тормышка ашырыла. Шуның белән бергә, предприятиедә производствоны модернизацияләү буенча җитди эш башкару таләп ителә. Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, предприятие белән бергәләп, агымдагы елда ук предприятиенең технологик базасын модернизацияләү өчен җитәрлек чаралар күрү зарур.
"КМПО" ААҖне аның профилен саклап калуны күздә тоткан алга таба үсеш перспективасын Газпром, "Татэнерго" ААҖ һәм аның структур бүлекчәләре белән кооперацияне үстерүгә тыгыз бәйләү зарур. "Сибур" ҖЧҖ һәм "Казанкомпрессормаш" ААҖ арасында "КМПО" ААҖ дә җитештерелгән двигательләр белән 7 газ кудыру агрегаты җитештерү һәм кую турында килешү төзү монда мөһим адым булып тора.
Авиатөзелеш өлкәсендәге республика предприятиеләре, кызганычка каршы, республика товар җитештерүчеләре белән тыгыз технологик һәм компонент багланышларында тормыйлар. Ә менә фәнни-тикшеренү институтлары, конструкторлык бюролары һәм югары уку йортлары рәвешендә кластерның башка элементлары бар. Читтәге җитештерүчеләрдән кертелгән компонент производстволарыннан бәйлелек зур. Шуңа күрә агымдагы елда илнең челтәрле территориаль кластерларында бу тармак предприятиеләрен интеграцияләү буенча зур эш башкару зарур. Казан дәүләт техник университеты әлеге төбәкара һәм субъектара кластерны тиешле фәнни эшләмәләр белән тәэмин итәргә тиеш.
Авиакластер формалаштырганда әйдәп баручы чит ил авиация техникасы җитештерүчеләре белән озак вакытка исәпләнгән кооперация элемтәләре урнаштыру бик мөһим. Халыкара хезмәттәшлекне җайга салу киләчәктәге стратегия, куәтләрне модернизацияләү һәм конкуренциягә сәләтлелек белән бәйле күп кенә мәсьәләләрне хәл итәргә мөмкинлек бирер иде. Шушы максатта республика Хөкүмәтенә әйдәп баручы чит ил авиаальянслары һәм авиакомплектлар җитештерүчеләре белән эшне башлап җибәрергә кирәк.
Энергетика
2006 елда "Татэнерго" ААҖ холдинг компаниясе гамәлдә реформалауның максатчан моделен булдыруның соңгы стадиясенә керде. Шулай итеп, модернизацияләү һәм яңа төзелеш, барыннан да элек, генерацияләү куәтләрен модернизацияләү өчен зур масштаблы инвестиция ресурсларын җәлеп итү өчен шартлар булдырылды, алар электр энергиясенең үсә барган яңа күмәртәләп сату базары шартларында һәм республикада актив үстерелүче нефть эшкәртү һәм нефть химиясе тармакларын тәэмин итүдә конкурентлылык сәләтен күтәрү өчен кирәк.
Республикада энергетик кластерны формалаштыру башлана. "Татэнерго" ААҖ предприятиеләре (Генерацияләү компаниясе, Челтәрле компания, Төбәк деспетчерлык идарәсе, Казан җылылык челтәре компаниясе) өчен хезмәт күрсәтүләрне аның составыннан чыгарылган ремонтлау, сервиз, автосәнәгать һәм башка предприятиеләр башкара. Шнейдер-Электрик француз фирмасы тарафыннан бирелгән лицензия буенча Зәй шәһәрендәге "Татарстан электротехника компаниясе" ЯАҖ энергосистема ихтыяҗлары өчен җиһазлар эшләп чыгару оештырыла.
2007 елда кластер составына коммуналь энергетика субъектлары, энергетика җиһазларын һәм алар өчен комплектлаучы әйберләр җитештерүчеләр, ә шулай ук Казан энергетика университеты керергә тиеш. Республика Хөкүмәтенә коммуналь энергетика тармагында институциональ һәм инфраструктур үзгәртеп коруларны тизләтү һәм агымдагы елда энергетик кластерны формалаштыруны төгәлләү зарур.
Моннан тыш, 2007 елда энергетика предприятиеләренә электр һәм җылылык энергиясен кулланучыларны ышанычлы һәм өзеклекләрсез тәэмин итүне киметмичә түбәндәгеләрне башкарырга кирәк:
- энергетика предприятиеләренең инде булган акцияләрен реализацияләү һәм өстәмә акцияләрен чыгару исәбенә читтән инвестиция ресурсларын җәлеп итеп, энергетика куәтләрен модернизацияләүне һәм яңаларын төзүне тормышка ашырырга;
- республика территориясендәге эре сәнәгать предприятиеләренә озак вакытка исәпләнгән туры шартнамәләр төзү юлы белән өстенлекләр биреп, электр энергиясенең күмәртәләп сату базарында конкуренциягә сәләтле бәяләр буенча электр энергиясен җибәрүне арттырырга;
- ремонтлау һәм сервис оешмаларының мөстәкыйльлеген көчәйтү, инвестицияләр җәлеп итү максатларында шундый предприятиеләрдәге өлешләрне урта һәм кече бизнеска сатарга, бу очракта үзара файдалы хезмәттәшлек өчен уңай һәм бер үк вакытта конкурентлы шартларны саклап калырга һәм үстерә барырга.
Россия электр энергетикасында кабул ителгән зур масштаблы инвестиция программасын исәпкә алып, илдә энергия машина төзелеше куәтләренең зур дефициты көтелә. Бу Татарстанның машина һәм приборлар төзү предприятиеләре өчен яңа мөмкинлекләр ача. Икътисад һәм сәнәгать министрлыгы, "Татэнерго" ААҖ холдинг компаниясе, республика машина һәм приборлар төзү предприятиеләре белән берлектә, пар-газ технологиясен үзләштерүне күздә тотып, дөнья энергетика компанияләренең алдынгы технологияләрен һәм чит ил инвесторларын җәлеп итеп, агымдагы елда уртак предприятиеләр проектларын һәм икътисадый хезмәттәшлек итүнең башка рәвешләрен эшләү зарур.
Яңа перспектив секторларны үстерү
Татарстан Республикасы тотрыклы һәм динамик үсештә. Шул ук вакытта әлеге тенденцияләрне озак вакытка исәпләнгән перспективада саклап калуны тәэмин итү өчен бүгеннән үк стратегик конкуренциягә сәләтлелекне тәэмин итүче базис салу зарур.
Милли икътисадның түбәндәге төп секторлары республика Хөкүмәтенең көч куюын активлаштыруга мохтаҗ:
- фән һәм фәнни хезмәт күрсәтү;
- инновацияләр инфраструктурасы;
- IT-сектор;
- инжиниринг, сәнәгать дизайны һәм консалтинг;
- туризм;
- логистика.
Фән һәм фәнни тәэмин итү
2006 елда Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе эшчәнлеге форматында җитди үзгәрешләр булды. Республикада вәкаләтләрне киңәйтү, социаль-икътисадый үзгәрешләргә йогынтыны көчәйтү максатларында Академия Президиумына республиканың тугыз комиссиясе, комитетлары, советларының функцияләре һәм вәкаләтләре бирелде, ул гына да түгел, Президиумны формалаштыру тәртибе үзгәртелде, аның эшенә дәүләт органнарының һәм әйдәп баручы предприятиеләрнең төп җитәкчеләре җәлеп ителде.
Бу өлкәдә иң мөһим дәүләт бурычы булып икътисадның фәнни секторы функцияләвеннән гамәлдә нәтиҗәләр алуны күтәрү, фәнни-инновация эшчәнлеген оештыруның һәм аңа идарә итүнең яңа структураларын булдыру, дәүләт идарәсе структураларының, бизнес-җәмгыятьнең һәм фәннең үзара хезмәттәшлеге оптималь рәвешләрен эзләү тора.
Бу максатларга 2007 елда республика Хөкүмәтенә түбәндәгеләрне башкару зарур:
- Идарә итүнең программ-максатчан ысулына күчүне һәм фәнни тикшеренүләрне финанслауны тормышка ашырырга. Икътисадый һәм социаль үсешнең иң мөһим проблемаларын хәл итүгә юнәлдерелгән республика фәнни проектларын формалаштыруның төз системасын эшләргә. Фәннәр академиясе һәм аның бүлекчәләре белән идарә итү структурасы үсешнең озакка сузылган гомумдәүләт өстенлекләрен чагылдыру гына түгел, төп кластер берәмлекләре белән нәтиҗәле фәнни җитәкчелек итүне дә тәэмин итәргә тиеш.
- Республика фәнни учреждениеләрен тулы инвентарьлаштыруны гамәлгә ашырырга һәм аларны, эшчәнлекләрен финанслауның хуҗалык исәбе принципларын саклап, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенә тапшыруны максатчан дип санарга. Бу беренче чиратта "Углеводород чималы Идел фәнни-тикшеренү институты" ААҖгә, "Казан авиация технологияләре фәнни-тикшеренү институты" ААҖгә, "НИИнефтехимпроект" ААҖгә, Казан исәпләү техникасы һәм информатикасы фәнни-производство берләшмәсенә, "Казан фәнни-техник институты" ААҖгә, "Бөтенсоюз медицина инструментлары фәнни-тикшеренү институты" дәүләт унитар предприятиесенә һәм башкаларга кагыла. Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе, Мәгариф һәм фән министрлыгы, институтлар җитәкчеләре белән бергәләп, аларның эшчәнлеге биш еллык программасын эшләргә һәм расларга тиеш.
Инновацияләр инфраструктурасы
Икътисадның динамикалы тотрыклы үсешен тәэмин итүдә инновацияләр производствоның техник һәм технологик базасын өзлексез яңартуны, яңа, конкуренциягә сәләтле продукцияне үзләштерү һәм чыгаруны, товарлар һәм хезмәт күрсәтүләрнең дөнья базарларына нәтиҗәле үтеп керүен тәэмин итәргә сәләтле инновация эшчәнлеге беренче дәрәҗәдәге рольне уйный.
Республикада инновация һәм фәнни эшчәнлекнең базислы инфраструктура элементлары булдырылды, аларны тагын да үстерү һәм камилләштерү, беренче чиратта тулы кыйммәтле конкурентлы базар формалаштыруны тәэмин итүче яңа инструментларыннан файдалану зарур. Бу секторда бернинди дә, бигрәк тә дәүләт монополиясе булырга тиеш түгел. Бу киң үтеп керүләрнең һәм динамикалыкның төп шарты.
Беренче чиратта, югары уку йортлары, академик һәм тармак институтлары, технопарклар, шулай ук инжиниринг үзәкләре катнашында технологияләр трансферлары үзәкләре булдыруга игътибар бирелергә тиеш, аларны төзү икътисадның югары технологияле тармакларын тизләтелгән үстерүне һәм аларны республиканың икътисадый үсешендә төп көчләрнең берсенә әверелдерүне тәэмин итәчәк.
"Идея" технопаркы һәм "Мастер" КИП буенча тупланган тәҗрибәне исәпкә алып, Хөкүмәт 2007 елда төп көчләрне Казан "Химград" технополисы проектын гамәлгә ашыруга тупларга тиеш. Химград, федераль чараларны һәм шәхси инвестицияләрне җәлеп итеп, "Тасма" заводы сәнәгать мәйданчыгында төзелә. Әлеге технопарк инновация һәм нефть химиясе кластерын югары технологияле үстерү өчен шартлар булдырырга, шулай ук республикада кече һәм урта бизнесны җәлеп итеп җитештерелүче өстәлмә бәяләр күләмен арттырырга һәм нефть химиясе продукциясен өстәмә яңадан бүлүне тәэмин итәргә тиеш. Химград структурасында түбәндәгеләр каралырга тиеш: индустриаль парк (анда нефть химиясе продукциясен эшкәртү өчен кирәк булган инфраструктура: инженерлык челтәре; транспорт инфраструктурасы; потенциаль резедентларның ихтыяҗлары нигезендә конструкцияләнгән профильле җитештерү куәтләре туплана); "проектлы белем бирү" принципы буенча функцияләүче корпоратив университет; үзенең йөк терминалы; хезмәткәрләр өчен торак һәм социаль инфраструктура. Моннан тыш Татарстан Республикасы "Россия Федерациясендә югары технологияләр өлкәсендә технопарклар булдыру" дәүләт программасы буенча Федераль конкурста җиңеп чыкты. Казанда формалаштырылучы технопаркның эшчәнлегендә өстенлекле юнәлешләр: нефть химиясе, мәгълүмати технологияләр, биотехнологияләр һәм нанотехнологияләр. Нефть химиясе һәм биотехнология юнәлеше Химград куәтләрендә урнаштырылачак, анда бизнес-инкубатор, башлангыч нефть-химия җиһазларыннан коллектив файдалану үзәкләре, нефть химиясе өлкәсендә тикшеренү лабораторияләре.
Тулаем 2007-2009 елларда Технопарк төзүгә 3,4 млрд. сум федераль акчалар һәм 2,3 млрд. сум республика бюджеты акчаларын юнәлтү планлаштырылган. Технопаркта катнашучы компанияләрнең көтелгән еллык әйләнеше - елга 7 млрд. сум акча һәм 7 мең яңа эш урыны.
Хөкүмәт бу мөһим инновация инфраструктурасы объектларын югары технологияле җиһазлар белән тәэмин итәргә һәм технополисның һәм югары технологияләр технопаркының киләчәктәге катнашучылары эшчәнлеген башлауга акчалар җәлеп итү өчен уңай шартлар булдырырга тиеш, шул исәптән барлык өстенлекле эшчәнлек юнәлешләре буенча иң эре дөнья лидерлары якорьле резедентлар сыйфатында да җәлеп ителсен.
Татарстан Республикасында кече һәм урта бизнес өчен финанс ресурсларының кулланырлык булуын күтәрү буенча да эш бара. Байтак кына программалар эшкә җигелде һәм гамәлгә куелды. Шул ук вакытта, 2006 елдагы эшкуарлар съезды нәтиҗәләре күрсәткәнчә, бу проблема һаман да актуаль булып кала бирә. Шуңа 2007 елда ликвидлы тәэмин итү - залог бирү мөмкинлекләре чикле булганда кече эшкуарлык субъектларын кредитлаганда дәүләт гарантияләре бирүнең яңа механизмын эшләтеп җибәрү зарур. Кредит рисклары эшкуар, банк һәм дәүләт арасында бүленәчәк. 2007 елның беренче кварталында инвестиция-венчур фонды федераль программалар буенча акчалар җәлеп итеп, 900 млн. сумлык гомуми суммага гарантияләр бирү мөмкинлеге белән гарантия фонды формалаштыру зарур, бу республика эшкуарлары өчен файдалырак кредит акчаларын бирүгә банкларның кызыксынучанлыгын күтәрергә мөмкинлек бирәчәк.
Шул ук вакытта республика Хөкүмәтенең игътибарын бюджеты 800 млн. сум булган фәнни эшкуарлыкка ярдәм һәм финанслау күләме 300 млн. сум булган мәгълүмати технологияләрдә эшкуарлыкка булышлык итү фондлары эшчәнлеген башлап җибәрүнең гафу ителмәслек төстә сузылуына юнәлтәсе килә. Республика һәм федераль органнар тарафыннан, шуңа охшашлы финанслау формаларына югары ихтыяҗ булган шартларда, тик торган байтак кына акчалар читкә юнәлтелә. 2007 елда аларның эшчәнлеген башлап җибәрүне тәэмин итәргә кирәк.
Агымдагы елда Хөкүмәткә, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенә, югары уку йортларына төп игътибарны шулай ук фәнни-техник эшчәнлекнең нәтиҗәләрен коммерцияләштерү мәсьәләләренә юнәлтергә кирәк. Үз идеяләрен гамәлгә ашыру өчен акча эзләп галимнәр һәм уйлап табучылар йөрергә тиеш түгел, ә бер полюсында белемнәр, икенчесендә - финанслар булган полюсларны максималь якынайту өчен шартларны без тудырырга тиешбез. Әгәр дә безнең игътибар җитмәсә, галимнәребезнең кызыклы эшләнмәләре кулайрак урынга күчәчәк.
Инновацияләргә юлдашлык һәм инвестицияләр җәлеп итү республика системасының мөһим инфраструктура элементы булып "Алабуга" сәнәгать-җитештерү тибындагы махсус икътисадый зоналар төзү тора. Озак вакытка исәпләнгән ташламалар бирү планындагы барлык кирәкле закон чыгару актлары нигездә хәл ителде. Анда потенциаль катнашучылар (хәзер карауда 15 тән артык заявка бар) яңа перспектив производстволар булдыруга кызыксынды, барыннан да элек бу "Северсталь-авто Алабуга" ААҖ. Шул ук вакытта кирәкле инфраструктура булдыру гафу ителмәслек акрын бара, моңа нигездә федераль структураларның инфраструктураны финанслау буенча үз йөкләмәләрен үтәп бетермәве сәбәпче. Республика Хөкүмәте федераль структураларның үзләре үк кабул иткән карарларын үз вакытында үтәүләренә ирешергә тиеш.
IT сектор
Бездәгедәй сәнәгать һәм кадрлар потенциалы булган республика өчен мәгълүматый технологияләр секторы бик акрын үсә. Нәкъ менә шушы өлкәдә "баш миләренең читкә китүе" иң еш күзәтелә. Бу безнең мәгълүматлаштыру өлкәсендә яхшы белгечләр әзерләвебез, ләкин аларның белемнәренә һәм осталыкларына нәтиҗәле куллану һәм аларның компетенциясенә туры килерлек лаеклы түләү тәэмин итә алмавыбыз турында сөйли. Бу киләчәктә дә билгеле бер катлаулыклар китереп чыгарырга мөмкин, чөнки яңа постиндустриаль җәмгыятьтә мәгълүмат төп җитештерү көченә әверелә.
Шуңа бәйле рәвештә республика Хөкүмәтенә, барыннан да бигрәк Мәгълүматлаштыру һәм элемтә министрлыгына, компетенцияләр өлкәсендә үз приоритетларын тулысынча үзгәртергә кирәк. Республика инициативалары аркасында элемтә тармагы базар принципларында тотрыклы һәм динамикалы үсә, хәзер игътибарны мәгълүмати технологияләрне үстерүгә юнәлтү зарур. Эш ике төп юнәлештә оештырылырга тиеш:
Беренчесе - инфокоммуникацион компанияләр өчен алдынгы инфраструктура булдыру, аларга республикада эшләү отышлы булсын. Якындагы өч ел эчендә Россия Федерациясендә иң уңайлы эш шартларына һәм тарифларына ирешергә тиешбез. Шулай ук халыкара IT базарының стратегик сигментлары белән дә мөнәсәбәтебезне ачыклау мөһим, анда республика профиль компанияләренә мөстәкыйль рәвештә дә, халыкара һәм федераль компанияләр белән бергәләп тә, халыкара, БДБ һәм федераль базарга чыгарга мөмкинлек бирүче конкурентлык өстенлекләре тәэмин итә алыр иде. 2007 елда әлеге башлангычларга инфраструктура ягыннан булышу өчен "Идея" технопаркы һәм "Мастер" Кама индустриаль паркы тәҗрибәсе буенча Казандагы IT технопаркын формалаштыруны башларга кирәк. Бу секторның үзәге һәм идея ягыннан рухландыручысы булып Казан дәүләт университеты торырга мөмкин.
Икенчесе - Россия Федерациясенең башка субъектларыннан һәм БДБ дән республикада эшләү өчен IT бизнес белгечләрен максатчан җәлеп итү. Әгәр республика торак мәсьәләләрен яхшырак хәл итүне, эш өчен уңайлы, иң мөһиме, креатив шартлар булдыруны һәм аларның гаиләләре өчен тиешле шартлар булдыруны тәкъдим итә алса, без әлеге мөһим бурычны чишә алыр идек.
Инфокоммуникация хезмәтләренең халыкның киң катламнарына үтеп керүе өчен, программ продуктларның татар телендәге интерфейсы белән, аларның спектрын киңәйтү буенча уңышлы тәҗрибәне дәвам итү зарур. Мәгариф, мәдәният, сәнгать, социаль яклау учреждениеләрендә һәм дәүләт хакимияте органнарында файдалану өчен әйдәп баручы компанияләрнең продуктларын татар теленә күчерүне тәэмин итәргә кирәк.
Республикада әйдәп баручы чит ил инфокоммуникация компанияләренең килүе мөһим шарты булып интеллектуаль мөлкәткә идарә итүнең нәтиҗәлелеген күтәрү тора. Бу юнәлештә республика мөһим адымнар ясады. Татарстан, федерация субъектлары арасында беренче буларак, дәүләт идарәсе системасында кулланыла торган программ чараларын легальләштерүгә күчте. Аның иң эре җитештерүчесе - Майкрософт фирмасы белән тиешле килешүләр төзелде. Күп кенә эре предприятиеләр дә әлеге үрнәккә һәм мөһим башлангычка кушылдылар.
Дөнья икътисадында интеллектуаль милек объектларына хокуклар белән идарә итү технологиясе хәзерге заман производство лидерларын билгели. Россия Федерациясендә, алга киткән илләр икътисадыннан аермалы буларак, кызганычка каршы, Татарстан Республикасы предприятиеләре активларында интеллектуаль милек объектлары гаять саран күрсәтелгән.
Технологияләрнең лецензия базарын формалаштыру бик акрын бара. Нәтиҗә буларак, илебез инновация фирмаларының күпчелеге дөнья базарында конкуренциягә сәләтле түгел, аларның инвестиция җәлеп итүчәнлеге түбән. Инновация проектлары составына интеллектуаль милек объектларын яклауның эшләнелгән технологияләре булмау җитештерүченең инновация продуктын, эшләүченең бизнесын куркыныч астына куя.
Хәзерге вакытта булдырылган интеллектуаль милек объектларына мөлкәти хокукларны бүлгәндә НИОКР дәүләт заказчылары мәнфәгатьләрен тәэмин итүче структуралар һәм төгәл механизмнар фактта юк, фәнни-техник эшчәнлек нәтиҗәләрен коммерцияләштерү турында системалы мәгълүматлар шулай ук юк.
Интеллектуаль мөлкәтне яклау буенча законнарның гамәли масштабы хәзерге вакытта дөнья стандартларына туры килми. Шуның нәтиҗәсе буларак, Бөтендөнья Сәүдә Оешмасына (ВТО) кергәндә без түбәндәге проблемалар белән очрашачакбыз: продукциянең фәкать аңа гына булган хокуклары якланмавы аркасында конкурентлыкка сәләтлелекнең кимүе; өченче затларның хокукларын, шул исәптән интеллектуаль милек объектларының трансчиктәш күченүләре вакытында да, алдан уйланылмаган бозулар өчен санкцияләр; үзләренең матди булмаган активларын капитализацияләүне санга санамаучы инновация предприятиеләренең һәм оешмаларының компанияләр кушылганда һәм сатып алынганда позицияләренең йомшак булуы.
Патент сугышлары технологияләре һәм конкурентлар бизнесын блоклаучы патент пакетлары белән бастыру алга киткән илләрнең базар мөнәсәбәтләрендә киң кулланыла, ә интеллектуаль мөлкәткә идарә итү өлкәсендә төгел сәясәт булмау Россия Федерациясенең ВТОга керүе вакытында Татарстан Республикасының икътисадый иминлегенә турыдан-туры йогынты ясаячак.
Бу шартларда Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәгать министрлыгы агымдагы елда фәнни-техник эшчәнлек нәтиҗәләрен һәм интеллектуаль милек объектларын исәпкә алу һәм алар белән идарә итү дәүләт системасын тиз арада кертергә, интеллектуаль милек объектларының югары дәрәҗәдә сакланган цивилизацияле базарын формалаштыру өчен шартлар тудырырга тиеш, югыйсә моның нәтиҗәләре һәлакәткә китерергә мөмкин.
Интеллектуаль мөлкәтне исәпкә алу һәм аңа идарә итү системасы республиканың иң эре инновация структуралары эшчәнлегенең, шул исәптән "Татарстан Республикасы инвестиция-венчур фонды", "Идея" инновация-җитештерү технопаркы" ААҖ, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенең дә, мәҗбүри инструменты булырга тиеш.
Инжиниринг, сәнәгать дизайны һәм консалтинг
Республикада сәнәгатьнең динамикалы үсеше тагын бер проблема - югары квалификацияле, алдынгы халыкара технологияләрдә һәм идарә стандартларында яхшы мәгълүматлы, ә иң мөһиме - инжиниринг, сәнәгать дизайны һәм консалтинг өлкәсендә авторитетлы һәм чит илләрдә дә танылучы илебез компанияләре дефицитын китереп чыгара.
Теләсә нинди әйбернең дизайны - ул маркетологларның, дизайнерларның, конструкторларның, рекламачыларның уртак эше нәтиҗәсе. Һәм бу дизайн никадәр оригиналь һәм индивидуаль булса, әлеге продукт башка шундый ук продуктлар арасында иң кызыктырырлыгы булачак. Базарлар үсә барган шартларда һәм ВТОга керү планлаштырылганда предприятиеләр бәяләр якын һәм продукциянең функциональлеге гаять охшаш булган шартларда конкуренциялиләр. Сәнәгать дизайны бу шартларда еш кына кулланучының өстенлек бирүенә һәм тәртибенә йогынты ясаучы бердәнбер аермага әверелә. Бу продуктның тышкы үзенчәлекләрен яхшырту гына түгел, кагыйдә буларак, аларның җитди конструкторлык үзгәрешләре дә.
Проектларны тулы инновация циклы буенча: тиешле базар конъюнктурасын өйрәнүдән алып, җиһазларны комплектлы җибәрүгә, аларның системалы интеграцияләнүенә, товарларны кадрлар тарафыннан озатып "ачкычы белән бергә" тапшыруга һәм аннан соңгы сервис хезмәте күрсәтүгә һәм үсешнең консалтинг кабул итүенә кадәр гамәлгә ашыру мөһимлек ала. Бизнес-алгарыш буларак инжиниринг фәнне, техниканы, икътисадны, эшкуарлыкны һәм идарәне берләштерә, димәк комплекслы карарлар тәкъдим итә һәм процесс, тулаем интеграция системасы өчен җавап бирә.
Хәзерге вакытта сәнәгать дизайны технологияләрен һәм инжинирингны нигездә, әйдәп баручы чит ил һәм Россия компанияләрен җәлеп итеп, республиканың лидер предприятиеләре кулланып килә. Яңа базарларга керү зарур булган йә кризистан чыгарга һәм бизнесны алып баруның тоткарланып калган кагыйдәләреннән баш тартырга теләгән, шулай ук кече һәм урта бизнесның иң киң даирәләре өчен әлеге хезмәт күрсәтүләр буй җитәрлек түгел. Нәтиҗәдә безнең товар җитештерүчеләребез перспективалы базарларга чыкканда җитди авырлыкларга дучар булалар.
Бу мөһим хәлләрне игътибарга алып, республика Хөкүмәте һәм Татарстан Республикасы Икътисад һәм сәнәгать министрлыгы эре проектларны гамәлгә ашырганда партнерлар алдында мәҗбүри шартларның берсе буларак инжиниринг, сәнәгать дизайны һәм консалтинг өлкәсендә республика территориясендә уртак предприятиеләр булдыру мәсьәләсен алга кую зарур. "Идея" инвестиция-җитештерү технопаркына инжиниринг фирмалары һәм сәнәгать дизайны буенча махсуслашучы фирмалар эшчәнлеге өчен кирәкле булган старт инфраструктура элементлары булдыру максатларында аларга кирәкле биналар бирергә һәм үсеш өчен уңай шартлар тәэмин итәргә кирәк. 2007 елда без бу юнәлештә сизелерлек алга китешне тәэмин итәргә тиеш.
Туризм
Татарстан Республикасында гомумроссия һәм республика масштабларында гына түгел, бөтен дөньяда зур кыйммәткә ия булган тарихи-мәдәни объектлар һәм һәйкәлләр комплексының зур күләме тупланган.
2006 елда Татарстанда булган туристлар саны 1 млн. кешедән күбрәк булды. Мәдәни-тарихи мирас объектларын торгызу, спорт-савыктыру һәм күңел ачу үзәкләре төзү инженер һәм шәһәр төзелеше инфраструктурасын модернизацияләү һәм үстерү, төрле дәрәҗәдәге вакыйга чаралары уздыру буенча сизелерлек эш башкарылды. Агымдагы елда Федерация Советының "Россиянең Зур Алтын Боҗрасы" проектына республиканың ике объекты (Болгар һәм Свяжск тарихи архитектура комплекслары) кертелде.
Республиканың туристлык продукциясе таныла башлады һәм аңа ихтыяҗ барлыкка килде. Шул ук вакытта, көч куюларга да карамастан, Татарстан Республикасы әле "туристларны гомумән тартып торучы объектка" әверелмәде, туристлык бизнесының мөмкинлекләре һәм булган рекрацион инфраструктуралар тулы күләмдә файдаланылмый. Моның сәбәбе, барыннан да элек, эзлекле, системалы якын килү булмауда. Дәүләтнең, муниципаль берәмлекләрнең һәм эшкуарлык секторының гамәлләре масштаблы, ләкин шул ук вакытта өзек-тәтек һәм каршылыклы.
Татарстан Республикасында туризм тармагын үстерүгә кирәкле импульс бирү өчен агымдагы елда түбәндәгеләрне эшләү зарур:
- Татарстан Республикасы Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министрлыгы, Казан, башка шәһәрләр һәм районнар җитәкчелеге белән бергә, республика туристлык продукциясен тышкы һәм эчке базарда хәрәкәткә китерү өчен озак вакытка исәпләнгән маркетинг стратегиясен эшләргә һәм Министрлар Кабинеты раславына кертергә тиеш, анда дәүләт, муниципаль һәм эшкуарлык чыгымнары турыдан-туры ахыргы нәтиҗәләр белән үзара бәйләнештә булырга тиеш.
- Татарстан Республикасы Хөкүмәтенә, муниципаль берәмлекләргә кече һәм урта бизнес өчен "ачык" туристлык бизнесына, аны халыкара туристлык базарына интеграцияләү шартлары булдырырга. Моның өчен туристлык индустриясенең һәм туристлык инфраструктурасының конкрет объектлары буенча әзерләнгән инвестиция проектларының һәм инвестиция мәйданчыкларының проектларның коммерциячел кайтарылышы чорына дәүләт һәм муниципаль булышлык чаралары белән гомумреспублика банкын булдыру һәм Сәүдә-сәнәгать палатасы, кече һәм урта бизнесны үстерү агентлыгы аша, Россия һәм чит ил инвесторларын җәлеп итеп, аларны сатуга яисә финанслауга тиешле конкурс үткәрергә.
- Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм, Мәдәният министрлыкларына туристлар җәлеп итү һәм аларга хезмәт күрсәтү буенча перспектив уникаль проектлар булдыру эшен дәвам итәргә. "Татарстанның энҗе муенсасы", "Казанның тарихи бульвары - Җир Хартиясе - Араис", Алабуга районындагы "Этник авыл" һәм башка проектларны шундыйларга кертергә була. Туристларны Татарстан Республикасына җәлеп итү өчен Сабантуй милли бәйрәме мөмкинлекләреннән тулырак файдаланырга булыр иде. Татарстанның туристлык-рекрацион типтагы махсус икътисадый зоналарын төзү буенча гомумфедераль программаларында һәм "Россиянең Зур Алтын Боҗрасы" һәм "Россиянең туристлык үзәкләре" проектларында катнашуын активлаштырырга кирәк.
- Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм, Мәдәният министрлыкларына Алабуга муниципаль берәмлеге администрациясе белән бергәләп, Алабуга шәһәренең 2007 елда 1000 еллыгын бәйрәм итүгә бәйле рәвештә туристлык потенциалын популярлаштыру буенча чаралар планы әзерләргә.
Татарстан Республикасы территориясендә табигать һәйкәлләренә кагылышлы 40 тан артык геологик объект билгеле. Алар арасында халыкара һәм федераль әһәмияткә ия һәйкәлләр бар. Махсус фәнни әһәмияткә диңгез һәм континенталь формация чикләрен күреп булган Тәтеш районы Монастырское авылы янында һәм Алабуга районы Синтяк һәм Танай авылларындагы Пермь системасының Эталон киселеше белән тәкъдим ителгән стратиграфик һәйкәлләр ия. Гаять зур әһәмиятле объектларга Апас районы Ишеево авылы янындагы соңгы Пермь чоры сөйрәлүче хайваннары казылма калдыкларының уникаль табылу урыны кертелә ала. Бу объект коллекцион кыйммәткә ия һәм урлаулар куркынычына аеруча дучар. Моннан тыш, Югары Ослан районының "Каменный", "Черемушки" ерымнары, Печище геологик киселеше, Чирмешән районының Түбән Кармалка авылы янындагы асфальтит чыгу урыны һәм Кама Тамагының спелеологик системасы кызыксыну тудыра.
Табигатьнең геологик һәйкәлләрен саклау һәм туристлык программаларында файдалану өчен:
- республика Хөкүмәтенә муниципаль берәмлекләр һәм потенциаль инвесторлар белән берлектә геологик табигый һәйкәлләрне саклау һәм төзекләндерүнең объектлап программасын эшләргә.
-Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министрлыгына муниципаль берәмлекләр белән берлектә табигатьнең геологик һәйкәлләренә туристлык маршрутлары булдырырга.
-Татарстан Республикасы Экология һәм табигый ресурслар министрлыгына халыкара һәм федераль әһәмияткә ия дәрәҗәдәге табигатьнең геологик һәйкәлләрен өйрәнүне дәвам итәргә, аларның статусын рәсмиләштерү һәм раслау, Татарстан Республикасының махсус сакланучы табигый территорияләр Дәүләт реестрына һәм Россиянең геологик мирас объектларының Дәүләт җыентыгына кертү зарур.
2007 елда бу өлкәгә куелган мәсьәләләрне нәтиҗәле хәл итү өчен бюджет акчасын рациональ файдалану һәм оптимальләштерү процессын дәвам итәргә кирәк. Бу максатларда Татарстан Республикасы Хөкүмәте тарафыннан Яшьләр эшләре, спорт һәм туризм министрлыгы учреждениеләрен автоном оешмаларга күчерү мәсьәләсе тирәнтен тикшерелергә тиеш. Бу аларның эшчәнлек нәтиҗәләре өчен җаваплылыгын, күрсәтелүче хезмәт сыйфатын күтәрергә, мөстәкыйль хуҗалык эшчәнлеге алып бару мөмкинлеген киңәйтергә ярдәм итәчәк, әлеге алшартлар белгечләрнең матди кызыксынучанлыгында һәм хезмәт хакы үсешендә уңай чагылачак.
Эшчәнлекнең мөһим юнәлешләренең берсе булып Татарстан Республикасының тарихи-мәдәни һәм геологик байлыкларын Гомумроссия мәдәни туризм системасына һәм Бөтендөнья халыкара туристлык челтәренә кертү торырга тиеш.
Логистика
Глобальләшү, Россия Федерациясенең киләчәктә Бөтендөнья Сәүдә Оешмасына керүе шартларында логистика конкурентлык сәләтен үстерүнең мөһим компонентына әверелә. Үз вакытында нәкъ логистик өстенлекләр "Идел буе Болгарстаны"ның барлыкка килүенә һәм чәчәк атуына китерде. Кызганычка каршы, әлеге эффектлар һәм аңа бәйле стратегик позицияләр мәңгелек рента була алмый. Алар үсешкә һәм ишәйтүгә мохтаҗ. Идел буе федераль округы буенча иң якын күршеләребез, уңай алшартларының азрак булуына карамастан, көчләрен кискен активлаштырдылар һәм еш кына административ һәм сәяси чаралардан файдаланып, тарихи барлыкка килгән товар, мәгълүмат һәм финанс агымын үз файдаларына "борырга" омтылалар. Бу процессларны үзагымга җибәрергә ярамый. Логистика өлкәсендәге дөрес карар транспорт һәм склад чыгымнарын киметү юлы белән товар җитештерү һәм хезмәт чыгымын киметә һәм кайбер очракларда табышны 15-20 процентка күтәрергә һәм конкурентлык сәләте күрсәткечләренә турыдан-туры йогынты ясау мөмкинлеге бирә.
Анализ Татарстанда өч төп мультимодаль йөк терминалын Республика аша узучы халыкара транспорт коридорлары киселешендә төзүнең максатчанлыгын күрсәтә.
Бу системада үзәк булып, "Төньяк-Көньяк", "Көнбатыш-Көнчыгыш" халыкара транспорт коридорлары киселешендә урнашкан һәм федераль тимер юл, су юлы һәм автомобиль юлларына чыгу мөмкинлеге булган Свяжск мультимодаль терминал-логистика үзәге киләчәктә Идел буе регионының транспорт-логистика системасының төп өлешенә әверелергә сәләтле. Россия Федерациясе Бөтендөнья Сәүдә Оешмасына керү белән терминал экспорт-импорт йөкләр күчерүнең эре пунктына, шулай ук халыкара транспорт коридорлары буенча йөк күчерү өчен иң әһәмиятле елга портына әверелергә сәләтле. Үзәкне булдыру Республика товарларын Европаның әйдәп баручы үзәкләренә һәм кирегә китереп җиткерү вакытын 7 көнгә кадәр кыскарту, транспорт һәм йөкләрне күчерү белән бәйле өстәмә чыгымнарны 30 процентка киметү мөмкинлеген бирер иде. 1990 елдан Европа Союзының әйдәп баручы белгечләре һәм консалтинг компанияләре катнашып әзерләнгән проект куллану алды стадиясендә. Өлгерү белән терминал елына 8-8,5 млн. тоннага кадәр йөк күчерүне тормышка ашырачак һәм елына 300 млн. доллар чамасы акча әйләнешен тәэмин итә алачак. Тимер юл, су һәм автомобиль транспортындагы товар әйләнеше эшнең беренче елында гына да 20 процентка, биш елдан - 2 тапкыр үсәчәк. Кече һәм урта бизнес шартлары шактый җиңеләячәк.
Транспорт һәм юл хуҗалыгы министрлыгының бу юнәлештә мөмкинлекләре җитми. Республика Хөкүмәтенә агымдагы елда перспективалы чит ил инвесторлары һәм чит илләрнең потенциаль эре транспорт, сәүдә, склад эше операторлары белән берлектә җентекле проект, шул исәптән Россия Федерациясенең Инвестиция фонды акчаларыннан дәүләт ярдәме алуга заявка әзерли башлау зарур.
Конкуренциягә булышлык итү, эшкуарлык климатының җәлеп итүчәнлеген күтәрү
Эшчәнлек активлыгын һәм эшкуарлык климатының җәлеп итүчәнлеген күтәрү республика үткәрә торган икътисадый сәясәтнең төп элементлары булып торалар.
Бу юнәлештә мәгълүм бер уңышлар булуга да карамастан, кайбер позицияләр буенча дәүләт ярдәмен көчәйтергә кирәк.
Конкуренцияне төп бозулар, кагыйдә буларак, хакимиятнең муниципаль органнары һәм өстенлекле урынны биләгән, локаль табигый монополияләргә кергән хуҗалык итүче субъектлар гамәлләре белән бәйле. Базарга керүне чикләү, контрагентларга отышсыз килешү шартлары тәкъдим итү әлеге хокук бозуларның иң характерлы төрләре.
Республика дәрәҗәсендә мондый проблемаларның иң зур өлешен соңгы еллар дәвамында бетерә алдык. Кызганычка каршы, җирле хакимият органнарының мөстәкыйльлеге арту һәм вәкаләтләре ишәю белән бәйле рәвештә конкуренцияне чикләү проблемалары башлыча муниципаль дәрәҗәгә күчте. Муниципаль берәмлекләрнең дә безнең хаталардан азат булмавын әйтергә туры килә.
Базарга керүдәге киртәләр һәм хуҗалык итүче субъектлар эшчәнлеген нигезсез чикләүләр күбрәк торак төзелешенә җир кишәрлекләре бүлеп бирүдә, автомобильләр белән пассажирлар йөртү базарында, үлгәннәрне күмү буенча хезмәт күрсәтүдә һәм торак-коммуналь хуҗалыгы өлкәсендә чагылыш таба.
Гамәлдәге законнар нигезендә дәүләт сатып алуларының, дәүләт заказының төп ысулы сыйфатында конкурслар булуга да карамастан, муниципаль органнар еш кына дәгъвачылар даирәсен анда катнашучылардан үзләре теләгән кандидатларны сайлап алу юлы белән алдан билгеләнгән санга кадәр киметергә тырышалар. Ул гына да түгел, элек нормаль конкуренция булган секторларда: консалтинг, аудит, реклама, укыту һәм башка бик күп өлкәләрдә бер дә кирәкмәгән муниципаль предприятиеләр төзелә һәм әлеге тармакларның үсешенә зыян китереп, аларга иң уңайлы эш режимы булдырыла. Муниципаль берәмлекләр башлыклары советына, Икътисад һәм сәнәгать министрлыгын, Хисап палатасын һәм республика хокук саклау органнарын җәлеп итеп 2007 елда килеп туган вәзгыятькә җентекле анализ ясарга һәм бик мавыгып киткән җитәкчеләрне җаваплылыкка тартырга кирәк.
Җирле, төбәк һәм федераль дәрәҗәдәге хакимиятнең барлык кызыксынган органнары тарафыннан халыкның тормыш дәрәҗәсенә йогынты ясаучы социаль әһәмияте булган өлкәләрдә эш башкаручы локаль монополистлар эшчәнлеген җайга салу һәм комплекслы контрольдә тоту проблемасы актуаль булып кала бирә. Республика Хөкүмәтенә әлеге мөһим, ә кайчакта шәһәрне төзегән предприятиеләрнең конкурентлы үсеше бурычлары һәм гражданнарның тормыш хәлен яхшырту мәнфәгатьләре арасында акыллы компромисс табарга кирәк. Күрсәтелгән предприятиеләрнең идарә итү органнарына мәҗбүри рәвештә Сәүдә-сәнәгать палатасы, кече һәм урта бизнесны үстерү агентлыгы вәкилләре кертелергә тиеш. Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, Финанс министрлыгына әлеге процессларны нормальләштерүгә ярдәм йөзеннән 2007 елда инфраструктура тармаклары челтәренә кушуның бердәй кагыйдәләрен, икътисадый нигезләнгән шартларын һәм тарифларын эшләргә кирәк.
Кызганычка каршы, табигый монополияләргә кергән предприятиеләр үзләре дә эшчәнлекләрен оптимальләштерергә, шул исәптән моңа конкурс процедуралары уздыру юлы белән ирешергә тиешләр.
Россия Федерациясенең күпчелек төбәкләре кебек үк, Татарстан Республикасына да республика товар җитештерүчеләрен эре сәүдә (ретейллы) челтәрләргә керүнең дискриминацияле шартлары булдыру белән бәйле, оештыру, административ, икътисадый характердагы алар җитештергән продукцияне күрсәтелгән структуралар аша реализацияләүгә тоткарлык тудыручы киртәләр булдыру проблемалары хас. Аерым алганда республика товар җитештерүчеләренең төп дәгъвалары сәүдә челтәрләре тарафыннан төрле "бонуслар", "кертемнәр", "ташламалар" һ.б.ш., авыл хуҗалыгы продукциясен сатуның файдалы булмаган шартларын көчләп тагудан гыйбарәт. Сәүдә челтәрләре вәкилләре ягыннан төргәкләүнең сыйфатына, куелучы товарларның Европа стандартлары таләпләренә туры килмәве һәм җитештерү компаниясен рекламалауның йомшак куелуы турында дәгъвалар белдерелә. Шуңа бәйле рәвештә республика Хөкүмәте үзебезнең республика товар җитештерүчеләренә булышлык итү зарурлыгына, тиешле органнар ягыннан алар төзи торган шартнамәләрдән нигезсез таләпләрне аларның продукция сату базарларына керүе өчен дискриминацияле шартлар булдыручы таләпләрен бетерү максатларында тиешле контроль органнары ягыннан тикшереп торуны тормышка ашыруына аеруча игътибар бирергә тиеш. Әлеге проблема ел саен куелып торса да, аны хәл итүнең нәтиҗәле инструментлары әлегәчә тәкъдим ителмәде.
Икътисад һәм сәнәгать министрлыгына, Сәүдә һәм тышкы икътисадый хезмәттәшлек министрлыгына үз чиратында 2007 елда республиканың төрле базарларының төбәкләр буенча конкурентлылык дәрәҗәсен бәяләү күрсәткечләре системасын һәм эшкуарлык климатын бәяләү системасын эшләргә, аларны индикатив идарә итү системасына кертергә кирәк.
Дәүләт-шәхси партнерлык системасын үстерү
Бүген территорияне үстерүнең югары һәм тотрыклы темпларын тәэмин итү дәүләт һәм муниципаль органнарның бизнес вәкилләре белән үзара кызыксынган партнерлыгыннан башка мөмкин булмавы күзгә күренеп торган фактка әверелә бара. Эре иҗтимагый әһәмиятле проектларны гамәлгә ашыру, кагыйдә буларак, зур капитал салуларны озак вакытка исәпләнгән кайтарып алуны күздә тота, шуңа күрә дәүләт партнерлыгын үстерү аеруча актуальлек ала, мондый партнерлык булганда дәүләт шәхси инвестицияләр күләме артуга ярдәм итә.
2006 елда дәүләт-шәхси партнерлык рәвешендә шәхси инвесторлар акчалары бераз транспорт инфраструктурасына һәм торак-коммуналь хуҗалыгына җәлеп ителде.
Социаль-мәдәни билгеләнештәге объектларга инвестицияләр күләме аз гына югарырак. Мәгариф системасында соңгы ике елда ел саен, дәүләт-шәхси партнерлык системасын да кертеп, 440 млн.сум тирәсе акча мобилизацияләнде, бу тармакка бюджет чыгымнары күләменнән 2,3 процент тәшкил итә. Россия Федерациясенең башка субъектлары белән чагыштырганда көчле мәгариф челтәре булган республика өчен мондый гына җәлеп итү бик тә аз һәм Мәгариф һәм фән министрлыгы, муниципаль берәмлекләр тарафыннан җитди эш таләп ителә. Сәнәгать предприятиеләре белән бергәләп, белем бирү "чылбырлары" булдыру 2007/2008 уку елында дәүләт-шәхси партнерлык рәвешендә җәлеп ителгән акчалар өлешен 7 процентка кадәр күтәрәчәк һәм аннан соңгы ике елда ул 20 процентка җитәчәк.
Мәдәният һәм сәламәтлек саклау системасында да дәүләт-шәхси партнерлыкның мөмкинлекләре киң. Ел саен уртача мәдәният системасына бу максатларда 120 млн. сум җәлеп ителә, бу тармакка чыгымнарның гомуми күләменнән 4 процент тәшкил итә. Гамәлдә һәр мәдәният учреждениесе дәүләт-шәхси партнерлыкны кертергә әзер. Шул ук вакытта читтән килгән ике-өч дистә "йолдызларның" концертлары шул кадәр үк акча бирә алалар. Республика музейлары фондыннан экспозицияләрне читтә күрсәтү гамәлгә кермәгән. Россия Федерациясендә генә түгел, чит илләрдә дә киң публика өчен кызыклы булган күп кенә сәнгать әсәрләре запаста тузан җыеп ята. Концерт заллары буш тора, бик бай иҗади мөмкинлекләр булага карамастан, театрларның һәм концерт залларының репертуарлары чикләнгән.
Әлеге юнәлештә сәламәтлек саклау системасы да эшләп бетерми. 2006 елда җәлеп ителгән акчаларның күләме нибары 3,3 процент булды. 2007 елда бу күрсәткечне 11-13 процентка җиткерергә кирәк. Элек киң файдаланылып килгән хуҗалык итүче субъектларның үз хезмәткәрләрен һөнәри авырулары юнәлешләрендә хезмәт күрсәтү буенча шартнамәләре системасын киң кертү дә җитә. Бер үк вакытта аерым медицина учреждениесенең аерым предприятие белән ирекле медицина иминиятләштерүе максатчан системасын кертергә мөмкин. Медицина җиһазларын һәм табибларның тәҗрибәсен уртак файдалану зур мөмкинлекләр бирә.
Транспорт системасында хәлиткеч адымнар ясау зарур. 2006 елда бюджетта 5 млрд.сум була торып та, Транспорт һәм юл хуҗалыгы министрлыгы дәүләт-шәхси партнерлык системасында җәлеп ителгән акчалар бик аз. 2007 елда бу министрлык дәүләтнекенә өстәмә рәвештә кимендә 10 процент бюджеттан тыш акчалар мобилизацияләргә тиеш. Төзелеш, архитектура һәм торак-коммуналь хуҗалыгы министрлыгы алдында да шундый ук бурыч тора. Финанс министрлыгына әлеге якын килүләрне гамәлгә ашыруны нәтиҗәле тикшереп торуны тәэмин итү зарур.
Дәүләт Советы дәүләт-шәхси партнерлыкны үстерү һәм аңа ярдәм итү өчен кирәкле норматив-хокукый тәэмин итүне әзерләргә тиеш. Икътисад һәм сәнәгать министрлыгы, Финанс министрлыгы, тармак министрлыклары белән бергәләп, муниципаль берәмлекләргә, дәүләт (муниципаль) учреждениеләргә шәхси инвесторлар белән эшләү, хезмәттәшлек өчен перспектив проектларга конкурс уздыру һәм аларны сайлап алу буенча методик тәкъдимнәр комплексы әзерләү зарур.
РЕСПУБЛИКА ДӘҮЛӘТ ИДАРӘСЕ ОРГАННАРЫ АЛДЫНДА ТОРГАН БУРЫЧЛАР
Сайттагы барлык материаллар лицензия буенча тәкъдим ителә:
Creative Commons Attribution 4.0 International
Хата таптыгызмы?
Сүзне яки җөмләне билгеләгез һәм CTRL+ENTER басыгыз